O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

6.3.Dinamika qatorlarini qayta ishlash va tahlil qilish usullari

Dinamika qatorlarini qayta ishlash usullari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1.Qatorlarni yagona asosga keltirish va ulash (tutashtirish) usuli

2. Davrlarni kattalashtirish (davrlar oralig’ini kengaytiish) usuli

3.Sirg’anchik o’rtacha tekislash usuli

4.Qatorlarni analitik tekislash usuli.

Dinamik qatorlarni taqqoslama holatga keltirish uchun ularni yagona asosga keltirish kerak.Buning uchun yagona bazaga ega bo’lgan hodisalarning boshlang’ich mutlaq ko’rsatkichlarini nisbiy ko’rsatkichlar bilan almashtirish zarur.

Boshlang’ich davr darajasi baza qilib qabul qilinsa, qatordagi har bir keyingi davr darajasi boshlang’ich davr darajasiga bo’linib,foizda ifodalanadi va shu tariqa dinamika qatorlari bir xil asosga keltiriladi.

Dinamik qatorlarni ulash usuli orqali ham taqqoslama holatga keltiriladi. Quyidagi jadval malumotlari asosida yagona asosga keltirish va ulash usullari yordamida yechimini ko’rib chiqamiz.

Dinamik qatorlarni yagona asosga keltirish va ulash tartibi

Ko’rsatkichlar	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
G’alla ekin maydoni,ga:
Eski chegarada	500	510	550	580	-	-	-	-
Yangi chegarada	-	-	-	700	750	780	800	850
Taqqoslama qator	600	612	660	700	750	780	800	850

Jadvaldagi 1-nchi va 2-nchi qatorlarni taqqoslama holatga keltirish uchun 2006 yilgi ikkita daraja nisbati asosida koeffisiyent aniqlanadi:

700 : 580 = 1.2

Shundan so’ng ushbu koeffisiyent yordamida eski chegaradagi g’alla ekin maydoni yangi chegara uchun mos ravishda taqqoslama holga keltiriladi:

2003 y – 500 *1.2 = 600

2004y – 510 * 1.2 = 612

2005 y -550 * 1.2 = 660

Natijada yagona taqqoslama qatorga ega bo’lamiz (jadvalni 3-nchi qatori).

Ayrim hollarda dinamika qatorlar darajalarini dastlab qaraganda ularning o’zgarish tendensiyalarini ilg’ab qolish qiyin.Bunday hollarda dinamika qatorlari bo’yicha davr oarlig’ini kattalashtirib olish zarur.Masalan, yillik darajasini uch yillik , besh yillik darajalari bilan almashtirish zarur.Bunday jarayon davr oralig’ini kengaytirish deb ataladi. Buni paxta yalpi hosili misolida ko’rib chiqamiz.

Fermer xo’jaliklar bo’yicha paxta yalpi hosili to’g’risidagi malumotlar

Yillar	Yalpi hosil,s.	Yillar	Yalpi hosil,s.
2004	1400	2009	1475
2005	1078	2010	1695
2006	1520	2011	1628
2007	1216	2012	1872
2008	1715	-	-

Jadvaldan ko’rinib turibdiki,alohida yillar bo’yicha yetishtirilgan paxta yalpi hosili bir biridan ancha farqlanadi. Paxta yetishtirish bo’yicha o’sish sodir bo’layotirmi yoki yo’qmi,bu jarayon ko’rinmaydi. Shuning uchun paxta yetishtirish bo’yicha rivojlanish qonuniyati mavjudligini ko’rsatish davrlar oralig’ini kattalashtirib olish zarur. Buni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.

Kattalashtirilgan davrlar bo’yicha o’rtacha yillik paxta yalpi hosili dinamikasi

Kattalashtirilgan davrlar	Jami yalpi hosili	o’rtacha yillik yalpi hosili
2004-2006	3998	1333
2007-2009	4930	1643
2010-2012	5196	1732

Ushbu malumotlardan ko’rinib turibdiki, paxta yetishtirish ko’payib borgan.

Sirg’alma o’rtacha tekislash usuli.Bu usul bo’yicha hisob-kitoblar fuyidagi tartib bo’yicha amalga oshiriladi:

1.Yiriklashtirilgan davrlar aniqlanadi.,

2. Yiriklashtirilgan davrlar darajalarinng o’rtacha qiymatlari aniqlanadi.

Sirg’alma usulining mazmuni shundan iboratki,dinamika qatorlari darajalarinihar safar navbati bilan sirg’alma o’rtachani hisoblashda oldingi daraja qoldirilib, ketiladi.

Nazorat savol va topshiriqlar

1. Dinamika qatorlari deganda nimani tushunasiz?

2. Dinamika qatorlarining turlari va ularni hisoblash tartibi

3. Dinamika qatorlarini tahlil qilishda qanday ko’rsatkichlar

hisoblanadi? Ularni tushuntiring.

4. Davriy va momentli qatorlarda o’rtacha miqdor qanday hisoblanadi?

Mustaqil ish topshiriqlari

1.Mutlaq qo’shimcha o’sish ko’rsatkichi bazis davriga nisbatan nimani ko’rsatadi?

a)Qancha birlikka katta ekanligini ko’rsatadi

b) Qancha birlikka kichik ekanligini ko’rsatadi

v) Qancha foizga katta ekanligini ko’rsatadi

g) Qancha foizga kichik ekanligini ko’rsatadi

2. Qo’shimcha o’sish surati qanday aniqlanadi?

a) Qator darajalari orasidagi tafovut bilan aniqlanadi

b) Qator darajalarini bo’lish orqali aniqlanadi

v) Mutlaq qo’shimcha o’sishni bazis davr darajasiga bo’lish orqali

aniqlanadi

g) Mutlaq qo’shimcha o’sishni hisobot davr darajasiga bo’lish orqali

aniqlanadi
Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1.Abdullayev Yo. – Statistika nazariyasi.Darslik. T.: 2002.

2.Abdullayev Yo.,Qudratova O. – Statstika.Darslik . T.: 2011.

3.Statistika.X.A.Shodiyev tahriri ostida. T.: Ibn Sino,2004.

4.Qudratov T. –Qishloq xo’jalik statistikasi. Maruzalar matni. Samarqand -2002.