Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta

Axborot turlari va ularni turkumlash

Marketing tadqiqoti uchun zarur boʻlgan ma'lumotlar va axborotlar koʻlami juda keng boʻlib, ularni tayinli tartibga solish va zarur paytlarda ulardan foydalanish talab etadi. Dastlabki tasavvurga koʻra bozor, xaridor, raqobatchi va mahsulot xususidagi barcha axborotni kerakli shaklga jamlash va amaliy faoliyatda ularga tayanib ish koʻrish samarali hisoblanadi.

3.3-rasm. Marketing axborotlari turlari

Marketing xususidagi toʻplash manbalarini shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi turlarga boʻlish mumkin. Birlamchi ma'lumotlarga tayinli
maqsad uchun ilk bor yangidan tashkil etilgan ma'lumotlar, axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma'lumotlarga esa dastlabki boshqa maqsadlar uchun yigʻilgan, qayta ishlangan, turli manbalarda (jurnal, hisobot, axborot byulletenlari va h.k.) mavjud boʻlgan axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma'lumotlarni toʻplash manbalari tegishli tashkilotlarga taalluqli boʻlish yoki boʻlmasligiga koʻra, oʻz navbatida ichki va tashqi turlarga boʻlinadi.
Ichki ikkilamchi ma'lumot manbalariga tashkilotda yuritilayotgan joriy buxgalteriya, moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan koʻrsatkichlar kiradi. Jumladan, foyda va zararlar, sotib olish va sotish, tovarlarzahiralari, iste'molchilar koʻlami va joylashuvi, narxlar hisob- kitoblar va h.k.lar.
Boshqacha qilib aytganda, tashkilot oʻz imkoniyatidagi hisobotlar va ma'lumotlarga tayanib, mustaqil tarzda ichki ma'lumotlar tizimini ishlab chiqadi. Amaliy faoliyatda mahsulotlarni natural va qiymat ulchov birliklarida sotuvchi hajmi, narxlarning yil davomida oʻzgarishi, xaridorlarning joylashuv haritasi, tovar zahiralarining oʻzgarishi va shu kabi muhim ma'lumotlarni tashkilot bevosita oʻzining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi.
Tashqi ikkilamchi ma'lumotlar tashkilot faoliyat yuritayotgan yoki yuritishi kutilayotgan bozor, mahsulot xususidagi mavjud boʻlgan ma'lumotlarni oʻz ichiga oladi. Ularning tarkibi, amaliyotda qoʻllanilishi turli davlatlari tajribasida turlicha ahamiyatga ega. Masalan, AQShda tashqi ikkilamchi ma'lumotlarni umumiy jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.

1. 
   Ommaviy va iqtisodiy uyushmalarning hisobotlari va xabarnomalari. Ushbu manbalar oʻz mohiyatiga koʻra ikki kichik guruhga boʻlinadi.
   

a) Davlat muassalarning rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik yilnomalar, sharhlar va hokazolar kiradi. «AQSh boʻyicha qisqacha statistik sharh», «Shaharlar va okruglar boʻyicha statistik yoʻriqnoma»,
«Amerika sanoati istiqbollari» sharhnomasi kabilar shular jumlasidandir. «Marketing axboroti yoʻriqnomasi» oylik maxsus nashr boʻlib, unda marketingga oid barcha xabarlarning qisqacha mazmuni bayon etiladi.
Ushbu turkum manbalardan aholining oʻsishi, tarkibiy demografik siljishlari, daromadlar va narxlarning oʻzgarishi, yalpi iste'moldagi holat, ayrim iste'mol tovarlari taklifi, sotuvchi, iste'moliga oid xabarlar va boshqa axborotlarni olish mumkin. Ayrim shtatlar boʻyicha esa oʻzgarishlar, qoʻshni shtatlar bilan kiyosiy tahlil ma'lumotlari ham ushbu manbalarda aks ettiriladi.
v) Uyushmalar va tashkilotlarning hisobotlari va ma'lumotlari. Har bir shtat oʻzining mustaqil iqtisodiy uyushmalari (assosiasiyalari, ittifoqlariga) ega boʻlganligi sababli, ular ham mustaqil tarzda yillik hisobot va ma'lumotlar tayyorlaydilar. Masalan, sanoat-savdo palatalari, maxsus sohalar boʻyicha (elektronika, sotish yoʻnalishlari boʻyicha oʻz a'zolari uchun axborotlarni toʻpladi va umumlashtirdi. «Amerika marketing
assosiasiyasi», «Tadbirkorlikni rivojlantirish byurosi», «Chakana savdo milliy assosiasiyasi» kabi tashkilotlar va boshqalar shular jumlasidandir.

