O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi
Asosiy darslik va oquv qollanmalar
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qoshimcha adabiyotlar
- Ma`ruza №15 Ilmiy duneqarashni shakllantirish. O`quvchilarning aqliy tarbiyasi
- Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati Asosiy darslik va oquv qollanmalar
- Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 1.Ozbekiston Respublikasining “Ta`lim tog’risidagi” Qonuni. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. Qoshimcha adabiyotlar 1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 2001. 3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish yollari – T., 2006. 4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 6.Axliddinov R.Sh. Ozbekiston Respublikasida maktab ta`limi tizimini boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 7.Djuraev R.X., Turg’unov S.T. Umumiy orta ta`lim muassasalarini boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006. 8.www. pedagog. uz. 93 Ma`ruza №15 Ilmiy duneqarashni shakllantirish. O`quvchilarning aqliy tarbiyasi REJA: 1. Musta1il fikrlash, ilmiy duneqarash va milliy g:oyani shakllantirish o`quv- tarbiya jaraenining tarkibiy 1ismlari. 2. Aqliy tarbiya. Aqliy tarbiyaning maqsadi va mazmuni. 3. Bilim, konikma va malakalarni shakllantirish – aqliy tarbiyaning asosi. TAYaNCh TUShUNChALAR: Dunyoqarash, tushuncha, sezim, armonlar,xayolot, aqliy faoliyat va boshk. Yosh avlodda ilmiy dunyokarashni shaqllantirish barcha davrlarda shu millat mutafakkirlari dikkat markazida bulib kelgan.. Kuldorlik, feodalizm, kapitalizm kabi sinfiy jamiyatlarda shu davrning ukimishli intellegent, mutafakkir olimlaridunyo ilmiga,umuminsoniy madaniyatga uzining kimmatli xissalarini kushgan olimlar Gippokrat, Demokrit, Platon, Arximed, Gegel`, Engel`s, Kant, Shark musulmon dunyosining ma`rifatparvarlari Gazzoliy, Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Baxoviddin Nakshband, Axmad Yassaviy, Kunxuja, Berdax, Ajinyoyaz va boshkalar shular jumlasidandir.. Kaykovusning «Kobusnama» , IV asrda yashab ijod kilganxind filosofiBeydabning «Kalila va Dimna» asarlari, Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilig», Nosir Xusravning «Saodatnoma», Sa`diyning «Guliston» va «Buston», Jomiyning «Boxariston», Navoyining «Maxbubul kulub», Axmad Donishning «Ugillarga nasixat», bundan tashkari Kur`oni karim, Xadisi Sharif «Chor darveshG`, «Ming bir tun» kitoblari kimmatbaxo ma`naviy ma`daniy meros bulib,Shark xalklari bu kitoblardan ming yillar davomida foydalanib kelishgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan istilo kilindi.Bu davrda milliy merosimizga, madaniyatimizga past nazar bilan karovchi shoinistik siyosat usiunlik kilar edi. Shunday bulsa xam bu davrlarda Said Axmad Siddikiy, Furkat, Mukimiy, Xamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, Fitrat, Chulpon, Kori Niyoziy, Berdax va boshkalar . bala tarbiyasiga, pedagogikaga oid kuplab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma`rifatga etaqladilar.Ayniksa Abdulla Avloniy 1913-1916 yilda kayta ikkinchi marotaba nashrdan chikkann «Turkiy guliston exud axlok» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar rivojlanishini urganishda juda katta axamiyatga ega. Avloniyning fikricha soglom fikr, yaxshi axlok, ilim-ma`rifatga ega bulish uchun dastlab badanni tarbiyalash zarur deb uktiradi.Badanning soglom va kuvvatli bulishi insonga eng keraqli narsadir.Chunki ukimok, ukitmok va urgatmok uchun insonga kuchli,kasalsiz vujud lozimdir. «Aql,-deydi u-piri komili, murshidi yagonasidur.Rux ishlovchi, aql boshlovchidir. Inson aql va idroki soxasida uziga keladurgon zarar va zulmlardan saqlanur, er yuzidagi xayvonlarni asir kilib, buynidan boglab iplarining uchini kullariga bergan inson aqlidur» Kanchadan kancha Kuvginlar, katagonlar, boskinu yonginlarga karamay,, avlodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy- falsafiy, pedagogik va boshka soxalardagi 94 ming-minglab kimmatbaxo kitob va kulyozmalalarda bitilgan ma`naviy merosimiz etib kelgan.Ana shu durdona manbalarda bizning necha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz, kuyingki