O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi


Asosiy darslik va oquv qollanmalar


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet13/17
Sana21.08.2017
Hajmi5.01 Kb.
#13906
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
 
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
114
Ma`ruza№19. Estetik tarbiya 
REJA: 
    1.Estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari.  
   2.Estetik tarbiyaning mazmuni , shakl va metodlari. 
   3.Oquvchilarni estetik  tarbiyalashning  yollari. 
Tayanch  tushunchalari:  Estetik    tarbiya,  tarbiyaning  maqsadi,    estetik 
tarbiyaning mazmuni va shakl, metodlari, yollari. 
 
        1.Nafosat  tarbiyasi  (estetik  tarbiya)  bu  oquvchilarda  estetik  bilim,  konikma, 
konikma  va  malakalarni  shakllantirishni  hamda,  etetik  his-tuyg’u,  qiziqish,  ehtiej, 
baho  berish  kabi  hislatlarni  tarbiyalash  masalasini  oz  ichiga  oladi.Oquvchilarda 
gozallik haqidagi bilimlar haet voqeligi, buyumlar, ularning rang-barangligi, turlarini, 
hamda  san`at  asarlarini  estetik  ozlashtirilishi  jaraenida  tarkib  topadi.Oquvchilar 
tevarak-  atrof,  haet,  tabiat  manzaralari  va  har  xil  janrdagi  san`at  asarlariU`  grafika, 
rang  tasvir,  haykaltoroshlik,  amaliy  san`at,adabiet,  musiqa  asarlari  bilan  tanishib 
boradilar  va  shu  barobarida  bilimlarni  ozlashtirib  oladilar.Oquvchilar  gozallik  va 
hunuklik,  kotarinkilik  va  tubanlik,fojialilik  va  kongillilikning  aosiy  mezonlarini 
anglab  etishlari,  estetik  malaka  va  konikmalaridan  haetda  foydalana  olishga 
organishlari lozim. 
 
Nozik  didli  bolish,  gozallikni  fahmlay  va  qadrlay  olish,  badiy  madaniyani 
tushunish,  hullas,  oz  haetini  gozallik  qonunlari  asosida  qura  olish-  komil  insonning 
eng zaruriy fazilatidir. 
 
Insonda  gozallikni  tshunish  birdaniga  vujudga  kelmaydi,  balki  u  jamiyat  va 
odamlar,  atrof-muhit  ta`sirida  shakllanib  boradi.Shunga  kora,  insoniyatning  badiy 
rivojlanish qonunlari ijtimoiy rivojlanish qonunlari bilan bog’langan. 
 
Badiy  qonunlar  esa,  ijtimoiy-estetik  ideallar  orqali  nomaen  boladi.Nafosat 
tarbiyasi-  eng  avvalo  har  bir  kishida  badiy  hissiet  tuyg’ularini,  badiy  didni 
tarbiyalashdir.Bunday yuksak nafosatlilik aql-zakovatdan xoli boladi. Degan ma`noni 
tushunmalik  kerak.Shaxsning  barkamol  inson  sifatida  bu  ikki  tomon  bir-biridan 
toldiradi.Chinakam san`at asarida hissiet chuqur g’oyaviy aqliy mazmun bilan birikib 
ketadi.Nafosat tarbiyai aql bilan hissietni tarbiyalash, yanada aniqroq qilib aytganda, 
hissiet vositas bilan aqlni tarbiyalashdir.Bu ikki tomon bir-biri bilan uzviy bog’likdir. 
 
Ilmiy  duneqarashga  asoslangan  nafosat,  did.  his-tuyg’ular  va  konikmalarning 
osib  borishi  jaraenida  insonning  ozi  ham  ma`naviy  boyib,  olijanob    bolib  boradi, 
uning haeti yanada sermazmun boladi, yashaetgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbat 
ortib  boradi.Bularning  hammasi  har  bir  insonda  gozallikni  xunuklikdan, 
jirkanchlikdan 
farq 
qila 
birish 
qobiliyatini 
shakllantiradi, 
uni 
yanada 
rivojlantiradi.Chinakam  nozik  did  haqiqiy  gozallikdan  lazzatlana  olish,mehnatda, 
turmushda,  yurish-turishda,  san`atda  nafosatni  idroketish  va  yaratishga  ehtiej  sezish 
demakdir.Didsizlik  kishining  voqelikka  bolgan  ijobiy  munosabatini  buzib  yuboradi, 
natijada u nafosatga loqayd qaray boshlaydi. 
 