2. 
   Marketing tadqiqotlari boʻyicha ixtisoslashgan institutlar va marketing xizmati koʻrsatuvchi muassasalarning axborotlari, hisobotlari.
   

Koʻpgina hollarda ushbu axborot manbai tijorat axborot manbai ham deb nomlanadi. Masalan, marketing tadqiqotlari boʻyicha ixtisoslashgan institutlar: «Marketing riserch korporeyshn of Amerika», «Simmons market riserch byuro», «A.S.Nilsen» kabi tashkilotlarning bashoratlari, oʻz muammo yoʻnalishlari boʻyicha amalga oshirgan tadqiqot yakunlari, hisobotlari. Bunday ma'lumotlarning ayrimlari ommaviy tarzda barcha qiziquvchilarga arzonroq ayirboshlanadi, ayrimlari esa tegishli toʻlov evaziga maxsus bajariladi va taqdim etiladi.
Masalan, «Marketing riserch korporeyshn of Amerika» firmasi oilalarning haftalik iste'mol mollari xaridi, iste'moli, ayrim chakana savdo korxonalari faoliyati xususida axborotlar tayyorlaydi. «Simmons market riserch byuro» firmasi esa har yili televizorlar bozoridagi oʻzgarishlar, sport tovaralari, dori-darmonlarning sotuvchi xususidagi axborotlarni aholining jinsi, daromadi, yoshi boʻyicha tabaqalanishini tahliliy ma'lumotlar shaklida keltiradi.

3. 
   Iqtisodiy matbuot, tarmoq boʻyicha jurnallar, roʻznomalar va kitoblar. Ushbu turkum axborot manbai juda keng boʻlib, undagi tahliliy ma'lumotlar tegishli tashkilotga, tadqiqotchilar guruhiga yoki alohida shaxsga taalluqli boʻlishi mumkin. AQShda mashhur «Tayms», «Fayneshnl tayms» kabi roʻznomalar, «Forchun», «Forbs», «Garvard biznes revyu»,
   

«Jornal of marketing riserch» va boshqa shu kabi jurnallar ommaviy matbuotda marketing tadqiqotiga oid maqolalar, hisobotlarni chop qiladi. Bundan tashqari, marketing tadqiqotlarining amaliy jihatlarini aks ettiruvchi risolalar, kitoblar ommaviy matbuot manbaidan olinadigan ma'lumotlarni yanada boyitadi.

4. 
   Tashkilotlarning ommaviy tarzda chop etiladigan ma'lumotlariga yillik balans hisobotlari, narx varaqalari, reklama jurnallari, xaridorlar uchun yoʻriqnomalar va shu kabilar kiradi. Bunday manbalardan oʻzaro raqobatda boʻlgan firmalar ham koʻp foydalanadilar. Chunki, unda raqobatchi firmalarning sotish hajmi, mahsulot, xizmat koʻrsatish va narx siyosati xususida zarur ma'lumotlarni olish imkoni boʻladi.
   