uzligimiz ifodalangan.. Dunyoqarash fakat insongagina xos xususiyat bulib, xayvonot dunyosi, boshka narsa, buyumlar va mavjudodlar uchun bu yotdir, ularda xam dunyokarash buladi, deb uylash bema`nilik bulur edi Avvalo ta`kidlash lozimki, ilmiy dunyokarash turli kasb egalarida turlicha- tularok, mukammalrok, chukurrok yoki yuzakirok,chalarok , sayoz va kamrok bulishi mumkin.Bunda kishilar tomonidan oldingi ajdodlardan meros bulgan ma`naviy boyliklarni, bilimlarni va xozirgi mavjud bilimlarni uzlashtirish darajalari muxim axamiyatga egadir. Xozirgi sharoitda kishilarning ongi. Dunyokarashlarida yangicha fikrlash yusini mustaxkamlanmasa mustakillikningi goyasi, mazmuni va moxiyati ularga tushintirilmasa katta uzgarish sodir bulmasligi mumkin. Shuning uchun xam xozirgi muxim dolzarb masala xalkning ongidagi eskicha dunyokarashni uzgartirish, iktisod, siyosat, madaniyat javxalarida yangicha fikrlashni urgatish, mustakillikni mustaxkamlash sharoitida uz xak-xukuklarini anglash va noxush xolatlarning xayotga kirib kolmasliklari uchun, unga karshi kurashishdan iboratdir.Bu esa ilmiy-dunyokarashning tarkibiy kismlaridandir. Aql xar bir insonga xos tugma xususiyat bulib, miya sog bulsa, aql xam yaxshi ishlaydi, aksincha miya kasallangan bulsa aql past, zaif buladi.U dunyoni bilishda, olingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarnini va mavjud bilmlarni uzinikiga aylantirib uzlashtirishga kiynaladi.Chunki ilm va bilim bir xil narsa emas.Ilm mavjud,bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib olinadigan narsadir.Aql, did va nazariyaga-farosat, tamiz, bilim amaliyotga, tajribaga ta`luklidir. Shuni anglamok zarurki, tafakkur va til xakidagi muammo bilish bilan chambarchas boglik bulib tasavvur, tushuncha aql, idrok, tafakkur jami bir bulib ong degan falsafiy tushunchani beradi. Sezgi-kishini urab turgan moddiy dunyo predmet va xodisalrning ongimizda aks etishidir. Hissiy bilish sezgidan tashkari, xissiy kabullash, tasavvur kabi shaqllarga ega bulib, ular xam vokea va xodisalarni chukurrok bilishga xizmat kiladi. Shunday kilib bilish, ilmiy dunyokarash jonli kuzatishdan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga utish orkali amalga oshadi. Ilmiy-dunyokarash ijtimoiy-tarixiy xodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. Utmish dunyokarashlari yangi davr dunyokarashining ildizini tashkil etib uni xayotbaxsh ozuka bilan ta`minlab turadi. Har bir davrning dunyokarashi uziga xos bulib, mavjud tarixiy davrda u yoki bu ta`limotni nima uchun xukmron bulganligi bilish uchun oldingi davr dunyokarashining tarixini urganmok zarur. Demak jamiyatda yangicha tafakkur yuritmok uchun albatta utmishni bilmok darkor, chunki yangicha tafakkur osmondan tushmaydi, balki ajdodlar ma`naviy merosi asosida vujudga keladi. Bu borada diniy dunyokarashga murojaat etmogimiz lozim.Diniy dunyokarashning uziga xos xususiyati shundaki, u tabiy va ijtimoiy xodisalar moxiyatini ularning uzidan emas, balki tabiatdan tashkarida Olloxning kudratiga 95 boglab, xamma narsada va xar erda iloxiy kuchlarning ta`siri, mu`jizaviy kuchi bor deb tushintiriladi. Din va diniy dunyokarashga yakin utmishimizda bir tomonlama yondoshilib, uning axlokiy munosabatlarni takomillashtirishdagi roli tugri tushinilmay kelindi. Dinga karshi kurash davrida din bilan boglik bulgan rasm-rusmlarimiz, urf- odatlarimiz, milliy kadriyatlarimiz xam inkor etildi. Endi bu soxadagi xatoliklar tuzatilmokda.Islom madaniyati jaxon madaniyatining ajralmas kismi ekanligi anglanmokda. Falsafiy dunyokarashning uziga xos xususiyati u dunyoni kanday bulsa, shundayligicha, xech bir yot narsani aralashtirmay mubolagasiz tushintiradi, falsafiy dunyokarash kishilarga tabiat. jamiyat , inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy konuniyatlari xakida bir butun, yaxlit ma`lumot berib, mifologiyadan farkli ravishda insonni kurshab olgan moddiy olamni xech kim tomonidan yaratilmaganligini, abadiyligini, insoniyat jamiyati tarakkiyoti sabablari va moxiyatini, uziga xos xususiyatlarini konuniyatlarini ilmiy asosda tushintirib beradi. Falsafiy