O‘zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi respublika ta'lim markazi

KECHA QAУERDA EDIK?
yoxud har ehtimolga qarshi topilgan
bahonalar haqida hikoya
Birinchi soatdagi darsda Asror o‘z mayli, o‘z xayollariga bandi bo‘lib o‘tirdi. Unga hech kim halal bermadi. Aljabr muallimasi — ellikdan oshgan, behad semiz ayol Asror borligi sababli shu sinfga kirishga yuragi bezillab turadi. Asror buni biladi. Ba’zan muallimaga achinadi, ba’zan undan achchiqlanadi. «O‘ttiz yildan beri daqqi bo‘lib ketgan. Matematika olamidagi oddiy yangiliklarni bilmaganidan keyin pensiyaga qanoat qilib o‘tiravermaydimi? Qo‘llanmadagi ming yillik nazariyani qaytargani qaytargan...» Muallima ham o‘zini «eskirib» qolganini sezardi. Ba’zan ustalik qilmoqchi bo‘lib, dars o‘tishni Asrorga yuklar, Asror avvaliga bundan quvonar ham edi. Bir-ikki shunday tajribadan keyin Asror muallimaning maqsadini payqab qolib, uning taklifini rad etadigan bo‘ldi. Undan tashqari bolalarda bilim poydevori omonat, Asror qurmoqchi bo‘lgan imoratga dosh berolmas edi. Harholda matematiklar tayyorlaydigan maxsus maktab bilan, oddiy maktab bilimi o‘rtasida xitoy devori bo‘lmagan taqdirda ham, kattagina farq mavjud. Asror dars o‘tishga xohish bildirmay qo‘ygach, muallima undan cho‘chib qoldi. Xorazmiyning ilmiy merosi, Bernullining qobiliyati haqida soatlab hikoya qiluvchi o‘quvchidan cho‘chisa arziydi. Muallima dars o‘taturib dam-badam Asrorga qaraydi. Biron bir savol berib qolmasa go‘rga edi, deb xavotirlanadi. Bugun ham shunday bo‘ldi. Biroq, Asror bunga e’tibor bermadi.
Ikkinchi soat — geografiya. Asror shu darsda muallimaning qahr o‘qiga duch kelishini sezgan edi. O‘ttiz beshlarga borib qolgan, ozg‘in, serjahl bu ayoldan hamma bezillar edi. U hali hanuz turmush qurmaganmi, yo erdan chiqqanmi, bolalar bilishmaydi. Ularga bir narsa aniq — muallima yolg‘iz. Shu yolg‘izlikdan bo‘lsa kerak, serjahl. Bir kuni Asror undan jahli chiqib: «Bu xotinning sochidan to oyog‘idagi tirnog‘igacha zahar» degan edi. Shu ayol Dilfuzaning sinfiga rahbar. Dilfuzani «Asror bilan yurma», deb shu siquvga olgan. Kecha darsdan keyin Dilfuza kinoteatr oldida Asrorni kutib turgan edi. Asrorni ko‘rdi-yu, yig‘lamoqdan beri bo‘lib, ilmiy bo‘lim mudiri xonasidagi mashmashani aytib berdi. «Davlat bizga falon so‘m sarflarmish, biz esa sanqib yurganmishmiz. O‘g‘il bola bilan yurishga ertamish. Voy tavba, o‘g‘il bola bilan birga o‘qigandan keyin, tanaffusda ham gaplashib bo‘lmaydimi? Ichi qozon kuyasidan ham qora-da, uning. O‘zi birov bilan yurmaydi, shunga bizni ko‘rolmaydi...»
Asror qizning gaplarini eshitib hayron bo‘ldi. Ularning ko‘ngliga shunaqa qora fikr kelgan ekan, nima uchun qizni qiynashadi? Nima uchun uning o‘ziga hech nima deyishmaydi. Agar yomon niyatda yurishgan bo‘lsa, aybdor qiz emas, avvalo bola bo‘lmaydimi? Bu savolga Asror tez javob topdi. U — a’lochi, maktab faxri, matematika, fizika, ximiya olimpiadalarida birinchi o‘rinni olib bergan. Badiiy havaskorlarning ishi Asrorsiz bitmaydi. Eng muhimi u — oltin medalga da’vogarlardan biri! Unga gard yuqishi mumkin emas. Dilfuzaga esa mumkin. O‘qishi o‘rta. (Balki bu yil sakkizinchini bitirishi hamon biron bilim yurtiga jo‘natish harakatiga tushib qolishar?) Eng muhimi — u bolalar uyida tarbiya ko‘rib kelgan. Onasi vafot etib, otasi avariyaga uchrab yotib qolgach, u singlisi va ukasi bilan ikki yil bolalar uyida yashadi. Sal ulg‘aygach, otasi «menga qarasin» deb, uni uyga olib keldi. Shunday ekan, nima yomonlik bo‘lsa, faqat shu «bevosh» qizdan chiqadi. Asror sinf rahbari bilan ilmiy bo‘lim mudirining xulosasini aynan to‘g‘ri fahmlagan edi.
Asror taxmin qilganiday, muallima birinchi bo‘lib uni yo‘qladi.
— Xo‘sh, Mirisaev, Lotin Amerikasi mamlakatlarining tashqi bozorga qaramligi nimalarda yaqqol ko‘rinib turar ekan?
Muallimaning kinoyasi Asrorga og‘ir botdi. Qo‘pol gapirib yubormaslik uchun labini tishlab, indamadi. Muallima deraza ortida chayqalayotgan daraxt shoxlariga qarab o‘tirganicha savoliga javob kutdi. O‘quvchisidan sado chiqavermagach, ko‘zini tashqaridan olmagan holda so‘radi:
— O‘rtoq, Mirisaev, qulog‘imiz sizda. Transport shahobchalari konfiguratsiyasidan ko‘rinarmidi?
Achchiqni achchiq, zaharni zahar kesadi deganlariday, Asror chidab turolmay, o‘zi bilmagan holda kinoya bilan javob qaytardi:
— O‘rtoq A’zamxonova, baxtsizlikni qarangki, men Lotin Amerikasi mamlakatlarining tashqi bozorga qaramligi bilan qiziqib ko‘rmabman.
— Shunaqami? — muallima shunday deb unga o‘girildi. Lablari pirpirab ketdi, — unda nimaga qiziqdingiz, o‘rtoq Mirisaev?
— Ichki bozorga qiziqibman, o‘rtoq A’zamxonova.
Kinoya o‘yini dovuldan darak berardi. Shu sababli Asrorning gapiga piq etib kulgan qizni bolalarning o‘zlari turtib, tinchitishdi. Muallima sinfdagi ahvolga e’tbor qilmadi. Hozir u uchun eng muhimi — Asror. Qotmadan kelgan, qora kipriklari qizlarnikiday uzun, ko‘zlaridan aqlliligi sezilib turgan bu mo‘min bolaning bu qadar beadabligi uni lol qoldirgan, yo‘q, lol qoldirgan, desak yumshoq gapirgan bo‘lamiz, uni darg‘azablik minorasiga chiqarib qo‘ygan edi. Muallima kechagi «tarbiyaviy soat»dan Asrorning xabar topganini bilib,arining uyasini kavlab qo‘yganini sezdi. Sezishga sezdi-yu, ammo vaqt o‘tdi. O‘yinni o‘zi boshladi. Evini qilib, yutib chiqmasa, bolalar oldida obro‘yi sariq chaqa bo‘ladi.
— Yaxshi, — u barmoqlaridagi titroqni yashirish uchun musht qilib tugib oldi, — unda ichki bozorda ahvol qanday ekan?
Asror unga tik qaramoqchi edi, eplolmadi. Muallimaning gezargan lablaridagi titroqni ko‘rdi-yu, ko‘zini olib qochdi. Avvalgi shashtidan asar ham qolmadi.
— Yomon ekan, — dedi boyagidan pastroq ovozda, — ayniqsa pattachilari yomon ekan. Aqli yetmagan ishlarga aralashaverarkan. Sen bu yerda sotma, sal naryog‘da savdo qil, deb g‘alva ko‘taraverarkan.
Bolalar buni hazil deb tushunib, kulishdi. Ammo o‘q nishonga tekkan edi. Muallima titrab ketdi. Asror tomon bir qadam qo‘ydi-yu, yana to‘xtadi. O‘quvchisining bu qadar badahloqligi undagi g‘azab daryosini toshirib yuborgan edi.
— Siz charchabsiz, dam oling yoki davolaning, — dedi muallima so‘nggi so‘ziga urg‘u berib.
— Biz kecha yaxshi dam olganmiz. Bir emas ikkita kino ko‘rdik. Bor charchog‘imiz chiqib ketdi, — Asror shunday deyishga dedi-yu, «kinoni durust aytdim» deb o‘z-o‘zidan mamnun bo‘ldi.
— Sizga ruxsat, siz... bo‘shsiz, — muallima shunday deb eshikni ko‘rsatdi. Uning boshqa iloji yo‘q edi — o‘yinning mag‘lubiyat bilan yakunlanishi aniq bo‘lib qolgan edi.
Asror madaniyatli kiborlar kabi bosh egib, ta’zim qildi-da:
— Zavuchning xonasida ko‘rishguncha xayr, — deb chiqib ketdi. Sinfda kulgi ko‘tarildi. Muallima bolalarning bu gaplarni oddiy maynavozchilik, deb bilganlaridan bir tomoni quvondi. Agar ular Asror aytgan gaplarning mag‘zini chaqishsa bormi... Bozordagi pattachiga tenglashtirib qo‘ydi-ya... Shu fikr miyasiga yana to‘qmoqday urilib, Alining alamini Validan oldi — stolga musht urib «jim!» deb baqirdi.
Asror qilib qo‘ygan ishining yaxshimi yomon ekanini bilmay, gangigan bir ahvolda dahlizda asta-sekin yurib borardi. Unga kechagi fojeaning o‘zi yetarli edi. Nima qilardi o‘qituvchi bilan o‘chakishib... Birdan Asrorning fikri yorishib ketdi: to‘g‘ri qildi o‘qituvchini haqoratlab. Axir kechagi g‘alvaga aralashishiga bosh sababchi o‘sha-ku? Asror kecha darsdan keyin uyiga borib dam olmoqchi edi. Tuni bilan mast-alast boyvachchalar xizmatida bo‘lish uni ancha horitgan edi. Qamariddin bilan uchrashish, unga qo‘shilib sanqib yurish rejasi yo‘q edi. Kinoxona yaqinidan o‘tayotib qarasa, Dilfuza o‘shalar bilan turibdi. Esi yo‘q qizchaga u yerda nima bor ekan, deb yaqinlashib, mudir xonasidagi mashmashadan xabar topdi. Qamariddinga uchragan bola osonlikcha ketarkanmi. Shu-shu ularga ilakishib, oqshomga qadar yuraverdi. Keyin Qamariddin pivoxonaga birrov kirib chiqqach, anhor yoqasida o‘tirishdi. So‘ng bir odam pivoxonadan chiqdi. Sigaretalari qolmagan edi. Qamariddin bilan Salim uning yo‘lini to‘sishdi. U odam «kutib turibsanlarmi, haromilar» deb so‘kdi. Shunda Qamariddin u odamni bir urdi. U odam esa Qamariddinni kalla qilib uchirib yubordi. Salim sergakroq ekan, sakrab turib tepdi. U odam esa pichoq chiqarishga ulgurib,Salimning sonini tilib yubordi. Shundan keyin hammalari yopirilishdi. Asror bo‘lgan voqeani bir-bir eslab, « bosh sababchi - muallima» degan qarorga keldi. ................
(Toxir Malik. Alvido …bolalik. Qissasidan parcha.)