Nafosat  tarbiyasi  bugungi  kunda  shuning  uchun  ham  muhimki,did-farosatlilik 
mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda-har bir inson uchun haetiy 
ehtiejga aylanib qolgan. 
 
Did-farosat  har  bir  insonning  hatti-harakatida,kiyinishida,  yurish-turishida, 
kishilarga  bolgan  munosabatida,  jamiyatdagi  u  eki  bu  voqealarga  endoshishida  va 

 
115
hokazolara  yaqqolkozga  tashlanadi.Ba`zan  haetda  didi  past,ma`naviy  qashshoq 
kishilarni  uchratamiz.Bunday  kishilar  aqlan,ahloqan  varuhan  zaifligini  yashirish 
uchun  soxta  hatti-harakatlar  qiladilar,  ozlariga  yarashmaydigan  harakatlar  qiladilar, 
didsiz 
kiyinadilar,ma`ni 
matrasiz 
shovqinli 
musiqa 
va 
ashululurni 
tinglashadilar.Bunday  insonlardan  haet  tashvishlariga  loqayd,  beparvo  xislatlarini 
uchratamiz. 
 
Oquvchilar  asosiy  estetik  ategoriya-gozallik  tog’risidagi  bilimlarini  ozlarini 
orab  turgan  tevarakatrofdagi  turmush  ashelariU`  kiyim-kenchak,  oyinchoqlar,  oila 
a`zolarining  ozaro  madaniy  samimiy  munosabatlarida,  saranjom  hovli,gulzor,  san`at 
asarlari.,musiqa,  ashula,  chiroyli  sura  vositasida  egallaydilar.Gozallik  tog’rsidagi 
bilim  va  tushunchalaridan  oquvchilar  oz  hatti-harakatlarini,  kishilar  faoliyatini  va 
tabiat hodisalarini baholashda foydalanadilar. 
 
Pedagog  oquvchilarga  san`at  turlari  haqidagi  bilimlarni  berish  bilan  birga 
ularning estetik hissietini bir joyga toplaydilar hamda mazmunli mulohaza yuritishga 
orgatadilar.Oquvchilar  estetik  tarbiya  jaraenida  estetik  malaka  va  konikmalarni  ham 
egallashlari lozim.Musiqa faoliyatiga doir ijrochilik, qoshiq aytish,musiqa asboblarini 
chalish  kabilarni  egallashlari  kozda  tutiladi.Ular  tasviriy  faoliyatga  doir  tasviriy 
san`at  asarlarini  diqqat  bilan  kuzata  bilish,  ularning  mazmuni  va  ifoda  vositalarini, 
ya`ni  kompozitsiya,  kolorit  kabilarni    tahlil  qilishni,  janrlarni  bir-biridan  farqlash 
malakalarini egallaydilar.  
 
2.Nafosat  tarbiyasiga  doir  bilim  va  malakalar  asosan  dars  jaraenida-oqish, 
musiqa,  ona  tili,  tabiat,  tasviriy  san`at,  tarix.  Geografiya  va  jismoniy  tarbiya  kabi 
darslarda beriladi. 
 
Adabiet  darslarida  nafosat  tarbiyasi  ifodali  oqish,  texnika  vositalaridan 
foydalanish,  did  bilan  chizilgan  rasmlar  va  sahna  oyinlari  orqali  orn`ali  oquvchi 
ongiga  singdiriladi.Shuningdek  turli  janrdagi  badiy  asarlargni  oqish,  she`rlarni 
edlash,  jumladan  ertak,  rivoyat.  hikoyatlarni  organish  orqali  bola  soz  qudratidan 
zavqlanadilar,  hayajonlanadi,  ta`sirlanadi.  Ozini  sirli  voqealar  ichida  yurgandek  xis 
etadi,  butun  vujudi  quloqqa  aylanadi.  Turli  kechinma,  kayfiyat,  his-tuyg’u  qalbini 
qamrab oladi. 
 