dunyokarash butun mavjudot – organik va anorganik dunyo, insoniyat va usimliklar dunyosi uzgarmas, kotib kolgan emas, balki doim usish, uzgarishda, rivojlanishda. Boglanishda va xarakatda deb uktiradi. Falsafiy dunyokarash kishilarda olam xakida bir butun, tugri, yaxlit dunyokarashni shaqllantirishdan tashkari barcha fanlar uchun dunyoni bilishdagi metodologik kurol xamdir.Shuning uchun xam boshka fanlarni falsafadan va falsafani boshka fanlardan ajratish mumkin emasdir Bilimni egallash murakkab jarayon bulib, u insonlarda eng avvalo fiziologik jixatdan barkamollikni, ya`niy o` asosiy sezgi organlarini bus-butun bulishini xamda bilim olish uchun tinimsiz mashk kilishni talab kiladi. Dunyoning kurki insondir.Inson uz guzalligi va murakkablig bilan er yuzidagi barcha maxlukotlardan afzaldir. Inson tafakkuri vositasida ilm egallaydi.Ilm tufay li dunyoni biladi va uni boshkaradi. Xayvonlar tabiatga moslashib yashayveradilar. Inson esa tabiatni uziga moslashtiradi, uzgartiradi. Tabiatni uzgartirishda vosita buladigan ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda gen(zot) ning xam juda axamiyati katta.Oldingi evropalashtirilgan ta`lim va tarbiya uslubimizda kilingan xatolarning eng kattasi, bizningcha, zotga e`tibor bermaslik bulib, biz ta`lim oluvchining kobiliyatiga, uning zotiga e`tibor berib utirmay, agar etarli bilimni bersak kutilgan shaxs shaqllanaveradi, deb uylashimiz edi. Ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda badiy adabiyotni, xalk ogzaki ijodini, ertaqlari, xikoya va kissalarining axamiyati bekiyos. Masalan, «Xadis»larda, «Kalila va Dimna», «Kobusnoma», «Ming bir kecha» kabi durdona asarlarda xissiy va mantikiy bilishlarga tegishli matallar, ertaqlar, xikoyalar,baytlar kup bulib, bu ma`naviy javoxirlar yoshlarni ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda muxim urin tutadi. Dunyokarash insonda ma`lum ma`suliyat xissi bulishini xam talab kiladi.Masalan, kuzini eb kuyganligi uchun burini kora kursiga utkizib sud kilib utirilmaydi,tugridan-tugri buriniotib tashlanadi, chunki uning ongi yuklig tufayli uning ma`suliyati xam yuk, u kilishi mumkin bulgan ishni kilgan. 96 Ilmiy dunyokarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumlarning, vokea va xodisalarning kurinib turgan ifodasiga, shaqliga karab emas, balki ularning ichki moxiyatiga, mazmuniga karab baxo berish kerak. Shunday kilib ilmiy dunyokarashni shaqllantirish bir-ikki , uch kishi yoki btrnecha gurux tomonidan bulmay, balki kupchilik, ijtimoiy fikr tomonidan bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xodisadir. Aql kishining uz irodasi, kalbi va fikri asosida dunyoviy, xayotiy xakikatlarni anglash va ularga uz faoliyatida ma`naviy-insoniy nuktaiy nazardan amal kilishdir. Aql insonlarning piri komili, murshidi, yagonasidir.Rux ishlovchi,aql boshlovchidir.inson aqli ila din va e`tikodni maxkam kiladi, shariat xukmlariga buysunadi.Insonlarning dusti uning aqlidir, dushmani esa uning nodonligidir.Inson aqli tufayli yaxshilik bilan yomonlikni ajratadi.Olimlarning fikricha, aql ikki turda buladi.Insonni xayvondan ajratib turadigan tugma aqli tabiy va kasbiy bu tabiydir.Inson tabiatdagi aqlni utkirlash va ustirish faoliyati bu kasbiydir.Bu esa aqlni ishlatish,tajriba va ilm olish bilan xosil buladi.U aqlni rivojlantirish uchun xam xar bir kishi xayotdan tajriba orttirishi va ilm-ma`rifat urganishi zarur, xar kimki, aqlga oshno bulsa, jamiki ayblardan poklanadi, xakikatni, anglab,kamolotga etadi. Abu Nasr Forobiy yozadiki: «Aqlli deb shunday kishini aytamizki, unda utkir zexn, idrrok bulishi bilan birga u fazilatli xam bulsin.Bunday kishi uzining butun kobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan uzini saqlashga va tortishga karatgan bulmogi lozim.Shunday odamgina aqlli va butun fikr yurituvchi deb atash mumkin». Bolalarning aqlli bulishida oila, maktab, keng jamoatchilikning ta`siri kattadir. Aqlli bolalar kaerda bulmasinlar doimo extiyotkorlik bilan bilim vva tarbiyali ekanligini namoyish etadilar.Ularni kurgan, suxbatida bulgan kishilar aqliga taxsin kilib raxmat aytadilar.b unga misol kilib buyuk