O'zbekiston respublikasi profi universitety

lashtirilgan mexanizmidir.
Hayvonot olamida, xulq usullari tashqi vaziyatning dolzarb, kundalik 
organik ehtiyojlar bilan reflektor munosabatda bo'lishida belgilanadi. Masalan, 
ochlik tashqi vaziyatga bog'liq ravishda ma'lum bir xatti-harakatni yuzaga keltiradi 
(chaqiradi).
Odam hayotida esa tashqi vaziyat, sharoitning o'zi turli ehtiyojlarni 
dolzarblashtirib yuborishi mumkin. Masalan, jinoiy xavfli vaziyatlarda bir odam 
faqat organik ehtiyojini, o'zini-o'zi himoya qilishni qondirishga harakat qilsa, 
boshqasida fuqarolik burchini bajarish ehtiyoji, boshqa odamlarga yordam berish 
ehtiyoji ustunlik qilishi mumkin, uchinchi odam esa - o'zini kurashga uradi va sh.k. 
Odamni ongli xulqining barcha shakl va usullari uni voqelikning turli 
tomonlariga nisbatan bo'lgan munosabati bilan belgilanadi. Odamning motivatsion 
holati, ularning ikkinchi signallar sistemasi - so'z bilan boshqarilishiga ko'ra 
hayvonlarning motivatsion holatidan keskin farq qiladi. Odamning motivatsion 
holatlariga: ustanovkalar, qiziqishlar, xohish, istak, intilish va ishtiyoqlar 
kiradi. 
4 §. Motivatsion holatlar turlari: ustanovkalar, qiziqishlar, xohish, istak, 
intilish, ishtiyoqlar 
Ustanovka - bu ma'lum bir vaziyatda, ma'lum bir tarzdagi xatti-
harakatni amalga oshirishga stereotip tayyorlik. Ya'ni, ustanovka - 
organizmning u yoki bu faoliyatni amalga oshirishga tayyorlik holatidir. Stereotip 
xulqqa bunday tayyorlik o'tmish tajribasi asosida yuzaga keladi. Ustanovka xulqiy 
aktning anglanilmagan asosi hisoblanadi, unda na xatti-harakat maqsadi, na ehtiyoj 
anglanilmaydi. 
Ustanovkaning quyidagi turlari farqlanadi: 
1) Vaziyatli - harakat (motor) ustanovkalari (masalan, qo'l barmoqlarining 
katta yoki kichik predmetlar bilan ishlashga tayyorligi). 
2) Sensor - pertseptiv (sezgi-idrok) ustanovkalari (qo'ng'iroqni kutish, 
umumiy shovqin fonidan ahamiyatli signalni ajratib olish). 
3) Ijtimoiy-pertseptiv ustanovka - ijtimoiy ahamiyatli ob'ektlarni idrok 
qilish stereotiplari (masalan, tatuirovkalarning borligi shaxsda kriminallik 
alomatlari bordek izoh etilishi, baholanishi. Mas., mashhur kino filьmlardan birida 
V.Vыsotskiy ijro etgan kapitan Jeglov ta'kidlaganidek “O'g'ri qamoqxonada 
o'tirishi kerak!”). 

---

96 
4) Kognitiv - bilish ustanovkalari (tergovchining so'roq qilinayotgan 
odamning aybdorligiga oldindan ishonishi, uning ongida ayblovchi isbotlarning 
ustunlik qilishiga olib keladi, oqlovchi isbotlar esa ikkinchi planga o'tib qoladi). 
5) Mnemik ustanovkalar - ahamiyatli materiallarni eslab qolishga bo'lgan 
ustanovka. 
Lekin, ko'pchilik holatlarda odam mazkur xatti-harakatlarning zarur 
shartlarini anglaydi, ularning natijalarini ideal obrazlarda tasavvur qiladi, bu xatti-
harakatlar maqsadini anglaydi. Xulqning ob'ektiv sharoitlari tushunchalar tizimida 
anglanadi.