Ma'lumki, har bir yirik aksionerlik jamiyati va oʻta yuqori savdo aylanmasiga ega boʻlgan mas'uliyati cheklangan shirkatlar yillik hisobotlarini, prospektlarni ommaviy nashr qiladilar. Soʻnggi yillarda ushbu tashkilotlarning umumiy falsafasi, sotish siyosati, marketing xizmatlari ma'lumotlari tabiiyki, bunday hisobotlarda oʻz aksini topmoqda. Shu sababli, raqobatchi tashkilot yoki firmaning aksionerlari, xaridorlari, mijozlari uchun chiqargan prospektlari, yoʻriqnomalari, hisobotlari bevosita tadqiqot uchun manba sifatida foydalaniladi.
Axborot olish manbalari xususida fikr yuritilganda faqatgina tegishli mamlakatda chop etiladigan axborotlargina emas, balki xorijiy
matbuot, xalqaro iqtisodiy-moliyaviy tashkilotlarning axborotlarini ham inobatga olmoq lozim. Masalan, AQShda nashr etiladigan Forchun, Forbs kabi jurnallarda Evropa mamlakatlari bozori xususida axborotlar, undagi oʻzgarishlar, siljishlar haqida ham ma'lumotlar keltiriladi. Bu esa oʻz navbatida, barcha qiziquvchi va tegishli bozorga ishtiyoqmand kompaniyalar uchun axborot manbai boʻlib hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyoti yanada shakllanayotgan va xalqaro munosabatlar takomillashayotgan sharoitda xalqaro iqtisodiy, moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro savdo tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro rivojlanish va rekonstruksiya banki va shu kabilar oʻzlarining yillik hisobotlarini nashr qiladilar. Bunday ma'lumotlardan xalqaro bozorda faoliyat boshlayotgan va yuritayotgan kompaniyalar foydalanishlari mumkin. Masalan, tegishli bir davlatning tashqi savdo balansi, eksport-import tarkibi, sanoat, qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish hajmi va h.k. ma'lumotlar ushbu manbalardan olinishi mumkin.
Hozirgi paytda mustaqil va yangi axborot manbai boʻlib - elektron ma'lumot banklari, «informasion-broker» tarzidagi kompyuter vositasida oʻtkaziladigan ma'lumotlar tizimi shakllanmoqda. Bu ma'lumotlar kompyuter vositasida uzatilayotgan, toʻplanayotgan va saqlanayotganligi uchun yangi tur deb sanaladi va yuqoridagilardan farq qiladi.
Kompyuterlar uchun ma'lumotlar banki ham hozirda mustaqil bozor sifatida ildam rivojlanmoqda. «Informasion broker» tizimi marketing xususida barcha axborotlarni yigʻish, kompyuter ma'lumotlari bankiga kiritish va unga ehtiyoj sezgan tashkilotlarga yordam koʻrsatish vazifasini bajaradi. Ushbu tizimlar axborotlarni toʻplash boʻyichagina emas, balki ular bankini yaratish, kompyuter dasturlariga kiritish boʻyicha ixtisoslashgan. Odatda ular kichik tashkilotlar, shaxslar uyushmasi bilan muntazam aloqada boʻlib, kompyuter dasturlarining imkoniyatlarini oshirish, koʻplab iste'molchi tashkilotlar uchun qulayliklar yaratishga qaratilgan.
Bizning mamlakatimizda axborot yigʻish manbalari bir muncha oʻziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatning mavjudligi eng avvalo, marketing boʻyicha axborot olish manbalari va ushbu soha boʻyicha mutasaddi tashkilotlarning tashkiliy boʻysinish xususiyatlardan kelib chiqadi. Oʻzgacha jihatdan esa, ommaviy tadbirkorlikni rivojlanish darajasi, korxonalar uyushmalari, sanoat-savdo palatalari marketing xususida ma'lumotlarni yigʻish boʻyicha faoliyatlarning hozirgi holati, ularni guruhlarga ajratishda alohida yondashishni talab qiladi.

2.