bobokalonimiz Mir Alisher Navoiyning 5-6 yoshida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bulgan uchrashuvini misol keltirsak buladi.YOsh Alisher muysafidning savollariga burro javob berib u uzining tutishi, aqliva odobi bilan mutafakkir olkishiga sozavor buladi. Bundan kurinib turibdiki, aqlli bolalar xamma joyda kamolu-ta`zim bilan salom beradilar. Odob bilan munosabatda buladilar. Xakikatdan xam, aqlni ishlatadigan kishi xayotida fakat ezguliklar kiladi va ezgulik kuradi.Lekin aytish joizki, aql, zakovat jixatdan etuk bulmagan inson xech kachon uz Vatanini, uz xalkini, uz dinini, eng asosiysi uzligini anglay olmaydi, uzligini anglamagan inson esa mnkurtga aylanib koladi. Bu esa ertangi porlok kelajagimizning xalokatidir. Bizning bu boradagi en asosiy vazifamiz yoshlarni ma`naviy barkamol, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan, yurt istikboli uchun kayguradigan komil insonlarni tarbiyalashimiz, ularni kamol toptirishimiz zarur. Zero, yurtboshimizI.A.Karimov aytganidek: «Ilm, ma`rifat biz uchun bugun xam uz axamiyatini yukotgani yuk,yukolmaydi xam.Aql-zakovatli, yuksak ma`naviyatli kiilarni tarbiyalay olsakkina oldimizga kuygan maksadlarimizga erisha olamiz». Komil inson deganda, biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk- atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz.Inson uchchun aql, eshik ochuvchi, axlokiy yul kursatuvchidir.Etuk axlok va adob 97 insonning ziynati, donolarning fazilatidir.Aqlli kishiaxlokli bulsagina, xalkiga, mamlakatiga yoru dustlariga naf keltiradi. Aql-insonningsh epchillik, bunyodkorlik, insonparvarlik sifatlari majmuasidan iboratdir. Allomalardan biri G`Agar aqlingni kuli nafsingni jilovini ushlasa, seni yomon yullarga kirmokdan saqlaar, xar narsa kup bulsa, baxosi arzon bulur, aql esa ilm va tajriba soyasida kancha kupaysa, shuncha kimmatbaxo bulurG`, demish. Insonda nima kup rol uynaydi, almi yoki odob degan savol xam kuyilishi mumkin. Ularning ikkalasi xam muxim.Ikkalasini uzida jamul-jam kilgan kishini baramol inson, deb ayta olamiz.Aql va odobning uzviy birlikda ekanligini bir muloxaza kilib kuraylik. Aql, idrokka nisbatan dastsvvalkishining xulk-atvori kuzga tashlanadi.Kishining aql-idroki bulmasa unin odobi yuzaki , sun`iy buladi, uning odamligini bilib turasiz, u odamiyligi va odamligining yuklikidan nafratlanasiz. Xalkimizning uzi chiroyligu suxtasi sovuk, uzi xunugu istarasi issik degan naqllari xam shu ma`noni bildiradi.Zukko odamlarning kalbi odatda pok buladi. Kobiliyatsiz, xulk-atvori bekaror odamlarning yomon yullarga kirib ketishi xench gap emas. Aql-zakovat, extiyoj va ob`ektiv zaruriyatni ongli tushunish bilan boglik bulgan ma`naviyatdir, ya`niy anglangan maksadla tizimidir.Binobarin, xar bir davrning extiyojlari xam, ijtimoiy, iktisodiy tarakkiyoti xam ilmiy tafakkuri saloxiyati darajasi bilan belgilanadi. Biror muammoni xal etish imkoniyatlarini inson uz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniklaydi. SAVOLLAR 1.Dunyokarash nima? 2.Aqliy faoliyat deganimizda nimani tushunasiz? 3.Aqliy tarbiyani berishning kanday yullari bor? Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati Asosiy darslik va oquv qollanmalar 1.Ozbekiston Respublikasining “Ta`lim tog’risidagi” Qonuni. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. Qoshimcha adabiyotlar 1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 2001. 98 3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish yollari – T., 2006. 4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 6.Axliddinov R.Sh. Ozbekiston Respublikasida maktab ta`limi tizimini boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 7.Djuraev R.X., Turg’unov S.T. Umumiy orta ta`lim muassasalarini boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006. 8.www. pedagog. uz. 99 Ma`ruza №16. Fuqoralik tarbiyasi. Huquqiy tarbiya REJA: 1.Fuqarolik tarbiyasining maqsad va vazifalari. Fuqarolik tarbiyasi funktsiyalari. 2. O`quvchilarga fuqarolik tarbiyasini berish jaraenida Davlat ramzlari (Madhiya, Gerb, Bayroq)dan foydalanish. 