Humoyun

Humoyun (Akbarov) 1964 yili Andijon viloyatida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. Humoyunning ilk she’ri 1977 yili o‘n uch yoshida e’lon etilib, o‘quvchilik davridan respublika matbuotida faol qatnashgan. 1988 yili Yosh ijodkorlarning Do‘rmondagi anjumanida ishtirok etib, ustozlardan oq yo‘l olgandan so‘ng “Yurakdagi rangin kamalak” nomli ilk kitobi chop etilgan. Keyinchalik “Dilxiroj”, “Ko‘nglim guli”, “Intihosiz navolar” singari o‘ndan ortiq she’riy to‘plamlari she’riyat muxlislari qalbidan joy oldi.

Tarjimon sifatida rus she’riyatining quyoshi Aleksandr Pushkin she’r va dostonlaridan iborat “Tumor” nomli, buyuk irland shoiri Persi Bishi Shelli asarlaridan namunalarni esa “G‘arb shamoli” nomi bilan o‘zbek tilida chop etdi. Shuningdek, irland shoiri J. Joysning “Kamer musiqasi”, “Donasi bir penni” she’riy to‘plamlarini ingliz tilidan tarjima qildi.
Humoyunning jahon adabiyoti namoyandalarining mutolaa san’ati, kitobxonlik madaniyatiga bag‘ishlangan maqolalarini jamlab o‘zbek kitobxonlariga taqdim etgani diqqatga sazovordir.
Ta’lim sohasidagi islohotlar hamda mamlakat sayyohlik salohiyatini namoyon etuvchi “Quyosh huzuriga yo‘l olgan karvon” nomli esselar kitobidan yurtimiz tarixi va bugungi bunyodkorlik haqida yorqin tasavvurga ega bo‘lasiz.
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosi.

* * *
Shafof dala, kumushlanadi

Ham chipor, ham to‘lqinsimon qor,
Oydin, uchta tulpor eladi
Yo‘l chetidan ustunlar qator
Kuyla: jonga tegsa yo‘l agar,
Yo‘l-yo‘lakay, zulmatli tunda.
Qadrdon sas menga ruh magar,
Mard yigitning ko‘shig‘i unda.
Kuyla, yomchi! Men tashna, sassiz
Xirgoyingni asta tinglayin.
Charog‘on ry nurlanar behis,
Olis shamol uvlanish g‘amgin.
Kuyla: “Payraxa, payraxajon,
Yonmagaysan nega charog‘on?”
A.S. Pushkin . (Humoyun tarjimasi)
Hayolim top-toza...
Hayolim top-toza, hayolim tiniq,
Oq kabutar uchgan zangor samoday.
Borlig‘imda gulxan, yoqimli, yoniq,
Qor ifori kelar shirin havodan.
Quyoshda tovlangan oppoq qor misol
Yaqinlashar olis tog‘lar, beg‘ubor.
Va peshvoz chiqadi menga intizor
Oq ro‘mol tashlagan xushbo‘y archazor.
Hayolim top-toza, hayolim tiniq...