O„zbekiston respublikasi

3.3. Amir Temurning iqtisodiy qarashlari 
 
Amir Temur (1336-1405) iqtisodiyotni 
boshqarishda o‗ziga xos maktab yaratdi. 
Sohibqiron davlatida devoni buzurg (bosh 
vazir)dan tashqari har bir viloyatda Devon 
deyiluvchi boshqarma bo‗lgan. U davlatning 
muhim ishlarini: soliq yig‗ish, tartib saqlashni, 
ijtimoiy binolar – bozorlar, hammomlar, yo‗l-
lar, suv inshootlarining tarmoqlarini nazorat 
qilib turgan. Uning xodimlari vaqti-vaqti bilan 
Amir Temur (1336-1405)
 

---

58 
tekshirish va taftish ishlarini olib borgan. Ayniqsa, toshu tarozi 
to‗g‗riligi, odil baho tekshirib turilgan, qallob va tovlamachilar qattiq 
jazolangan. 
Mamlakatda ko‗rilgan bunday va shu kabi boshqa chora-tadbirlar, 
birinchi navbatda, raiyatning qashshoqlikka, mamlakatning esa og‗ir 
ahvolga tushib qolishining oldini olishga qaratilgan. A.Temur: “Raiyatni 
xonavayron qilish davlat xazinasining kambag„alashishiga olib keladi. 
Xazinaning kamayib qolishi esa, sipohlarning tarqalib ketishiga sabab 
bo„ladi. Sipohlarning tarqoqligi esa, o„z navbatida, saltanatning 
kuchsizlanishiga olib boradi”, – deb ta‘kidlaydi. 
Mamlakatda dehqonchilikka katta e‘tibor berilgan bo‗lib, yerga 
egalik qilish quyidagi ko‗rinishlarda bo‗lgan: 
1. Suyurg„ol yerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan 
ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o‗tgan. Suyurg‗ol egasi 
soliqdan ozod qilingan. Bunday yer egalari dehqonlarni ishlatib, yer 
solig‗i – xiroj olganlar. 
2. Tarxon yerlar. Bu yerlar xususiy mulk bo‗lib, ular odamlarga 
biron-bir xizmati uchun berilgan. 
3. Ushr yerlar. Sayid va xo‗jalarga mansub yerlar. Bu yerlarda 
olingan hosilning o‗ndan biri davlatga berilgan.
4. Vaqf yerlar. Masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari 
joylarga doir yerlar. Vaqfda yer, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar 
mol-mulki bilan in‘om etiladi. 
5. Askarlarga, ularning rahbarlariga beriladigan yerlar.
Kimda-kim biron sahroni obod qilsa yoki koriz (yerosti suvlarini 
tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog‗ ko‗kartirsa 
yoxud birorta xarob bo‗lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan 
soliq olinmagan. Ikkinchi yili raiyat o‗z roziligi bilan berganini olgan. 
Uchinchi yil xiroj yig‗ilgan. Mazkur muammoga bunday yondashuv 
qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishda muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Amir Temur barcha shahar va qishloqlarda langarxona (yo‗lov-
chilar qo‗nib o‗tadigan, kambag‗al yetim-yesirlarga ovqat beriladigan 
joy), g‗aribxonalarni qurishni, kasallar uchun shifoxonalar bunyod 
etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni lozim, deb bilgan va 
ularni amalga oshirish uchun harakat qilgan. 
Amir Temur Angliya va Fransiya qirollariga murojaat qilib, 
xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga harakat qilgan. Mashriqdan 

---

59 
mag‗ribgacha bo‗lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirish uchun zarur 
bo‗lgan shart-sharoitlar yaratib berilgan. Masalan, bir kunlik karvon 
yo‗lida barcha narsa muhayyo etilgan (karvonsaroyda doimo ot, yem-
xashak, oziq-ovqat, suv bo‗lgan, sardobalar qurilgan), qaroqchilar qattiq 
jazolangan. Shu narsaga alohida e‘tibor berish kerakki, chetdan olib 
kelingan tovarlar ustiga 10 foiz narx qo‗shib sotish mumkin bo‗lgan. Bu 
hozirgi davr tili bilan aytganda, birinchidan – chet el tovarlariga bo‗lgan 
talabni kuchaytirsa, ikkinchidan – aholining iste‘mol buyumlariga 
bo‗lgan ehtiyojini to‗laroq qondirish imkonini beradi. 
A.Temurning iqtisodiy fikrlari «Temur tuzuklari»da bayon 
etilgan bo‗lib, quyida biz ko‗rib chiqmoqchi bo‗lgan g‗oyalar mazkur 
asar asosida keltirildi («Temur tuzuklari». Toshkent,1991). 
Unda o‗sha davrdagi davlatning 12 ijtimoiy toifadan iborat 
bo‗lganligi ko‗rsatilgan: 
1. Sayyidlar, ulamo, mashoyix, fozil kishilar (din ahllari). 
2. Aqlli, donishmand odamlar. 
3. Xudojo‗y kishilar. 
4. No‗yonlar (tuman boshlig‗i), amirlar, mingboshilar, ya‘ni 
harbiylar. 
5. Sipoh va raiyat (soliq to‗lovchi xalq). 
6. Aqlli, tajribali, eng ishonchli kishilar. 
7. Vazirlar, sarkotiblar. 
8. Hakimlar (faylasuflar, donishmand, allomalar), tabiblar, 
munajjimlar, muhandislar (injenerlar). 
9. Hadis olimlari. 
10. Ahli hunar va san‘atchilar. 
11. Kasbu hunar egalari. 
12. Savdogar va sayyohlar. 
Davlat taqdirini esa podsho, xazina, askar hal qiladi, deyilgan. 
Qo‗shin a‘zolarining maoshi to‗g‗risida aniq ma‘lumotlar keltirilgan. 
Masalan, oddiy sipoh o‗zi mingan ot bahosiga teng miqdorida maosh 
olishi, bahodirlar ikki ot bahosidan to‗rt ot bahosigacha maosh olishi, 
o‗nboshi o‗z qaramog‗idagi askarga nisbatan ikki barobar ko‗p, 
yuzboshi o‗nboshidan ikki marta ortiq maosh olishi tayinlangan. 
«Tuzuklarda» A.Temur davrida soliq va jarimalarni yig‗ish va xarj 
(sarf) qilishga alohida e‘tibor berilgan. «Xirojni yig„ish vaqtida, – deb 
uqtiriladi «Temur tuzuklari»da, – ikki vazir tayinlansin. Biri to„plangan 
molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursin, boj oluvchilar fuqaroga 
zulm qilib, ularning ahvoliga xaroblik yetkazmasinlar. Viloyatlarda 

---

60 
yig„ilgan barcha mol-ashyoni kirim daftariga yozishlari lozim. Ikkinchi 
vazir esa, chiqim daftariga yozib, yig„ilgan mollardan sipoh maoshiga 
taqsim qilsinlar». Demak, ko‗rinib turibdiki, hisob-kitob ishlari to‗g‗ri 
yo‗lga qo‗yilishi talab etilgan. Xiroj odatda, sug‗oriladigan yerlarda jami 
hosilning uchdan biri (33 foiz), lalmikor yerlarda to‗rtdan biriga (25 
foiz) teng bo‗lgan miqdorda to‗plangan. Bu raqamlar uning hozirgi 
davrdagi daromad solig‗i atrofida bo‗lganligini ko‗rsatib turibdi. 
A.Temur o‗qimishli, olim odamlarning mehnatiga yuqori baho 
bergan. «... Sayidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi, - 
deyiladi «Tuzuklar»da, – chunki bu insonlar mamlakat rivojida 
ustundirlar». A.Temur Shom (hozirgi Suriya) yurtini qo‗lga olganda 
(1401-y.) taniqli olim Ibn Xoldun (1332–
1406) asirga tushib qoladi. Sohibqiron 
uning 
olimligini 
bilgach, 
u 
bilan 
suhbatlashib, izzat-ikrom bilan uni qo‗yib 
yuboradi.