3. Vatanparvarlik va baynalmilallik tarbiyasi. Vatanparvarlik va baynalmilallik – fu1arolik tarbiyasi asosi. Huquqiy tarbiya. Yosh avlodning huquqiy madaniyati va ongini shakllantirish – fuqarolik tarbiyasining tarkibiy qismi. Tayanch tushunchalar.Tarbiya, ta`lim, huquq, nizom, konstitutsiya, fuqarolik, javobgarlik,huquqiy tarbiya va hokozolar. 1.Markaziy Osie xalklari, shu jumladan ozbek xalqi kop ming yillik boy huquq va huquqiy madaniyat tarixiga ega. Payg’ambarimiz vafotlaridan keyin islom olamida yangi qonun va qoidalarni paydo bulish jareni toxtadi. Ana shu davrdan boshlab barcha huquqiy muammomalar Qur`oni Karimda va Payg’ambar alayhissalom sunnatlarida korsatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy tarbiya beriladigan boldi.Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati nabaviya asosida shakllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab kelajak avlodni huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi. Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn al-Xasanning «Majma` ul-fiqh», Malik ibn Anasning «al Muvatga» nomli vaAhmad ibn Hanbaning «al-Musnad» nomli hadislar toplamlari vujudga keldi.Lekin ushbu hadislarning mualliflari mavjud hadislarni saralab toplashni ozlariga vazifa qilib qoymasdan, muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni toplash bilan chegaralangan.keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug’ullanadigan olimlar tomonidan davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan «Olti ishonchli toplam»( kutub assahih as- sitta) deb yuritiladigan toplamlar alohida orin tutadi.Bular Imom al-Buxoriy va imom muslimlarning «Jome` as-sahih» (ishonchli toplam) an Nasoiy, Abu Dovud, at- Termiziy va ibn Mohjalarning «As sunnan» nomli hadislar toplamlaridir. Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg’inoniy Qur`on va Hadisni mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga ega bolgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan. Ul ta`limni dastlab Marg’ilonda, keyinchalik Samarqandga kochib borib, butun islom olamida mashhur «Al hidoya» asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan organilganligidan uning kopgina mamlakatlarda hun`un` ilmi rivojiga sezilarli ta`sir korsatganligiga shubha yoq. Jumlada «Al hidoya»ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib,N.M.Grodakov tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. « Al hidoya» bir necha asrlar davomida kop musulmon mamlakatlarida, jumladan, markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bolib keldi. 1917 yilgi tontarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor qilinib, shoro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda boldi. 100 Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr tontarishgacha mustamlakachilik zulmini otkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865 yilgi «Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom», 1867 yilgi « Ettisuv vaSirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom», 1886 yilgi G` Turkiston olkasini boshqarish haqidagi Nizom», Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva xonligi ortasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston general- gubernatori tomonidan tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini, shaxsini ximoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni organish oquvchilarda katta qizig’ish uyg’otadi. Ozbekiston- mustaqil, demokratik, huquqiy davlat, Ozbekiston insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siesiy e`tiqodlaridan qat`iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir.Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa shaxsning huquqlari va erkinliklarini amalga oshirib bolmaydi.Shu jihatdan XII chaqiriq Ozbekiston Respublikasi Oliy Kengashining on oltinchi sessiyasida qabul qilingan «Ozbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik tog’risidagi kodeksi» huquqiy tarbiyada asosiy dastur bolib hizmat qiladi.Bunda voyaga etmaganlarning javobgarligi tog’risidagi moddalarni organish osonlashtiriladi.Pedagoglarning mazkur bolimdan foydalanish imkoniyatlarini vujudga keltiradi.Jazo turlari ham qayta-qayta muhokama qilinishi natijasida oquvchilarning ongiga mukammal singib boradi. Ozbekiston Respublikasining mustaqil bolishi munosabati bilan maktablardagi ta`lim-tarbiya ishlari tinimsizrivojlanib, takomillashib kelaetir. Respublikadagi sog’lom vaziyat, xalqning moddiy forovonligi va madaniy saviyasining osib boraetganligi mehnatkashlarning onglilik va intizomlilik darajasi yuksalganlaigi tufayli huquqbuzarlik hollari tobora kamayib bormoqda.Kishilar ongiga jamiyat manfaatlari yolida halol mehnat qilish, sofdil, haqgoy bolish, adolatsizlikka, tekinhorlikka, ta`magirlikka qarshi murosasiz bolish, qonun me`erlariga hurmat nazari bilan qarash kabi hislatlar koproq singib bormoqda. Oquvchilar ongiga yuksak fuqarolik, ma`nviy barkamollik sifatlarin singdirishda tarbiyaning barcha omil va vositalaridan, pedagogik ishning barcha usullaridan oqilona, masadga muvofiq foydalanish, hech shubhasiz, ozinig natajalarini beradi. Har bir pedagog ta`lim bilan tarbiyaning birligiga, ya`niy ta`lim berib tarbiyalash va tarbiyalab ta`lim berishga jiddiy e`tibor berish lozim. Xususan, oquvchi va eshlarga huquqiy tarbiya berishda, ularda yuksak fuqarolik his-tuyg’ularini, sifat va hislatlarini tarkib toptirishdatta`lim va tarbiya birligi muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabda oqitiladigan haor bir fanning oziga xos tarbiyaviy ahamiyati va imkoniyatlari bor.Ana shu imkoniyatlardan oz ornida tog’ri foydalanish oqituvchilarning bilim, tajriba va mahoratiga, ijodiy izlashi, izlanishga bog’liqdir.Hozirgi kunda maktab oquv dasturlarida mavjud bolgan «Jamiyatshunoslik», «Tarix», «Davlat va huquq asoslari», «Geografiya» darslarida va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda davlat ramzlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Davlat ramzlaridan pedagogik maqsadlarda foydalanish, ta`lim va tarbiya jaraenid, ularning ahamiyatini oquvchilarga tushinitirish, ularning hulq-atvoriga chuqur ta`sir etadi.Haetga qadam qoyuvchi har bir osmir oz respublikasining Qomusini bilishi, 101 unga amal qilishi kerak.Oquvchilarda Ozbekiston Respublikasi madhiyasi, Gerbi va bayrog’iga nisbatan chuqur hurmat-ehtirom tuyg’ularini tarbiyalash ishlarimizning uzviy qismini tashkil qiladi. Ahloq, odob qoidalarining buzilishi «tarbiyasi qiyin» deb ataluvchi osmirlarga etarlicha pedagogik ta`sir korsatmasligimiz natijasida kelib chiqadi.Osmirning bunday noaxloqiy harakati oila, maktabda huquqiy tarbiya sohasida yol qoyilgan kamchiliklar bilan izohlanadi.kocha-koydagi muhit ham osmirning shakllanishiga katta ahamiyatgaega.Organizmdagi fiziologik ozgarishlar bilan bog’liq ravishda osmirlarning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U ozidagi kuch-qudratni jismoniy imkoniyatlari darajasida ishlatishda ba`zan me`erni unutib qoyadilar.Haddan tashqari beboshlik, tarbiyaviy ta`sirning etarli emasligi intizom va tartib buzilishiga sabab boladi, bezorilik, shumlik va shunga oxshash kongilsiz xodisalarni keltirib chiqaradi. Osmirlar odatta, turli-tuman ijobiy va salbiy ta`sirlarga tez beriluvchan bolishadi, sezgirlik va ta`sirchanlik ular xarakterining shakllanishiga erdam beradi. Bu eshda paydo bolgan ta`surot uzaq vaqt uning haet yolini belgilab turishi mumkin. Osmirlar kopincha oz shaxsiy idealini izlaydilar. Bu ideal kopincha ozlari bilgan, tanigan odam eki adabiy qahramon qiefasida nomaen boladi. Osmirlarda oziga ortiqcha baxo berish kuchli boladi.Ular ozlarini tutish, muomala, hatti-harakatlarida kattalardek bolishga intilishadi, oz mustaqilliklarini cheklab qoyishga qaratilgan har qanday urinishlarga nisbatan juda sezgir boladilar. Odatda 14-15 eshlarda iroda shakllana boshlaydi.Bunday eshda osmirlar ozlarini ma`lum darajada shakllangan shaxs sifatida anglab, kuchli irodali shaxslarni namuna qilib olib, ozlarida ularning fazilatlarini rivojlantirishga harakat qiladilar. Shaxsning mavjud bolishi, rivojlanishi va ozini korsata bilishining asosiy belgisi muomala hisoblanadi.Tarbiyaviy ishlar oqsab qolgan maktablarda kocha- koydagi guruhlvrning ta`siri osmirda sezilarli iz qoldira boshlaydi. Kochadagi muomalani boshqarish ancha mushkuldir.U kopincha