O„zbekiston respublikasi
Download 4.73 Mb. Pdf ko'rish
|
IQTISODIY TALIMOTLAR TARIXI
|
Muhokama uchun savollar 1. Forobiyning ―moddiy ehtiyojlar‖ to‗g‗risidagi ta‘limotining mohiyatini qanday tushunasiz? 2. Ibn Sinoning ijtimoiy ishlab chiqarish to‗g‗risidagi g‗oyasining mag‗zini chaqing. 3. A.Temurning xalqaro savdoni rivojlantirishdagi mavqeyi va o‗rni nimadan iborat? 4. A.Navoiyning boylik yaratish to‗g‗risidagi g‗oyasining o‗ziga xosligi nimadan iborat? 72 IV BOB. MERKANTILIZM IQTISODIY TA‟LIMOTI 4.1. Merkantilizm tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni 1600-yildan 1750-yilga qadar 150 yil iqtisodiy faoliyatning yuksalish davri sifatida xarakterlanadi va bu holat sanoat inqilobining kelib chiqishiga asos bo‗ldi. Bu davrda iqtisodiy mulohazalar individual, ro‗zg‗or, oila va ishlab chiqaruvchilar haqidagi g‗oyalarning oddiy izohlaridan iqtisodiy qonun va huquqlari bilan o‗zaro bog‗langan tizim shaklida murakkabroq qarashlar asosida rivojlana bordi. Biz o‗z mulohazalarimizni 3 bo‗lim- ga – merkantilizm, klassik iqtisodiy ta‘limotdan oldingi g‗oyalar va fiziokratizmga ajratib ko‗rib chiqamiz. Har bir shaxs o„zi uchun iqtisodchidir 73 Merkantilizm davri har bir shaxs o‗z-o‗zi uchun iqtisodchi, degan aqida bilan xarakterlandi. Qarashlar, fikrlar xilma-xil bo‗lganligi sababli 1500–1750-yillarda umumlashgan adabiyot yaratish qiyin kechdi. Bundan tashqari bir yozuvchi birgina mavzuga e‘tibor qaratgan bo‗lib, hech bir yozuvchi bu tushunchalrni jamlab va sintezlab keyingi iqtisodiy g‗oyalarga turtki bo‗la oladigan fikrlarni yarata olmadi. Merkantilizm atamasi 1500-1750-yillar oralig‗ida yaratilgan iqtisodiy adabiyotlar va amaliy takliflarga nisbatan ishlatiladi. Merkantilistlar adabiyoti G‗arbiy Yevropaning barcha rivojlanayotgan iqtisodiyotlarida yaratilgan bo‗lsa ham, uning asosiy g‗oyalari Ingliz va Fransuzlar tomonidan ishlab chiqilgan. Sxolastik iqtisodiy adabiyotlar o‗rta asr cherkov ruhoniylari tomonidan yozilgan bo‗lsa, merkantilizm iqtisodiy nazariyasi savdogar tadbirkorlar tomonidan yozilgan. Bu adabiyotlar iqtisodiy siyosatdagi masalalarga qaratilgan bo‗lib, odatda savdogarlarni qiziqtirgan muammolarga bog‗liq bo‗lgan. Shu sababdan ularning xulosalarining haqqoniyligiga va alohida munozaralarning tahliliy ahamiyatiga shubha bilan qaraldi. Faqatgina ayrim yozuvchilargina obyektiv tahlil muammolaridan yetarlicha xoli ravishda ish olib bora olishgan. Shunday bo‗lsada, merkantilistik davri davomida iqtisodiy adabiyot sifat va miqdor jihatidan yuksalishga erishdi. 1650- yildan 1750- yilgacha bo‗lgan davrdagi merkantilistlar adabiyoti muqarrar yuqori sifatga erisha oldi va ushbu adabiyotlarda keltirilgan tahliliy tushunchalar tez orada tarqalib, 1776-yilda Adam Smit muallifligidagi ―Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‗g‗risidagi tadqiqot ― asariga asos bo‗lib xizmat qildi. 12 Merkantilizm – bu muomala sohasida iqtisodiy qonuniyatlarning rivojlanishiga bo‗lgan qarashlar tizimi va proteksionizm prinsiplariga asoslangan bir qator davlatlarning iqtisodiy siyosati, u feodalizmning yemirilish davriga muvofiq keladi va ―noindustrial‖ iqtisodiy davrdagi iqtisodiy voqelikni tahlil qilishga uringan ta‘limot hisoblanadi. Merkantilizm, eng avvalo, davlatning iqtisodiy siyosatini ifoda etgan, uning amaliy faoliyati uchun tavsiyalar ishlab chiqqan. Merkantilistlar tadqiqotining maqsadi reallik sifatidagi iqtisodiyotni tahlil qilish emas, balki hukumatga amaliy maslahatlar berishdir. Shuning uchun ular davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qo‗llab- 12 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 61-b. 74 quvvatladilar, yuqori soliq stavkasini va davlat xarajatlarini himoya qildilar. Merkantilistlarning ilmiy dunyoqarash tamoyillari quyidagilar bilan izohlanadi: har qanday oltin va qimmatbaho narsalarga boylik sifatida qarash; mamlakatga oltin va kumushning oqib kelishini ta‘minlash maqsadida tashqi savdoni tartibga solish; arzon xomashyoni import qilish yo‗li bilan sanoatni rag‗batlantirish; import qilinadigan sanoat tovarlariga proteksionistik tariflarni belgilash; eksportni, ayniqsa, tayyor mahsulotlar eksportini rag‗batlantirish; ish haqining past darajasini ushlab turish uchun aholining o‗sishi. Milliy farovonlikning zaruriy sharti sifatidagi aktiv savdo balansi doktrinasi shak-shubhasiz, merkantilizmning asosi hisoblanadi. Shu narsani qayd qilib o‗tish kerakki, uzoq yillar davomida boylikning, xalq farovonligining asosi-mehnat, yer, dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilik, deb kelinar edi (uni biz yuqorida ko‗rib chiqdik). Lekin XV asrga kelib vaziyat keskin o‗zgardi. Avvalo, natural- xo‗jalik tizimining yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o‗sishi, fan va madaniyatning yuksalishi, ayniqsa, yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik tuzumining paydo bo‗lishi birinchi navbatda, savdoning tez rivojlanishiga turtki bo‗ldi. Noekvivalent savdo tufayli metropoliyalar mustamlakalar hisobiga beqiyos boyidi. Mana shu davrga kelib jamiyatning boyishida savdoning o‗rnini asoslab berishga uringan merkantilizm qarashlarida noelastik talab va eksportning importdan ko‗p bo‗lishining maqsadga muvofiqligi, kapital eksportini rag‗batlantirish va jamiyat ishlarini qo‗llab-quvvatlash tushunchalari ustunlik qilgan, shuningdek, ―qo‗shningni quritsang, go‗yoki millat boy bo‗ladi‖ kabi noto‗g‗ri siyosat ilgari surilgan. Download 4.73 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|