O'zbekiston respublikasi profi universitety

Affektiv holatlar turli shakllarda namoyon bo’ladi. Ularning ayrimlarini 
ko'rib chiqamiz.
Qo'rquv - organizmni hayotiy faoliyatining keskin o'zgarishida namoyon 
bo'ladigan xavfga shartsiz reflektor emotsional reaktsiyasidir. Qo'rquv biologik 

---

194 
himoya mexanizmi sifatida yuzaga kelgan. Hayvonlar organizm yaxlitligiga ziyon 
yetkazishi mumkin bo'lgan, tezlik bilan yaqinlashib kelayotgan har qanday 
ob'ektdan instinktiv ravishda qo'rqadi. Sivilizatsiya sharoitida ular biroz o'zgargan 
bo'lsada, lekin tug'ma qo'rquvlardan ko'pchiligi odamlarda ham saqlanib qolgan. 
Ko'pchilik odamlarda qo'rquv muskul tonusini pasayishiga olib keladigan astenik 
hissiyot bo'lib, bunda yuz niqob ko'rinishidagi ifodani oladi.
Ko'pchilik hollarda qo'rquv kuchli simpatik (yondosh) ko'rinishlarni: 
qichqirish, qochish, g'ayritabiiy xatti-harakatlarni yuzaga keltiradi. Qo'rquvning 
xarakterli alomatlari - badan muskullarining titrashi, og'iz-tomoqning qurishi 
(tovushning xirillashi va pasayib, yo'qolib ketishi shundan), tomir urishining 
keskin tezlashishi, qonda qand miqdorining ortishi va sh.k.dir. Bunda gipotalamus 
neyrosekretlar (sekretsiya bezlari garmonlari ajratib chiqara boshlaydi, gopofizni 
adrenokortikotrop garmonini ajratib chiqaruvchi faolligi kuchayadi. Bu garmon 
qo'rquvning o'ziga xos sindromlarini yuzaga keltiradi. 
Qo'rquvning ijtimoiy shartlangan sabablari - jamoatchilik tanbehi xavfi, 
uzoq muddat qilingan ish natijalarini yo'qotish, shanning kamsitilishi va shu 
kabilar.
Qo'rquvning affektga o'tuvchi eng yuqori darajasi - dahshatdir.
Dahshat - ongning keskin buzilishi (aqlsiz qo'rquv), dong qotib qolish. 
Adrenalin miqdorining haddan tashqari ortiqcha bo'lishligi tufayli bu holatning 
yuzaga kelish ehtimoli taxmin qilinadi. Bu holat tartibsiz muskul qo'zg'alishi 
(“harakat bo'roni”) kabilar kuzatiladi.
Dahshat holatida odam hujum xavfi darajasini orttirib boholashi va uning 
o'zini himoya qilishi ham real xavfga mos kelmaydigan xaddan ortiqcha bo'lishi 
mumkin.
Xavfli zo'ravonlik tufayli yuzaga kelgan qo'rquv hissi, o'zini-o'zi himoya 
qilish instinktiga asoslangan, shartsiz reflektor javob xatti-harakatlariga undaydi. 
Shuning uchun ham bunday xatti-harakatlar qator hollarda jinoyat tarkibini tashkil 
qilmaydi. 
Psixikasi zaiflashgan shaxslar (psixosteniklar), xavfning ma'lum bir turlariga 
nisbatan gipertrofiyalashgan, hayolda mustahkam o'rnashib olgan tasavvurlar - 
fobiya (balandlikdan, o'tkir narsalardan va sh.k. qo'rqish)larga ega bo'ladilar. 
Qo'rquv – ko'pincha, kuchliroq odamlar tomonidan keladigan xavfga passiv 
himoya reaktsiyasidir. Agar xavf tahdidi nisbatan zaif odam tomonidan kelayotgan 
bo'lsa, unda reaktsiya tajovuzkor, hujumkor xarakter kashf etishi - g'azab, 
nafratga aylanishi mumkin. 
G'azablangan holatda odam oniy, ko'pincha impulьsiv xatti-harakatga moyil 
bo'ladi. Haddan tashqari ko'tarinki muskul qo'zg'alishi, o'zini yetarlicha tuta 
olmaslik holatida osongina, juda kuchli xatti-harakatlarga aylanadi. G'azab tahdid 
soluvchi (vajohatli) mimika, hujumkor poza bilan kuzatiladi. G'azab holatida odam 
ob'ektiv mulohaza qila olmaydi, kam nazorat qilinadigan xatti-harakatlarni amalga 
oshiradi.
Qo'rquv va g'azab affekt darajasiga yetishi mumkin, lekin ular kam deganda 
hissiy zo'riqish darajasida ifodalanadi.

---

195