soxta ortoqchilik va yuzaki «qaxramonlik» shakllarini olishi mumkin.Osmirlarda oyinqaroqlik mayili kuchli boladi.Haetning ozi ularga oyindek tuyuladi.Ular uchun oyin qoidalari hulq-atvor andazasi bolib hatti-harakatlarida oz aksini topadi., va bu hatti-harakatlarinini tog’ri baholay olish me`erini unutib qoyadilar.Buning oqibatida bezorilik, beboshlik, hayvonlarga azob berish singari qiliqlar oddiy xolat bolib qoladi va ularda berahmlik, birovning boshiga tushgan kulfatga befarq qrash, loqaydlik hususiyatlari paydo boladi. Shaxsning voyaga etishi g’oyat murakkab davr hisoblanadi va bujaren qiyinchilik bilan kechadi.Konikib qolgan ayrim odatlardan voz kechishga tog’ri keladi. Oiladagi va makiabdagi nazoratning boshligi natijasida huquqiy tarbiya birmuncha susayadi.Shu davrda osmirning yangicha haet sharoitlariga konikishga koz-quloq bolib turilmasa huquqiy tarbiyadan chetga chiqish havfi kelib chiqadi. Huquqiy tarbiyaning etarli darajada shakllanmaganligi, bolada ma`suliyat tug’usinining etarlicha rivojlanmaganligida, oilaga va jamiyatga nisbatan oz burchini bilmaslik eki tan olmaslik kabi urinishlarda korinadi. Odatta on olti eshga tolgan shaxslar jinoyatga qol urishsa jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Bu eshda osmirlar sodir etilgan jinoyatning havflilik darajasini anglab etgan boladilar va sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi mumkin 102 ekanligini biladilar. Biroq , taqiqlangan va jamiyat uchun havfli jinoyatlarni sodir etilganlik uchun jinoiy javobgarlik on tort eshdan boshlab belgilangan. Qasddan eki extietsizlikdan odam oldirish, badanga qasddan tan jarohat etkazib, kishi sog’ligiga zarar etkazish, nomusiga tegish, bosqinchilik, talonchilik, og’irlik, ashaddiy bezorilik, davlat mulkini eki fuqarolarning shaxsiy mulklarini qasddan nobud qilish eki zarar etkazish natijasida og’ir oqibatlar kelib chiqishi, oqotar qurollar, oq-dori eki portlovchi moddalarni qollash kabi jinoyatlar uchun 14 eshga tolganlar ham jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Ahloqi buzilgan oquvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo xalq ta`limi bolimlari, jamoalari tomonidan olib boriladi.Bunda ozlari otaliqqa olgan notinch oilalarga imkoniyatlari darajasida erdam berish kozda tutiladi.Umumiy majburiy ta`limga jalb qilish, kuni uzaytirilgan gruppalarga joylashtirish, otaliqqa olishga tayinlash, ota- onalarning huquq va burchlari tog’risida suhbatlar otkazish, notinch oilalarni yig’ilishlarda muhokama qilish, ota-onalarning burchlari qanday bajarilaetganligi hag’qidagi ma`lumotlarni ortoqlik sudlariga jonatish kabi choralar jinoyatni oldini olish tadbirlariga kiradi. Voyaga etmaganlar ortasida huquq tarbiyasini olib borishda ommaviy ahborotni barcha vositalaridan ( matbuot, radio, televidenie ) foydalanmoq zarurdir. Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklariga eng yuqori qadriyat sifatida kafillik berib qoyilgan. Ozbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi xar- bir fuqarolar turmushning barcha javhalarida iqtisodiy, siesiy-ijtimoiy, madaniy, ouquqiy va boshqa munosabatlarda bir-biri bilan teng huquqga ega ekanligi belgilab berilgan.Shuningdek har kim yashash, bir joydan ikkinchi joyga kochish, soz va e`tiqod erkinligi huquqiga egadirlar va davlat tomonidan muhofaza qilinishi korsatilgan.Ozbekiston Respublikasi vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tog’risidagi nizomda fuqarolar xoxlagan dinga e`tiqod qilishlari eki hech bir dinga e`tiqod qilmaslik huquqi bilan belgilab berilgan. Fuqarolar ijtimoiy turmushda faol qatnashib, ijtimoiy va davlat ishlarini boshqarishda, eki oz vakillari orqali boshqarishga, siesiy partiyalar va ijtimoiy qatlamga qatnashish huquqiga egadirlar.Har bir fuqaro mulk egasi bolishga, mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega. Konstitutsiyamizning 70-moddasida Suveren Qoraqalpog’iston Respublikasi Ozbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi va suvereniteti Ozbekiston Respublikasi tomondan muhofaza qilinadi deyilgan. Qoraqalpog’iston Respublikasi Joqorg’i Kengesi Ozining XII sessiyasida 1993 yili 9 aprelda Qoraqalpog’iston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul etildi.1992 yili XI sessiyada 14 dekabrda davlat bayrog’i,1993 yili Davlat Gerbi va shu yili 4 dekabrda Davlat Gimni qabul etildi. Prezidentimizning davlat ichki va tashqi siesatini mustahkamlashda adolat qaror toptirish yollarini amalga oshirishdan iborat. Xalqni ish bilan ta`minlash, ishsizlikni yoq qilish, mehnat va inson tanholigini amalga oshirish, uning iqtisodiy, ijtimoiy vama`naviy manfaatlarini qondirishda hal etuvchi omillarni oshirish, jamiyatda eshlar, bolalar, xotin-qizlar huquqini yuksaltirishning amaliy chora tadbirlarini korish, tibbiy erdam korsatishning hamma uchun ma`qul turlarini qollanish, jamiyatda ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirishning ilojlarini korish. 103 Erkin fikrlovchi fuqaro, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb masala bolib qolmoqda.Boshqacha qilib aytganimizda, biz xaq- huquqimizni taniydigan, oz imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda paydo bolaetgan voqea-hodisalarga mustaqil ish olib boradigan, bugungi kun shaxs manfaatlaini davlat va xalq manfaatlari bilan teng koradigan erkin, hartomonlama barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak. Ozbekistonda fuqarolik jamiyat qurish asosiy maqsadlaridan biri, lekin bu birdaniga bolmaydi, dastlab huquqiy jamiyat keyin fuqarolik jamiyat kozda tutiladi.Bunda prezidentlik boshqarishga asoslangan Vazirlar kengashi. Osieda konstitutsio monarxiya, huquiy demokratikmahalla kengashi, demokratik abatsiyadan iborat.davlat va hokimiyat organlarining javobgarchilik zaruriyati ortib mahalliy organlarga boshqarishni beradi, sababi mahalliy ahvolni kvartkomlardan kop biladigan odam yoq. Bolalarning huquqiy ongini oshirish, huquqiy madaniyatni oshirish uchun huquqiy bilimning yutuqlaridan , chiqarilgan qonun-qoidalarni boshqalarning ongiga etkazish uchun zarur. Ozbekiston davlatida boshqarish tizimi quyidagichaU`a’. Qonun chiqaruvchi.g’. Baajaruvchi.3.Mustaqil sud tizimi.( parlament, oliy majlis, vazirlar kengashi, sud organlari.Qonun oldida barcha birdek.Ozbekiston fuqaroligiga otish 16 eshdan amalga oshiriladi.Ozbekistonda prezidentlik boshqarish tizimi markaziy mahalliy ijroiya qomitalari.Prezidentnin vazifasi qonun qobul qiladi va parlament chiqaradi.Vairlar mahkamasining ishlarini nazorat qiladi.mudofaaga boshchilik qiladi,Vazirlar mahkamasining boshlig’i konstitutsiyaning 89-97 boblariga muvofiq.. 1.Qonunchilikni ta`minlaydi, huquqiy inizomni belgilaydi, tashqi va ichki siesatga boshchilik qiladi. Ozbekistonda davlat boqarish tamoyili iqtisodiy-siesiy, ilmiy, madaniy,mafkuraviy.Inson huquqlari konstitutsiya notariuslarningtasdiqlashi bilan izohlanadi. Hozirgi davrda bolalar va osmirlar ortasida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning yangi shakllari qollanila boshladi.Eshlar ortasida huquqiy tarbiya ishlarini tashkil etish va sodir etiladigan huquqbuzarlikning oldini olish borasidagi pedagogik faoliyatni yanada kuchaytirish uchun bizningcha quyidagilarni amalga oshtrtsh kerakU` 1.Umumiy ta`lim maktablarida huquiy bilimlarni targ’ib qiladigan xonalar tashkil etishga alohida ahamiyat berish, 2.Barcha maktablarning sud, prokuratura, advokatura, birinchi navbatda esa voyaga etmaganlar inspektsiyasi va voyaga etmaganlar ishlari bilan shug’ullanuvchi komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash. 3.Doimiy ravishda yaxshi tajribalarni organish, umumlashtirish va ularni haetga tatbiq etish. Toplangan ilmiy bilimlardan, pedagogik tajribalardan oqilona foydalanish, osmirlarga davlatimiz qonunlari va qoidalariga muntazam rioya qilish konikmalarini singdirish huquqiy tarbiyaning samarali amalga ooshiirish garovidir. SAVOLLAR 1.Fukarolik tarbiyaning maqsadi va vazifalarini aytib bering. 2. Xuquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalarini sharhlab bering 104 3. Tarbiyaning tushunchalari, ularning mohiyati nimada. 4. Pedagogik tadqiqotning asosiy metodlarini aytib bering. 5. Pedagogikaga doir adabietlar royxatini tuzing. Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling