O'zbekiston respublikasi profi universitety

 
14 - rasm. Ehtiyoj turlari 
Odamning barcha ehtiyojlari mutlaq qondirilishi mumkin emas. Chunki har 
bir qondirilgan ehtiyoj (unutilib yuboriladi va) navbatdagi ehtiyojning yuzaga 
kelishiga asos bo'ladi va oxir oqibatda insonning rivojlanishi, o'sishi uchun ichki 
manba, uni rivojlanishga undovchi kuch bo'lib xizmat qiladi. Ehtiyojlarning 
qondirilmay qolishi, ya'ni so'ndirilgan ehtiyojlar esa, odam ruhiyatida buzilishlar, 
norozilik, e'tirozlarning yuzaga keltirishi bilan birga, norozilik, e'tiroz sifatida ong 
ostiga kirib ketadi, va keyinchalik shaxsning voqelikdagi u yoki bu narsa, 
hodisaga, atrofidagilarga nisbatan munosabatining namoyon bo'lishida o'z ta'sirini 
(bu ta'sir aksariyat hollarda salbiy bo'lishi mumkin) ko'rsatib turadi. Umuman 
inson ehtiyojlari ijtimoiy shartlangandir. Bu ehtiyojlar qanday ijtimoiy talablar 
doirasi bilan bog'langanligiga qarab ularning turli darajalari farqlanadi. 
Odam ehtiyojlari iyerarxiyalashgan, ya'ni bir-biriga ma'lum darajada 
bo'ysungan holda tuziladi. Individual ehtiyojlar iyerarxiyasi shaxsning asosiy farqli 
TABIIY 
MADANIY 
QONDIRILISHI 
SHART 
BIRLAMCHI 
MODDIY 
MODDIY-
MA’NAVIY
MA’NAVIY 
IKKILAMCHI 
QONDIRILADI 
YOKI 
SO’NDIRILADI 
PREDMETIGA 
KO’RA 
KELIB CHIQISHGA 
KO’RA 

---

93 
xususiyati - uning yo'nalganligini tashkil qiladi. Shaxsning individual 
ehtiyojlarining turli-tuman bo'lishligiga qaramay shaxsiy ehtiyojlarning asosiy 
sxemasini farqlash mumkin (14-rasm). 
Ehtiyojning barcha darajalari bir-birlari bilan o'zaro bog'liq. Odam xulqining 
boshqarilishi bir vaqtning o'zida barcha darajalarda o'zaro munsabatda bo'ladi - bu 
darajalarning o'zaro munosabatlari bilan bog'liq bo'lgan, “boshdan-oyoq 
(skvoznoy) boshqarish” amalga oshadi. Ehtiyojlardan birining deprivatsiyasi 
shaxsiy xulqning yaxlitligicha buzilishiga olib keladi. Masalan, xavfsizlik, 
himoyalanish ehtiyojining qondirilmasligi shaxsning xavotirlanish darajasining 
oshishiga, o'zini-o'zi namoyon qilishdagi imkoniyatlarining boy berilishiga; 
fiziologik ehtiyojlarini qondirilishidagi qiyinchiliklar esa, bilish ehtiyojlarining 
pasayishiga olib keladi va sh.k. 
Shaxsning rivojlanishi bilan shaxsiy ehtiyojlar iyerarxiyasi (15-rasm) ham 
o'z turlarini o'zgartirib boradi. Uning oliy darajalari faqat individ psixologik 
yetuklikka erishish fursatiga kelib “etiladi”. Keyinchalik shakllanadigan 
ehtiyojlarning oliy darajasi, ayniqsa o'zini-o'zi namoyon etish, o'zini-o'zi 
takomillashtirish ehtiyojlari, ehtiyojlar tizimida shu tizimni tashkil qiluvchi rolni 
o'ynay boshlaydi. Uni ayrim darajalarining avtonomlashishi - shaxs ehtiyojlarining 
qisqarishiga, qator holatlarda esa, ularni ro'yobga chiqarishning asotsial 
usullarining yuzaga kelishiga olib keladi. 
Ijtimoiylashgan shaxsda o'zini-o'zi baholash, o'zini-o'zi, o'z mohiyatini 
tushunishga ehtiyoj mavjud. Bu uning atrof muhitga moslashishi uchun katta 
ahamiyatga ega bo'ladi.