Nafosat tarbiyasining eng muhim vositalaridan biri san`atdir.San`atning barcha 
tur va janrlari oziga xos ta`sir kuchiga ega.Esh osa borgan sayin, bolada san`atning u 
eki bu turiga qiziqish almashib boradi. 
 
San`atning  eng  ta`sirli  turlaridan  biri  musiqadir.Bola  hali  ezish,  oqish, 
chizishni  bilmagan  paytda  ham  musiqaning  sehrli  tolqinini  qabul  qilishi,  ulardan 
oziqlanishi mumkin.Musiqaning ilk ta`siri ona allasi bilan bog’liq. Ona allasi mayin, 
jozibali,  shirador,  ta`sirchan  bolgani  uchun  ham  bola  undan  orom  olib  uyquga 
ketadi.musiqa bolaning eshitish obiliyatini yaxshilaydi, uning ruhiyatiga yumshoqlik, 
fe`l-atvoriga muloyimlik bag’ishlaydi.Haqiqiy musiqa asarlari ta`srida ulg’aygan bola 
ortoqlari orasida ajralib turadi. 
 
San`atning ikkinchi bir turi-tasviriy san`at ham nafosat tarbiyasida muhim orin 
tutadi.Rasm  chizishga  bolgani  qiziqish  aksariyat    bolalarda  eshlikdanoq 
boshlanadi.Rasm  chizishga  bolgan  havas  bolalarda  ijodkorlik  qobiliyatini 
tarbiyalaydi,  xotirasi  shakllantiradi,  haelning  osishiga  erdam  beradi.Gozallik  va 
xunuklikka  bolgan  oz  munosabatlarini  bola  ozi  chizgan  rasmlari  orqali  ifodalashga 

 
116
harakat  qiladi.Bola  ozi  yaxshi  koradigan  kishisini  eki  biror  narsani  chiroyliroq  qilib 
chizishga harakat qiladi, emon korganini masxaralash shaklida chizishga intiladi. 
 
Tabiat hodisalari ham nafosat tarbiyasining muhim vositalaridan biridir. 
 
Oquvchilarning  tabiatdan  bahra  olish,  uning  gozalligini    sevishga  orgatish 
lozim.Buning  uchun  tabiat  bag’riga  tez-tez  sayr  uyushtirish,  tabiat  manzaralari, 
quesh, havo, boq, dala, suv, dare, tog’. qushlar,jonivorlar, hayvonlarni kuzata bilish, 
ularning korinishi , shakli, rangi . ovozini tinglash, eshitish, mehnat ob`ektlarini borib 
korish- inson tarbiyasning asoslari hisoblanadi. 
 
Nafosat  tarbiyasi  jismoniy  rivojlanish  bilan  ajralmasdir.  G`Sog’  tanda-sog’ 
aqlG` degan hikmat bejiz aytilmagan.Biz tashqi va ichki gozallikni bir-biriga qarama-
qarshi  qoymasdan,  ularning  uyg’unlikda  taraqqiy  etishiga  erishishishi  lozim.Badan 
tarbiya  va  sport  bilan  shug’ullanish,  bir  tomondan,  kishining  salomatliligini 
mustahkamlasa, ikkinchi tomondan, tashqi qiefasini korkam qiladi. 
 
Hamma  vaqt  nafosat  tarbiyasning  asosida  erkin  fikrlash,  eshitish,  korish, 
harakat qilish qobilliyatini taryuiyalash masalasi turadi. 
 
Bola  voqelikdagi,  san`atdagi,  insondagi  gozalliklarni  khra  olishga,  his  bila 
bilishga,  musiqa  asarlarini  eshita  olishga,gozallik  va  xunuklik  haqida  erkin  fikrlay 
olishga,  oz  fikrini  aniq  sozlashga  qobil  bolsa,  demak,  unda  gozal  did,  gozal  tuyg’u, 
estetik idrok kamol topgan boladi. 
 3.Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi-oquvchilar tanasidagi barcha a`zolarni 
mog’lom  osishini  ta`minlash  barobarida  ularni  aqliy  va  jismoniy  mehnatga, 
shuningdek, Vatan mudofaasiga tayerlashdir.Bu g’oya azaal-azaldan ota-bobolarimiz 
ma`naviyatida  aks  etib  kelmoqda.Jumladan  xalq  ijodida,  G`AlpomishG`, 
G`Gorog’liG`  kabi  dostonlarda  oz  ifodasini  topgan.Sharq  Aristoteli  nomini  olgan 
Abu  Ali  Ibn  Sino  ham  inson  fazilatlaridan  quyidagilarni  sanab  korsatgan, 
chunonchiU`  jasurlik-biror  ishni  bajarishda  kishining  jasurligi,  chidamliligi,  inson 
boshiga  tushgan  emonlikni  toxtatib  turuvchi  quvvat.Aqllililik-biror  ishni  bajarishda 
shoshma-shosharlik    qilishdan  saqlovchi  quvvat.Ziyraklik-sezgi  bergan  narsalarning 
haqiqiy  ma`nosini  tezlik  bilan  tushinishga  erdam  beruvchi  quvvat...  Darhaqiqat 
jasurlikda hikmat kopdir.Abdulla Avloniyning fikricha, sog’lom fikr,yaxshi ahloq va 
ilm-ma`rifatga ega bolmoq uchun badanni tarbiya qilish zarur. 
 
Jismoniy tarbiya kishilarga katta ta`sir korsatib, salomatligini mustahkamlaydi, 
ishlash qobiliyatini oshiradi,uzoq umr korishga erdam beradi.Sport-har qanday eshda 
ham 
qaddi-qomatni 
tarbiyalash, 
kuch-quvvatni 
saqlab 
turishning 
ajoyib 
vositasidir.Sport  dam  olish  bilan  mkhnatni  almashtirib  turish  manbai  bolib  hizmat 
qiladi.Shu  sababli  ham  kishilik  jamiyatning  eng  ibtidoiy  holatidan  hozirgi 
kunimizgacha  jismoniy  tarbiya  avlodlar  kamolotini  ta`minlovchi  vosita  deb 
hisoblangan.Demak osib kelaetgan esh avlodning jismoniy barkamolligini ta`minlash 
faqat ota-ona, maktabning ishigina bolib qolmasdan, balki davlat ahamiyatiga molik 
ish hamdir. 
Jismoniy  madaniyat  jismoniy  tarbiyaning  tarkibiy  qismidir.Shu  bilan  birgalikda, 
jismoniy  madaniyat  inson  va  jamiyat  umumiy  madaniyatining  ham  ajralmas 
qismi.Jismoniy madaniyat tarkibiga quyidagilar kiradiU` 
 
1.Inson  a`zolarining  tuzilishi  va  ularning  funktsional  kamoloti.Ichki  a`zolar, 
nerv  va  harakat,suyak-muskul  tizimi,badanning  uyg’unligi  va  ularning  funktsional 
faoliyatini boshqarish. 

 
117
 
2.Oquvchilar sog’ligini mustahkamlash. 
 
3.Gigiena qoidalariga konikish. 
 
4.Oquvchilvrning ar tomonlama mohirligini ostirish. 
 
5.Bolajak  ishchi-  mehnatkashlarning  jismoniy  va  fiziologik  sifatlarini  kasb 
ahamiyati jihatidan shakllantirish, ish qobiliyatlarini oshirish. 
 
6.Oquvchilarning jinsiy va esh xususiyatlari uchun sharoit yaratish. 
 
7.Oquvchilarning  iroda,  chidamlilik,  qat`iyan  intizom,  dostlik  hissini  kamol 
toptirish. 
 
8.Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalash. 
Korinib  turibdiki,  jismoniy  tarbiya  mazmuni  benihoya  kengdir.Bu  bevosita 
eshlarimizning  turmush  tarzini,  jismoniy  madaniyat  va  sport  asosida  mazmunli 
shakllanishini ta`minlaydi. 
 
Jismoniy madaniyat-sport ishlari eki oddiy sport sho`balari, klublari, guruhlari  
eki  ommaviy  musobaqalar  va  hokazolarda  nomaen  boladi.Jismoniy  tarbiya 
mazmunida  G`jismoniy  mehnatG`,  G`jismoniy  ta`sirG`,  G`jismoniy  jazoG`  va 
boshqa  iboralar  ham  uchrab  turadi.Jismoniy  mehnat  aqliy  mehnatdan  farqli  olaroq, 
insonning  jismoniy  kuchi,  mushak  qismlarining  harakatlari  va  boshqalar  bilan 
bog’langandir.Jismoniy  mehnat  tog’ri  eki  notog’ri  tashkil  etilishiga  qarab  eshlarga 
ijobiy  eki  salbiy  ta`sir  korsatishini  unutmaslik  kerak.Har  qanday  sharoitda  jismoniy 
mehnat turlarini jismoniy tarbiya  mazmuniga kiritilishi maqsadga muvofiqdir.Badan 
tarbiyasining  maqsidi  har  tomonlama  jismonan  chiniqqan,  sof  fikrli,  mard,  sabotli, 
qat`iyatli, 
Vatanni 
himoya 
qila  oladigan 
shaxslarni 
kamol 
toptirishdan 
iboratdir.Oquvchilarni  jismoniy  tarbiyalash  jaraenida  quyidagi  asosiy  vazifalar  hal 
etiladi.Birinchi  vazifa-sog’likni  mustahkamlash,tana  a`zolarini  chiniqtirish,  jismoniy 
jihatdan tog’ri rivojlanish hamda uning ishlash qobiliyatining oshishiga ta`sir etishdir. 
 
Maktab  eshidagi  bolalarning  qaddi-qomatini  tog’ri  -mutanosib  shakllantirish, 
suyak  bog’inlarni  va  muskullarni  uyg’unlashgan  tarza  rivojlantirish,  yurak-tomir 
hamda nafas olish a`zolarining asab tolalari majmuasini mustahkamlashtirish muhim. 
Tana a`zolarining mu`tadil faoliyati uchun harakat juda zaruriydir. 
 
Ikkinchi  vazifa-oquvchilarda  yangi  harakat  turlariga  qiziqish,  konikma  va 
malakalar hosil qitlish, ularni mahsus bilimlar bilan qurollantirish zarur.Bu malakalar         
 
SAVOLLAR 
1.Estetik tarbiyaning ahamiyatini tushuntiring? 
2. Estetik tarbiyaning maqsad va vazifalarini   sharhlab bering 
3. Estetik tarbiya, ularning mohiyati nimada. 
4. Pedagogik tadqiqotning asosiy metodlarini aytib     bering. 
5. Pedagogikaga doir adabietlar royxatini tuzing. 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  

 
118
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
 
 
                        
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
119
Ma`ruza №20. Ekologik tarbiya 
 
REJA: 
     1.Ekologik tarbiyaning mohiyati va mazmuni. 
    2. Ekologik tarbiyaning shakl va metodlari.  
   3. O`quvchilarda ekologik tarbiyani shakllantirish. 
 
Tayanch  tushunchalari:  Hozirgi  davrda  ekologiya,  jamiyat,  inson,  tabiat,  fan-
texnika taraqqieti, atrof-muhit va inson salomatligi, Ekologik tarbiyaning mohiyati va 
mazmuni, Ekologik tarbiyaning shakl va metodlari, O`quvchilarda ekologik tarbiyani 
shakllantirish. 
 
Hozirgi  davrda  ekologiya,  jamiyat,  inson,  tabiat,  fan-texnika  taraqqieti,  atrof-
muhit va inson salomatligi kabi tushunchalarni io`quvchilarga anglatish eng dolzarb 
muammolardan bilib shisoblanmoqda. Bu muammo, albatta, ma`lum darajada ta`lim-
tarbiya jaraenida iz echimini topadi, chunki bularning barchasi umumiy tarzda inson 
va  tabiat  munosabatida  namoen  bilib,  shaxsning  ekologik  madaniyatini 
takomillashtirish  kabi  yirik  masalalardan  shisoblanadi.  Shaxsning  ekologik 
madaniyati-bu  tabiatni  mushofaza  qilish,  uning  boyliklaridan  oqilona  foydalanish, 
ekologik  shissiet,  eshtiroslarning  shakllanishi,  faol  haetiy  nuqtai  nazarda  turish, 
ekologik bilimga ega bilishdan iboratdir. Ana shu xislatlarga inson faqat tabiat bilan 
tig’ri munosabatga kirishgandagina ega biladi. 
Ma`lumki,  tabiat  izining  rivojlanishi  va  xilma-xil  kirinishlarida  jamiyat  shaeti 
bilan  uyg’undir.  Shozirgi  fan-texnika  taraqqieti  jaraenida  insonning  tabiat  
manbalaridan  foydalanishida  ana  shu  uyg’unlik  buzilmoqda.  Unga  nisbatan 
shafqatsizlarcha  munosabatda  bilinmoqda.  Bularning  barchasi  inson  ekologik 
madaniyatning eng oddiy talablariga javob bermasligidadir. 
Inson  va  tabiat  irtasidagi  ana  shu  uy\unlik,  munosabatni  buzmaslik  uchun 
jamiyatning barcha a`zolari iylashi, uning oldini olishi, bartaraf qilishi zarur. 
Ekologiya  va  shaxs  madaniyati,  avvalo,  bir-biri  bilan  izaro  aloqada  bilib, 
ularning umumiy jishatlari kipdir. Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat irtasidagi izaro 
aloqaning  muvozanatini  salaydi,  bu  borada  boshqalarni  sham  tig’ri  faoliyat 
kirsatishga  yillaydi.  Kishilirni  ma`lum  bilimlar,  meshnat  qilish  qoidalari  bilan 
qurollantiradi.  
 Ekologik  madaniyat  tarkibiga  tabiatni  mushofaza  qilish,  tabiat  boyliklaridan 
foydalanish, ekologik tizimni qaytadan izgartirish madaniyati kabilar kiradi. Ekologik 
madaniyat  faqat  tabiatga  zarar  keltirmaslikdan  iborat  emas,  balki  uning  yanada 
gizallashuvi,  gullab  yashnashi  uchun  shissa  qishish,  tabiatni  sharob  etuvchilarga 
qarshi beaev kurash olib borishdan sham iboratdir. 
Ekologik  xavfsizlik  muammosi  allaqachonlar  milliy-mintaqaviy  doiradan 
chiqib,  butun  insoniyatning  umumiy  muammosiga  aylangan.  Ekologiya  shozirgi 
zamonning  keng  miqesdagi  keskin  ijtimoiy  muammolaridan  biridir.  Uni  shal  etish 
barcha  xalqlarning  manfaatlariga  mos  bilib,  tsivilizatsiyaning  shozirgi  kuni  va 
kelajagi kip jishatdan ana shu muammoning shal qilinishiga bog’liqdir
 .
 
  

 
120
Darshaqiqat, 
Xalqaro 
“Ekosan”, 
“Sog’lom 
avlod 
uchun”, 
Xayriya 
jamg’armalari,  respublika  ushlari  “Bioekosan”  oquv-uslubiy  majmuasining  tashkil 
etilishi  va  “Soglom  avlod  uchun”  Ordenining  ta`sis  qilinishi  Ozbekiston 
Respublikasining  “Ta`lim  tigrisida”gi  “Tabiatni  mushofaza  qilish  tigrisida”  gi, 
“Jismoniy  tarbiya  va  sport  tigrisida”  gi,  “Fuqoralar  sogligini  saqlash  tigrisida”gi 
Qonunlari davlatimizning barkamol insonni shakllantirish soshasidagi gamxirligining 
nishonasidir. Demak, shar qaysi bola, xonadon va shar bir jamiyat a`zosiga munosib 
sharoit yaratib berish, farzandlarimizning tinch - totuv shaeti, yurtimiz barqarorligini 
shimoya etish vazifasi shar doim davlatimiz siesatining markazida bilib kelmoqda va 
shunday bilib qoladi. Shuningdek, bugungi kunda izlikni anglash, milliy ong, milliy 
gururni  tarkib  toptirish  shamda  ma`naviy  kamolotning  mushim  ashloqiy,  diniy, 
badiiy-estetik,  iqtisodiy,  ekologik  kabi  qirralari  eshlar  turmush  tarzining  negizini 
tashkil  etishiga  erishish  ta`lim-tarbiya  tizimining  barcha  bosqichlarida  dolzarb  bilib 
qolmoqda.  Ayniqsa,  shar  bir  fuqaro,  shu  jumladan,  eshlarni  boshlangich  sinfdan 
boshlab  ekologik  savodxon  qilib  tarbiyalash,  tabiatga  meshr-mushabbat,  atrof-
mushitga ongli ijobiy munosabatni shakllantirish mustaqillik sharoitida davr talabidir. 
Dune miqesida ijtimoiy-siesiy munosabatlar jadallashib, vaqt va inson omilining 
ashamiyati oshib boraetgan bir paytda Irta  Osielik mashshur allomalarning tabiat va 
jamiyat  munosabatlariga oid fikrlari dolzarb ashamiyat kasb etmoqda. Insoniyatning 
tabiat bilan uygunligi, bir butunligi shaqidagi tasavvurlar, uning tabiatga intellektual 
saloshiyat  va  ekologik  ma`naviyat  tamoyillariga  asoslangan  munosabati  Sharq 
xalqlarining  tafakkur  tarziga  xos  siesiy,  shuquqiy,  ashloqiy,  diniy  madaniyatini 
namoen  qiluvchi  insonparvarlik  goyalari,  ayniqsa,  mushimdir.  Shu  bilan  bir  qatorda 
Irta  Osie  allomalari  falsafiy  meroslaridan  munosib  irin  olgan  bu  umuminsoniy 
qadriyatlar,  ijtimoiy-ekologik  eshtiejlardan  kelib  chiqqan  sholda  dialektik  fikrlash 
nuqtai  nazaridan  yangilanib,  endilikda  tabiatga  nisbatan  gayri  axloqiy  xatti-
sharakatlarga qarshi turish  taqozo etilmoqda. 
Zero, insonning ijtimoiy-ontologik moshiyati, tabiiy mushitning bugungi kunda 
olam  yaxlitligi  inson  shaeti  va  salomatligi  manbai  bilgani  uchun  sham  asosiy 
masaladir. Shunga qaramay, inson izini tabiatning gultoji shisoblab, butun olamning 
shukmdori sifatida, tabiat  qonunlarini mensimasdan, amaliy shatti-sharakatlari bilan 
iz  tirikchiligining  asosi  bilgan  tabiatni  vayron  qilishda  davom  etmoqda.  Natijada 
tabiat  yashash uchun tobora noqulay bilib bormoqda. 
Ekologik  muammolar  biosferada  bugungi  kundagina  kelib  chiqmaganligi 
ma`lum. Shuni ta`kidlash kerakki, tarixda kaynazoy erasining IV antropogen davriga 
kelib,  er  yuzida  insonning  paydo  bilishi  bilan  uning  atrof  -mushitga  zararli  ta`siri 
kuchayadi.  Inson  va  tabiat  irtasidagi  munosabatlarga  putur  etkaziladi.  Demak, 
ekologik  muammoning  paydo  bilishi  uzoq  tarixga  ega.  Kaynazoy  erasining  IV 
antropogen  davriga  kelib,  er  yuzida  ongli  mavjudod  insonning  paydo  bilishi,  uning 
evolyutsiyasi, kishilik jamiyatida iz eshtiejlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish 
qurollarini  takomillashuvi  natijasida  tabiatga  ta`sir  kuchayib    bordi.  XX  asr  oxiriga 
kelib,  tabiat-jamiyat,  inson  va  atrof-mushit  tizimi  irtasidagi  mutanosiblikka  putur 
etdi.  Buning  asosiy  sabablaridan  biri  asholining  ekologik  savodsizlik  va  tabiat 
qonunlari,  biosferadagi  ekotizimlar  irtasidagi  izaro  aloqa  va  munosabatlarni  yaxshi 
anglamaslik shamda bu qonuniyatlarga amal qilmaslik, ya`ni ekologik madaniyatning 
pastligidadir.  Bu  sholni  sobiq  shirolar  davrida  ma`muriy  buyruqbozlik,  paxta  yakka 

 
121
shokimligi,  xijasizlik  kirinishlarida  kirish  mumkin  edi.Bugungi  kunga  kelib, 
biosfereda  ekologik  muvozanat  izdan  chiqib,  butun  tirik  jismlar  shaeti  xavf  ostida 
qoldi. Tabiat inson kimagiga mushtoj bilmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan 
boshlab, umumbashariy ekologik muammoni shal qilishga asosiy e`tibor qaratildi va 
bu  da`vat    Izbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  60,  64,  66moddalarida 
aloshida  ta`kidlangan.  Chunonchi,  “Er,  er  osti  boyliklari,  suv,  isimlik  va  shayvonat 
dunesi  shamda  boshqa  tabiiy  zashiralar  umummilliy  boylikdir,  ulardan  oqilona 
foydalanish zarur va ular davlat mushofazasidadir” ( 66-modda) . Demak, bu mushim 
ekologik  masalalarni  shal  qilish  uchun  milliy  dastur  asosida  yaratilgan  «Uzluksiz 
ekologik ta`lim-tarbiya kontseptsiyasi» ni amalga oshirish, ya`ni asholininig ekologik 
savodxonlik darajasini rivojlantirish, odamlarda shuquqiy ekologik ong va tafakkurni 
shosil qilish, bu soshada barcha iquv predmetlari bilan bir qatorda, shuquqiy ta`lim-
tarbiya  berishga  yinaltirilgan  iquv  kurslarining  sham  ekologik  ta`lim-tarbiya  berish 
imkoniyatlarini oshirish lozim. 
YuNESKO  eki  Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  «Inson  tabiatda  va  tabiat 
insonda»  dasturida  iquvchilarga  eshlikdan  uzluksiz  tarzda  ekologik  ta`lim-tarbiya 
berishni ta`minlash lozimligi nazarda tutilgan. 
Ekologik tarbiya va madaniyat juda keng ma`noda quyidagilarni iz ichiga oladi: 
1. Har bir insonning tabiat  uchun javobgarligini oshirish, uni sevishga irgatish; 
2.  Insonning  tabiatga  munosabati  ilmiy  bilimlarga  asoslangan  bilishi  zarurligi 
ashamiyatini tushuntirish; 
3.  Ekologik  madaniyat  asosida  eshlarni  tabiatdan  foydalanish  va  uni  saqlash 
rushida tarbiyalash; 
4 Eshlarga ekologik boyliklardan ongli ravishda oqilona foydalanishni irgatish; 
5.  Tabiatdan  foydalanish  jaraenida  ekologik  muommolarni  tigri  shal  qilish 
yillarini irgatish. 
SAVOLLAR 
1.Pedagogika fani yaratilgan zaruriyat, sabablari qaysilar? 
2. Ekologik tarbiyaning maqsad va vazifalarini   sharhlab bering? 
3. Ekologik tushunchalar, ularning mohiyati nimada?. 
4. Ekologik tarbiyaning metodlari va usullari, shakllarini aytib     bering?. 
5. Pedagogikaga doir adabietlar royxatini tuzing?. 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling