O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi


Asosiy darslik va oquv qollanmalar


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet14/17
Sana21.08.2017
Hajmi5.01 Kb.
#13906
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 

 
122
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
 
 
                        
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
123
Ma`ruza №21. Jismoniy tarbiya 
 
REJA: 
1.Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari.  
2.Jismoniy tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari. 
3.Jismoniy tarbiyaning ahamiyati. 
 
Tayanch  tushunchalari:  Jismoniy  tarbiyaning  ma1sad  va  vazifalari,  Jismoniy 
tarbiyaning  mazmuni,  shakl  va  metodlari,  Jismoniy  tarbiyaning  ahamiyati,  uzluksiz 
ta`lim, soglom turmush, soglom tana. 
 
Hozirgi  vaqtda  xukumatimiz  xalq  ta`limi  sohasiga  alohida  e`tiborini 
qaratmoqda.  Kadrlar  tayerlash  milliy  dasturini
2
  tula  amalga  oshirishda  uzluksiz 
ta`limning  orni  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunonchi,  ushbu  ta`lim  bosqichshda 
eshlarning shaxs sifatida kamolga etishishi davrini o`z ichiga oladi. Qoraqalpog’iston 
respublikasida ham eshlarni jismoniy tarbiyalash jaraeniga alohida e`tibor qaratilgan. 
Ushbu  u`lkada  yashab,  ta`lim-tarbiya  olaetgan  eshlarni  zamon  talablariga  mos 
ravishda  tarbiyalash  pedagog-tarbiyachilar  oldida  turgan  katta  vazifalardan  biri 
hisoblanadi.  Uzluksiz  ta`lim  jaraenida  ekologik  tarbiyani  amalga  oshirish  ishlari 
jadallik  bilan  amalga  oishirlmoqda.  Respublikamizdagi  jismoniy  vaziyatni  hisobga 
olgan  holda  eshlarimizni  kichshik  paytdan  boshlab  tabiatni  asrashga  urgatish  ishlari 
ota-onalar,uqituvchi-murabbiylar  va  keng  jamoatchiligimiz  tomonidan  amalga 
oshirilmoqda. Chunki hozirgi sharoit ushbu ishlarni to`la ruebga chshiqarishni taqozo 
etmoqda.  Mustaqil  ta`limni  uzluksiz  ta`lim  jaraenida    o`rganib  borish  maqsadga 
muvofiq ekanligi qayd etilmoqda. 
   Umumiy  o`rta  ta`lim  bosqichshida  o`quvchilarni  jismoniy    tarbiyalash 
ishlarga  katta  e`tibor  qaratilgan.  Insonning  haeti  tabiat  bilan  bog’liq  ekan,  demak, 
inson  va  tabiat  munosabatlarini  yaxshilash,  tabiatga  bulgan  ongli  munosabatni 
shakllantirish,  uning  boyliklarini  avaylab-asrash,  yashaetgan    erimizni  kuz-
qorachigidek asrash , o`quvchi eshlarimizda o`z Vataniga bo`lgan muhabbat sezimini 
shakllantirish, milliy  hoslikni tarkib toptirish  - bugungi kunimizning asosiy dolzarb 
masalalaridan biri bulib hisoblanadi.  
 Mamlakatimizning  istiqlolga  erishgan  kunidan  boshlab,  xalqimizning  bebaho 
milliy  qadriyatlarini  tiklash  ,  ularni  qadrlash  va  eshlar  tarbiyasida  keng  foydalanish 
ishlariga  alohida  e`tiborini  qaratdi.  Shu  paytgach  tabiatga  bu`lgan  vahshiena  
munosabatlarning  nimalarga  olib  kelgenligining  guvohi  bo`lmoqdamiz.  Misol 
tariqasida  aytib  o`tadigan  bo`lsak,  Orol  dengizining  qurishi  oqibatida  erlarning 
sho`rlanishi va tabiatdagi munozatlarning bozilishiga olib keldi. U erda yashaydigan 
insonlarning  organizimiga  ta`sir  ko`rsatuvchi  zaharli  moddalar  paydo  bolib,  tirik 
jonzotlarga o`z zienini ko`rsatmoqda. 
Shu  bois  insonni  ekologik  tariyalashda    g’oyalar  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Eshlarimizni  kichkina  paytdan  boshlab  o`z  xalqimizning  jismoniy    qadriyatlari 
asosida    tarbiyalash  maqsadga  muvofiq  keladi.  Chunki,  xalqimiz  mustaqillikka 
erishishini  necha yuz yillab kutgan va unga erisha oldilar. 
                                                           
2
 Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëëèé äàñòóðè.Ò.,1997 éèë. 

 
124
Umumiy  o`rta  ta`lim  muassasalarida  tashkil  qilinaetgan  har bir  dars  mazmuni 
ekologik  talim  va  mustaqillik  g’oyasini  aks  ettirishi  Vatanga    bulgan his-tuyg’u  esh 
avlodga  singdirilishi  lozim.  Chunki,  inson  dunega  kelgach  atrof-muhit  bilan  tanisha 
boshlaydi.  Boshlang’ich  sinfga  kelib  duneni  ilmiy  tushunchalar  asosida  tanishga 
o`tadi.  Demak,  inson  fikrlar  majmui  hisoblangan  g’oyani,  ta`lim-tarbiyani 
uquvchining  kichik  eshidan  boshlash  maqsadga  muvofiq  keladi.  Hozirgi  yashaetgan  
ulkasi  haqida  etarli  ma`lumotlarga  ega  bulishi  zarur.  Bunday  ma`lumotlarni  u 
maktabda oladi. Uning kupchilik vaqtlari dars jaraenida bo`ladi.   
  Darsdan  tashqari  ishlarda  ham  jismoniy  tarbiyani    amalga  oshirish  mumkin. 
Masalan,  oquvchilarni  tabiatga  ekskursiya  qilish  orqali,  bundan  boshqada  har  xil 
tugaraklarda  amalga  oshirish  mumkin.  U  ozi  yashaetgan  ulkasi  bilan  yaqindan 
tanishadi.  U o`z  mamlakatining kelajagi ,  tabiat boyliklari bilan tanish boladi.  Unda 
Ona  tabiatga  bolgan  mehr    muhabbat  oyg’onadi.  Bunda  tarbiyachi  murabbiyning 
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish mazmuniga, mahoratiga bog’liqdir. 
Umumiy  orta  ta`lim  jaraenida,  shuningdek,  eshlarni  ekologik  tarbiyalash 
masalalariga  bir    qator  pedagog  olimlarimiz  katta  e`tibor  qaratgan  (E.Seytxaliliov, 
M.Quronov, O.Musurmonova, S.Nishonova, M.Inomova, A.Zunnunov va boshq.)   
 Uzluksiz  ta`limning  boshlang’ich  bosqichshida  oquvchilarni  jismonan 
tarbiyalash  ishlari  hozirgi  kunimizda  dolzarb  masalalardan  hisoblanadi.  Ularni 
amalga  oshirish  jaraenini  har  tomonlama  organish,  ularning  pedagogik  shart-
sharoitlarini yaratish pedagog-olimlar oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. 
O`zbekiston  mustaqillikka  erishgach,  hamma  sohada  yuksalishlar  bilmoqda. 
Misol  tariqasida  birinchilar  n`atorida  ta`lim  tizimini  olishimiz  mumkin.  Ta`lim 
soshasidagi  isloshotlardan  eng  diqqatga  sazovori  a’99o  yil  qabul  qilingan  “Ta`lim 
tig’risidagi qonun” va “Kadrlar tayerlash milliy Dasturi” DTSi oqish jaraenida yangi 
pedagogik texnologiyalar bolib shisoblanadi. 
Prezidentimiz  tomonidan  g’00o`  yilning  “Sihat-salomatlik  yili”  deb  e`lon 
qilinishi,  talabalarning  salomatligini  saqlashda  imkoniyatlardan  tog’ri  foydalanishni 
taqozo etdi. 
Talabalar  yaratib  berilgan  imkoniyatlar  va  shart-sharoitlardan  foydalanib, 
shunga yarasha oz bilim saloshiyatini, bor kuch- qudratini ishga solib, oziga berilgan 
imkonni oqlashi kerak. 
Oqishga  shar  tomonlama  sharoit  yaratilib  berilsa,  mexr  va  qulayliklar 
bolsagina,  ishchanlik  qobiliyati  yuqori  boladi.  Talabalar  ma`lum  psixik 
xususiyatlarini  shakllantirish,  ularda  aqliy  ishchanlik  qobiliyati  va  konikmalarini, 
qiziqishi  va  laeqatini  tog’ri  yinalishiga  olib  borishni  shart  qilib  qoydi.  Inson  oldida 
turgan  vazifa  yangicha  bilsa,  unga  nisbatan  qiziqish  kuchayadi,  ruhiy  va  jismoniy 
imkoniyatlarni  ishga  soladi.  Bunday  holat  organizmni  chiniqtiradi,  ish  qobiliyatini 
oshiradi. Odam organizmining biron bir natija omiliga qaratilgan ozgarishi fiziologik 
funktsiya  hisoblanadi.  Fiziologik  funktsiyalar  mavjud  ekan  ularni  birlashtiruvchi, 
organizmga nisbatan tizimli endoshishni aks ettiruvchi universal model bolishi kerak. 
Odamning  ish  sharoiti  va  psixalogik  xususiyatlariga  kira  ishchanlik  qobiliyati 
maksimal, minimal va optimal biladi. Bu fazalarning farqlanishi asosan ish qobiliyati 
darajasining korsatkichi hisoblanadi. 

 
125
Ma`lumki,  shar  bir  shaxs  oz  faoliyatining  samarasini  oshirish  uchun,  ish 
qobiliyati  yuqori  darajada  otishi  kerak.  Aqliy  qobiliyat  bu  talabani  faolligi  va  shaxs 
bilib etishishiga e`tiborni qaratish demakdir. 
Aqliy  ishchanlik  qobiliyatini  oshirish  bilan  talaba  ozining  bilimini  shaxs 
darajasida  kira  olish  kerak.  Demak  bilimli  shaxs  insoniy  xususiyatlarga  ega,  har 
tomonlama etuk va boshqalarga ornak bola oladi. 
Unumdor ish davri nechog’lik davomli bolsa, u shuncha yuqori boladi. Aqliy 
meshnatning  birinchi  fazasi  ishdan  oldingi  sholat.  Organizmda  atrof-muhit,  sharoit 
ta`siri ostida bajaraladigan ish tog’risidagi fikrlar, aqliy faoliyat boshlanishidan darak 
beradigan  boshqa  shartli  ta`sirlovchilar  natijasida  fiziologik  jaraenlar  sodir  biladi. 
Keyinchalik  organizmning  turli-tuman  funktsiyalarining  asta-sekin  qoshilishi,  zarur 
regulyator  mexanizmlarining  moslanishi  roy  beradi.  Bu  faza  avvaliga  ish 
qobiliyatining  bir  qadar  kotarilishi  bilan  farqqiladi  va  ishga  kirishib  ketish  holati 
deyiladi.  Ikkinchi  fazada  ish  qobiliyati  pasayadi  va  ish  davom  ettirilganda  toliqish 
boshlanadi.  Ish  kuni  mobaynida  aqliy  ish  qobiliyati  ozgarib  turadi.  Bunga  ichki  va 
tashqi omillar ta`sir qiladi. Masalan: chiniqqanlik darajasi, ish konikmalari, odamning 
tajribasi,  uning  jismoniy  va  psixik  holati,  xonaning  eritilishi,  xonadagi  kislorod 
miqdori, shovqin, shavo sharorati va boshqalar. Meshnat va dam olish tartibiga rioya 
qilish,  ish  joyini  tog’ri  tashkillashtirish  ham  ta`sir  qiladi.  Ishanchanlik  qobiliyati 
mativizatsiyada,  ya`ni  ishlashga  shoxish  bolganda  kuzatiladi  va  mativizatsiyaning 
musbat va manfiy turlari farqlanadi. Musbat mativizatsiyada uzoq vaqt ish qobiliyati 
saqlanib  qoladi.  Manfiy  mativizatsiyada  ish  qobiliyati  juda  past,  binobarin  ish 
natijasining  kirsatkichlari  juda  emon  biladi.  Organizmda  barcha  fiziologik  jaraenlar 
kundalik  rejimga  biysinadi.  Sutka  mobaynida bir xil holat bilmaydi.  Kunning  ayrim 
davrlarida yuqori, ayrim davrlarida past biladi. 
Talabalarning  aqliy  ishchanlik  qobiliyati  deganda,  avvalo  biz  talabaning 
kundalik  dars  davomida  ozlashtirish  kirsatkichlarini  tushunamiz.  Talabalar  aqliy 
jihatdan  etuk, shaxs bilishi  uchun koproq  ilm  olishi, oz  ustida  tinmay  izlanishi,  iloji 
boricha 
vaqtni 
tejamli 
sarflashi 
kerak. 
Talabalarning 
kamol 
topishida 
oqituvchilarning  roli  katta.  Oqituvchi  qanchalik  oz  ishiga  puxta  bolsa  talaba  ham 
shunga  yarasha  ta`lim  oladi.  Dars  mobaynida  oqituvchining  yurish-turishi,  hatti-
xarakati,  oz  fanining  chuqur  bilishi  talaba  uchun  mushimdir.  Agar  oqituvchi  dars 
davomida talabalarning diqqatini oziga torta olsa, qoniqarli va tushunarli qilib, har-xil 
texnologiyalarni  qollab  dars  ota  olsa,  oquvchilarning  ozlashtirish  korsatkichi 
shunchalik yuqori boladi. 
Gigienistlar  va  fiziologlar  oquvchining  ish  qobiliyatini  uzoq  vaqt  nazorat 
qilishi  natijasida  kunlik,  haftalik  egri  chiziqni  aniqlashga  muvaffaq  boldilar. 
R.G.Sopojnikovaning  ma`lumotlariga  kora,  uning  dinamikasini  sxematik  ravishda 
quyidagiga izohlash mumkinU` 
Birinchi  darsda  (dushanba  kunidagidek)  oquv  mashg’ulotiga  moslashish 
“kirishish” roy beradi, shuning uchun bu davrda oquvchining mehnat darajadagi davri 
va qulay fiziologik korsatkichlar oquvchilarda ikkinchi-uchinchi darslarda kuzatiladi 
(seshanba,  chorshanba  kunlari  oquvchi  eng  yuksak  optimal  ish  qobiliyatiga  ega 
boladi)N`  mehnat  qobiliyatining  ota  past  darajasi  oxirgi  juma,  shanba  kunlarida 
kuzatiladi. 

 
126
     Ba`zi  adabietlarga  asoslanib,  odamning  aqliy  ishchanlik  qobiliyati 
korsatkichlarini  kun  davomida  organib  chiqib,  alohida  davrlarga  ajratish  va 
ishchanlik  egri  chizig’ini  tuzish  mumkin,  bu  iz  navbatida  oqish  va  mehnat  qilish 
boyicha  ratsional  kun  tartibi  tuzishda  eng  aniq  ob`ektiv  mezon  shisoblanadi. 
Odamning aqliy ishchanlik egri chizig’i o` ta asosiy davrdan iboratU`  
   a’)Ishga kirishish (konikish) davri. Darslarda bir necha minut, jismoniy ish 
boshlashda  bir  soatgacha  davom  etib,  ishchanlik  sharoitiga  moslasha  boradi.  Bu 
davrda  ishga  kinikish  dominati  shosil  biladi,  ya`ni  miyadagi  ma`lum  ish  bajarishni 
nazorat qiluvchi hujayralarning faoliyati birlashib, yaxlit funktsional markazni tashkil 
qiladi, bajarilaetgan ishning optimal sur`atini belgilaydi va amalga oshiradi. 
   g’)Optimal  ishchanlik  davri  aqliy  mehnatni  bajarishning  stabillashgan 
davridir.  Odamning  funktsional  sholati  barqaror  ishchanlik  holatida  aniqlanadi.  Bu 
davrda  organizmning  funktsional  holati  korsatkichlarning  miqdoriy  ozgarishi  kishi 
bajaraetgan ishga adektiv ravishda moslashib, fiziologik norma atrofida biladi. 
   q)Toliq  kompensatsiya  davri.  Bunda  optimal  ishchanlik  davri  asta-sekin 
sezilmasdan  toliq  kompensatsiya  davriga  otadi.  Oldingi  davrdan  farq  qilib 
toliqishning  dastlabki  belgilari  paydo  bola  boshlaydi,  ammo  ularni  odamning  iroda 
kuchi  kompensatsiyalashtirib  yuzaga  chiqarmay  turadi,  biroq  koproq  vegetativ 
sistema faoliyatidagi ozgarishlar bilan kechadi. 
   n`)Beqaror kompensatsiya davri. Toliqishning ortib borishi ish faoliyatining 
pasayishi bilan xarakterlanadi, ammo odam iroda kuchi bilan ma`lum vaqtgacha aqliy 
mehnatni talab darajasida davom ettirishi mumkin. Shuni ta`kidlash kerakki, aqliy ish 
faoliyatining pasayish darajasi va uni kompensatsiyalash qobiliyati shar bir kishining 
individual  xususiyatlariga,  nerv  sistemasining  turiga  qanchalik  chiniqqanligiga, 
kompensatsiya imkoniyatlarining jismoniy sholatiga va diapazonga bog’liq boladi.  
   o`)Meshnat  faoliyatining  progressiv  pasayishi  davri.  Bu  davr  toliqishning 
tez ortib borishi bilan xarakterlanadi, bunda bajarilaetgan  aqliy meshnatning mahsul 
va samaradorligi keskin kamayadi, ishga noloyiq funtsional siljishlar roy beradi. Bu 
davrda  odam  iroda  kuchi  bilan  ish  faoliyati  pasayishini  kompensatsiya  qilishga 
(oldini  olishga,  boshqarishga)  qodir  bololmay  qoladi.  Ish  tugashidan  oldin  “oxirgi 
muvaffaqiyat”ni  kuzatish  mumkin,  ya`ni  qisqa  vaqt  davomida  ish  natijasi  yaxshi 
boladi. 
   Aqliy mehnat qobiliyatining yuqoridagi dinamikasini darsni tashkil qilishda 
va kunlik, haftalik dars soatlarini belgilashda hisobga olish kerak. 
   Xullas,  yangi  materialni  oquvchining  optimal  ish  qobiliyatiga  ega  bilgan 
paytida  tushuntirish  kerak.  Darsning  birinchi  yarimida,  dars  berishning  aktiv 
metodlarini  qollab,  oquvchi  diqqatini  uzoq  vaqt  bitta  predmetga  ushlab  turmasdan 
tushuntirilsa, yuksak natijaga erishiladi. 
   M.V.  Antorpovaning  aniqlashicha,  oquvchi  mehnat  qobiliyatini  nisbatan 
yuqori  darajada  saqlab  turish  uchun  hamda  bilim  va  tajribalarni  yaxshi  ozlashtirishi 
uchun  dars  berish  metodining  yuqori  saviyada  bilishi,  oqituvchining  yangi 
materiallarni  tushuntirish  paytidagi  emotsiyasi  (yaxshi  kotarinki  kayfiyati)  muhim 
ahamiyatga ega. Oqituvchining bir xil oshangda sozlagan nutqi oquvchini zeriktirib, 
mudratib  qoyadi,  bunday  paytda  oquvchi  tomonidan  dars  materialini  ozlashtirish 
qiyinlashadi, bosh miya yarim sharlari postlog’ida tarqoq tormozlarnish jaraeni paydo 
bolib, uyqu bosadi.  

 
127
   Biz  tadqiqot  natijalarini  quyidagicha  izohlashimiz  mumkin.  “Dars  qanday 
otishini  hoxlar  edingiz”  degan  savolga  2  guruh  talabalarining  76si  korgazmali 
qurollardan foydalanish kerakligini javob tarzida ezishgan.  
SAVOLLAR 
1.Pedagogika fani yaratilgan zaruriyat, sabablari qaysilar? 
2. Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini   sharhlab bering? 
3. Jismoniy tarbiyaning mohiyati nimada.? 
4. Jismoniy  tarbiyaning asosiy metodlarini aytib     bering?. 
5. Pedagogikaga doir adabietlar royxatini tuzing. 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
 
                      Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 
 

 
128
Ma`ruza  №22. Oila tarbiyasi asoslari 
REJA: 
 
   1.Oila, uning tarbiyaviy funktsiyasi. Oilaviy tarbiyaning huquqiy asoslari.  
    2.Oila mustahkamligi  haqida davlatimiz g’amxo`rligi.  
   3.Sharq mutafakkirlari oilaviy tarbiya haqida.  
   4.O`quvchilarning o`quv faoliyatida oilaning g’amxo`rligi.  
   5.Oilaviy tarbiya qoidalari. 
 
Tayanch  tushunchalar.Oila,tarbiya,shaxs,  ota-ona,jamiyat,sog’lom  avlod,milliylik, 
g’ug’ur, mahalla. 
 
1.Ota-onalarning oz haetlari, turmush tarzlari, bola shaxsida ilmiy duneqarash 
asoslari,  ma`naviy,  axloqiy,  nafosat,  mehnat  va  boshqa  ijtimoiy  omillarni 
shakllantirish  maqsadida  tizimli  ta`sir  korsatish  jaraeniga  oilaviy  tarbiya 
deyiladi.Bunda ijtimoiy va ma`naviy haet ta`sirida oilaning ozi ham jiddiy yangilanib 
boraetganini esdan chiqarmaslik lozim. 
 
Oilalar  respublikamizning  shahar  va  qishloqlarining  yagona  ijtimoiy-iqtisodiy 
umumiyligi  asosida  rivojlanmoqda.Bu  esa,  oz  navbatida,  oilaviy  tarbiya  usullari  va 
mazmunining 
umumiy 
va 
xususiy 
tomonlari 
rivojida 
yaqqol 
kozga 
korinadi.Masalaning murakkabligi shundaki, oqituvchi-tarbiyachi, xalq ta`limi tizimi 
xodimlari,  keng  jamoatchilik  oilaviy  taraqqietni  hisobga  olgan  xolda  oilaviy 
tarbiyaning  nazariy  va  amaliy  asosvarini  pedagogik  jihatdan  tog’ri  izohlash  va 
tegishli  usuliy  tavsiyalar  berishlari  lozim.  Ikkinchi  tomondan  esa  yangi  mustaqil 
davlatimizning  shaxs  taraqqietida  korsataetgan  pedagogik  ta`sirini  aniqlash, 
kelgusida kutiladigan natijalarni chamalab olish ham lozim. 
 
Ozbekiston sharoitida oilaviy tarbiya mazmuni tashkil etilishiga oid pedagogik 
omillar  mavjudki,  bularni  hisobga  olishga  majburmiz.Respublikamizning  iqtisodiy 
sharoiti,  iqlimi.  Tabiatning  oziga  xos  xususiyatlari,  paxtachilik,  bog’dorchilikning 
keng  rivojlanishi  respublikamizning  aholisi,  har  bir  rilaning  iqtisodiy-ijtimoiy 
rivojlanishiga,  oilaviy  sharoitlarning  ozgarishiga,  binobarin,  oiladagi  bolalar 
tarbiyasiga  sezilarli  ta`sir  etmoqda.  Republikamiz  ozining  demografik,  etnik,  milliy 
shart-sharoitlari jihatidan ham uziga xos xususiyatlarigga ega., Bu ayniqsa, aholining 
zich  joylashganligi  va  intensiv  kopayganligi,  qishloq  va  shahar  oilalarining  kop 
farzanliligida  korinadi.  Ozbeklar  axolining  deyarli  yarmisini  tashkil  qiladi.Qolgan 
yarmisi turli millat(rus,ukrain, tojik, turkman, qirg’iz, qozoq va boshqalar) vakillarini 
tashkil  etadi.Shu  sababli  ham  ozaro  yaqinlashuv-  turli  millatga  mansub  oilalar 
vujudga kelaetganligini hisobga olish kerak. 
 
Respublikamizning  ma`naviy  haeti  va  oziga  xos  tomonlari  muttasil  
rivojlanmoqda.Shaharlarning  kopayishi,  aholdi  osishi,  yashash  sharoitining 
yaxshilanishi... 
 
Oilada  tarbiyaning  negizlariga  asos  solinadi.  U  bolada  shakllanishi  lozim 
bolgan  barcha  insoniy  munosabat  va  fazilatlarni  tarbiyalovchi  haet  maktabi 
hisoblanadi. 
 
Ozbek  xalqi  tabiatan  bolajon  xalq.Bolaga  nisbatan  bag’ri  kenglik, 
mehridarelik,  ota  fidoyilik  ozbeklargagina  xos  xususiyatdir.  Shu  boisdan  ham.  Ota-

 
129
onalarimiz  farzandlarning  baxti  va  kelajagi  uchun  qayg’uradi.  Ularning  bilim 
olishlari,  qiziqishlari  boyicha  kasb-hunar  egallashi,  adob-ahloq  qoidalarini 
mukammal  bilishlari  va  ularga  amal  qilishlari  uchun  mavjud  imkoniyatlarini 
yaratadilar.Chyaunki oilada bolani tog’ri tarbiyalash- mustahkam poydevorli jamiyat 
barpo  etilishining  garovidir.Bola  tarbiyasi  keng  qamrovli,  uzoq  davom  etadigan 
murakkab  jaraen  bolib,  uning  oziga  xos  xususiyatlari  mavjud.Ushbu  jaraen  turmush 
quradigan yigit va qizning bir-biriga har tomonlama munosibligidan boshlanadi. 
 
Bolajak ota-onaning sog’-salomatligi, nasl-nasabi, duneqarashi, ichki va tashqi 
dunesi,  ahloq-odobi,  moddiy  va  ma`naviy  darajasining  mosligi,  turmush  qurishga 
ma`naviy  va  jismoniy  tayergarligi  farzand  korish  va  uning  tarbiyasida  muhim 
ahamiyatga ega. 
 
Oila  mustahkamligi,  ma`naviy  va  jismoniy  barkamol  farzand  jamiyat 
mustahkamligi va ma`naviy etukligi garovidir.Sohibqiron bobomiz Amir Temur ham 
og’il  uylantirishda  kelin  tanlashni,  farzand  tarbiyasini  davlat  siesati  darajasiga 
kotarganligi  ham  bejiz  emas.Davlatning  qudrati-sog’lom  fikrli,  bilimli,  ahloq-
odobli,xalq, millat, Vatan taqdiri uchun jonini tikkan insonlar qolida. 
 
Mamlakatimiz  mustaqilligi  yillarida  Prezidentimiz  I.A.Karimov  rahbarligida 
olib borilaetgan siesatning ustuvor yonalishlari hisoblanadigan insonlarning dalvt va 
jamiyat  qurilishidagi  rolini  oshirish,  oilan    har  tomonlama    mustahkamlash,  oila  va 
ta`lim  tizimida  eshlarni  barkamol  qilib  tarbiyalash,  aholi    salomatligini 
mustahkamlash borasida amalga oshirilaetgan muhim ishlarning negizida ham  aynan 
shu  g’oya  etibdi.Millat  genofondini  saqlash-  aynan  shundan  boshlanadi.Er  eki  xotin 
nasl-nasabida  mavjud  irsiy  kasalliklar,  ma`naviy  qashshoqlik  kabi  kelgusi  avlodlar 
taqdiri,  millat  kelajagi  uchun  ham  havflidir.Darhaqiqat,  oilasining  baht-soadatini, 
rohat-farog’atini  oylagan  odam  shu  masalalarni  ham  nazardan  chetda  qoldirmasligi 
shart. 
 
Chunki  farzand  er-xotinning  mehr-muhabbat  asosida  qurilgan  ixtieriy 
ittifoqning mevasidir.Turmush qurishga ahd qilgan yigit va qizning ozaro roziligi va 
bir-biriga  mayli,  muhabbati  asosida  qurilgan  nikoh  mustahkam  boladi.Shu  nikoh 
asosida  dunega  kelgan  farzandning  baxti  barqarordir.Farzand  oilaning  gultojidir,  er-
xotin  ortasidagi  muhabbat  rishtalarini  bog’lovchi  qimmatli  koprikdir.Haetning 
shirinligi, qaynoqligi, achchiq-chuchukligi, tasodiflarga boligi- farzand bilan.Shuning 
uchun  ham  xalqimizda  «Bolalik  uy  bozor,  bolasiz  uy  mozor»,  «Bolalik  xotin-  gul 
xotin,  bolasiz  xotin  tul  xotin»,  «Bolalilar  bosh  bolar,  bolasizlar  esh  bolar»  kabi 
birqancha xalq maqollari bejiz aytilmagan. 
 
Oilada farzand tarbiyasi u tug’ilmasdanoq boshlanmog’i zarur, ya`ni homilalik 
paytidanoq.Homilador  aelning  kayfiyati  doim  kotarinki,  asablari  sokin,  iste`mol 
qiladigan ovqatlari bola uchun foydali bolmog’i zarur.Oz vaqtida mehnat qilib, dam 
olib,  sayr  qilib,  tug’ilajak  bolaning  taqdirini  oylash  onaning  vazifasidir.Er-xotin, 
oilaning boshqa a`zolari ortasidagi sog’lom ma`naviy muhit, ahillik, xushmuomolalik 
xursandchilik bolaning bexavotir, sog’lom tug’ilishi garovidir. 
 
Agar  oilada  ozaro  hamkorlik,  ozaro  erdam,  bir-biriga  ishonch  holati  mavjud 
ekan, bunday oilada rostgoy, samimiy,  mehribon, ortoqlariga doimo erdam berishga 
tayer  bolgan  insonlar  kamol  topadi.Ozida  odobli  kishiga  xos  fazilatlarni 
iujassamlashtirgan  kishilarning  oilalarida  doimo  huzur-  halovat  va  samimiy  hurmat 
qaror topadi. 

 
130
 
Kuzatishlar  shuni  korsatadiki,  eshlarda  kattalarning  hatti-harakatlari,  ahloqiy 
fazilatlariga tanqidiy  munosabatda bolish hissi kuchli boladi.Shu jihatdan qaraganda 
tinch-totuv  yashaydigan  oilalardagi  bolalar  ham  shu  oilada  mavjud  bolgan  ahloqiy 
hislatlarU`  xushmuomalalik,  odo`lilik,  kattalarga  hurmat,    kichiklarga  g’amhorlik 
qilish,  oila  a`zolari  ortasida  ozaro  hurmat,  ayniqsa  aellarga  nisbatan  korsatiladigan 
kosatiladigan g’amhorlik kabi ijobiy fazilatlardan namuna oladilar. 
 
Jamiyatimizdagi har bir tolaqonli shaxs bolalarning tarbiyachisi boliishi, yangi 
insonni  har  tomonlama  kamol  toptiruvchi  barcha  holatlarda,  shart-sharoitlarda 
ishtirok  etishi  lozim.Atoqli  pedagoglar  tarbiyani  maqsadga  muvofiq  tashkil  etish 
shart 
–sharoitlaridan 
biri 
ota-onalarning 
savodhonligida, 
deb 
hisoblagan 
edilar.Masalan Abdulla Avloniyning  «Turkiy Guliston exud ahloq» asarida shunday 
deydi:  «Tarbiyani  kimlar  qilur  Qaerda  qilinur».  degan  savol  keladur  Bu  savolga 
birinchi uy tarbiyasi, bu ona vazifasidir.Ikkinchidan maktab va madrasa tarbiyasi.Bu 
ota,  muallim,  mudarris  va  hukumat  vazifasidur  deb  javob  bersak,  bu  kishi  deyurki 
«qaysi oilalarni aytirsuz bilimsiz, boshi pahmoq, qoli toqmoq onalarmi. Ozlarida yoq 
tarbiyani  qanday  olib  berurlar»,  der.Otasiga  nima  dersiz,  desak:  «Qaysi  ota,Toychi, 
uloqchi, bazmchi, dombirachi, karnaychi, surnaychi, ilm qadrini bilmagan, ilm uchun 
bir  pulni  kozlari  qiymagan,  zamondan  habarsiz  otalarni  aytursizmi?  Avval  ozlarini 
oqitmak, tarbiya qilmoq lozimdur», der. 
 
1899  yildaeq  aellarni  tarbiyachilik  ishiga  tayerlash,  ularni  tarbiyaning  mezoni 
va  usullari  yuzasidan  oqitish  zarurati  kotarilgan  edi.Haetimizning  korsatishicha, 
tarbiyaga oid bilimlarni targ’ib qilish orqaligina oilaviy tarbiya bilan ijtimoiy tarbiya 
uyg’unligini ta`minlash mumkin.Bu ishlarni amalga oshirishda tarbiyaga oid oynoma, 
jaridalarda  bosilgan  tarbiyaviy  mavzulardagi  maqolalardan  unumli  foydalanish 
maqsadga  muvofiqdir.Demak,  oila  haetini  tarbiyaviy  jihatdan  tog’ri  tashkil  qilish 
uchun oqituvchilar, keng jamoatchilik pedagogika fani orqali aholiga komaklashishi, 
ota-onalarga tarbiyaviy bilim berish tizimini ishlab chiqishlari lozim.Pedagog olimlar 
tadqiqotlarida  isbotlanganidek,  oilaviy  tarbiyaga  oid  ishlar  quyidagi  sharoitlarda 
bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi: 
 
1.Maktab  ozining  barcha  ta`sirlari  majmuini  oilaviy  tarbiya  jareniga  izchil 
yonaltirilsa. 
 
2.Oqituvchilar  jamoasi  oila  bilan  ozaro  hamkorligi  davrida  ozlarining  etik-
pedagogik tarbiyaviy talablarini tog’ri tashkil etsa. 
 
3.Xalq  ta`limi  bolimi  va  muassasalar  tashkilotchi  ota-onalarni  tarbiyaviy 
jarenga uyushtirsalar. 
 
4.Oqituvchilar  tomonidan  oilaviy  tarbiyaga  rahbarlik  bolalar  maktabga 
kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha oquv yillarida davom ettirilsa. 
 
Ma`lumki,  bola  maktabga  kelgunga  qadar  ham,  maktabda  oqish  davrida  ham, 
asosan  oilada  tarbiyalanadi.Oila  bolaning  duneqarashi,  hulqi  va  didiga  ta`sir 
korsatishi  tabiydir.Ota-onalarning  bolalarni  tarbiyalashdagi  eng  birinchi  vazifalari- 
bolalar sog’ligini saqlashdir. 
 
Shunday  ilib,  oila  tarbiya  maskani  bolib,  shaxsning  kelajagi  shu  maskanda 
tarbiyaning  qanday  amalga  oshirilishiga,  tarbiyachi  hisoblanmish  ota-onaning  oz 
burch vazifalariga qanday munosabatda bolishiga bog’liqdir.Xullas barkamol insonni, 
ya`ni  avvalo  oila  uchun,  qolaversa  ozi  yashab  turgan  jamiyat,  xalq  uchun  fidoyi, 
nekbin  shaxsni  tarbiyalash  oiladan  boshlanadi.Shuning  uchun  maktab  oqituvchi- 

 
131
tarbiyachilari, mahalla, jamoa, davlat xojaligi hamda tuman rahbarlari oila ravnaqiga 
va ayni choqda oila tarbiyasigadiqqat-e`tiborni qaratishlari zarur. 
 
3.Oila,  maktab  va  jamiyatchilik  hamkorligi  hozirgi  kunimizning  dolzarb 
masalasidir.Chunki  birinchidan,  oila  tarbiyasida  oila,  mak`a`  va  jamoatchilik 
hamkorliginiing  ozi  murakkab  jaren  bolib,  bunda  muallimlardan  tashqari  ishlab 
chiqarish jamoalari vakillari, eshlar kasaba uyushmalari ishtirok etadilar.Ikkinchidan, 
ota-onalar  va  qarindosh  –urug’lar  turli  mehnat  jamoalarining  vakillari  bolib,  ishlab 
chiqarish  va  eru-dostlarining  ma`naviy  haetlarida  omillarni  muhokama  qiladilar, 
ularning  haetga,  san`atga,  oilaviy  majburiyatlarga  bolgan  munosabatlari  haqida 
gapiradilar.Shu  sababli  ham  mana  shunday  toifa  oilalarda  tarbiya  topaetgan  bolalar 
boshqa  ota-onalarning  kochada,  jamoat  joylaridagi  haet  faoliyatlariga  qarab  qz  ota-
onalariga  baho  beradilar.Uchinchidan,  ozbek  oilalarining  haeti  tarzida  ijtimoiy 
voqealar  natijdasida  sifat  jihatidan  ozgarishlar  qilish  uchun  samarali  yol  va  usullar 
qidirmoq zarur. 
 
Maktab  bilan  ota-onalarning  hamkorligini  mustahkamlash  maqsadida 
maktablardap 
ota-onalaar 
komitasi 
tashkil 
qilinadi.Bu 
qomitaga 
maktab 
direktorirahbarlik  qiladi.Bundan  tashqari,Yu  har  bir  sinfda  ota-onalar  qomitasi 
tog’risidagi  Nizomda  belgilangan.Hamma  ota-onalar  qomitalari  har  bir  oquv 
yiliningboshida  butun  oquv  yili  uchun  tuziladi.Sinf  ota-onalar  qomitasi  ota-onalar 
yig’ilishida  3-5  kishidan  iboratqilib  saylanadi.Sinf  ota-onalar  qomitasining  raisi 
maktab  ota-onalar  qomitasiga    a`zo  qilib  hisobga  olinadi.Shu  sababli  maktab  ota-
onalari  umumiy  yig’ilishlarida  sinf  ota-onalari  majlisi  tavsiya  etgan  kishilardan 
saylanadi.Maktab  ota-0onalar  qomitasi  a`zolaring  srni  har  bir  maktabning  katta-
kichikligi,  ish  sharoitiga  qarab  ota  onalar  umumiy  yig’ilishiqarori  bilan  belgilanadi, 
lekin uni tuzilishida har bir sinf ota-onalar qomitasi a`zosi bolishi shart.Maktab ota-
onalar  qomitasi  a`zoligiga  maktabni  otaliqqa  olgan  tashkilotning  vakillari  ham 
kiritiladi.Kundalik  ishlarni  bajarish  hamda  ota-onalar  qomitasi  raisi  va  uning 
orinbosari, kotibi va 5-7 a`zodan iborat hay`at saylanadi. 
 
Qomita  a`zolari  uzoqdan  qatnab  oqiydigan  bolalarni  transport  vositalari  bilan 
ta`minlash  eki  ular  uchun  maktab  qoshida  internat  ochib  ularni  issiq  ovqat  bilan 
ta`minlashga  erdam  beradilar.Ota-onalar  qomitasi    maktabda  G`Ota-onalarG` 
burchagi tashkil etilib, u erga ooquvchilarning namunali kundalik ish reja va tartibi, 
ota-onalar  uchun  nashr  etilgan  yangi  ada`ietlarni,  oquvchilar  qoidasini,  maktab 
tarbiyaviy  ishlarining  istiqbolli  rejasini  osib  qoyadi.Bulardan  tashqari,  maktab  ota-
onalar bilan suhbatlar, majlislar va boshqa korinishdagi hamkorliklarni tashkil etadi. 
 
Maktab,  oila  va  jamoatchilik  hamkorligini  yolga  qoyishda  sinf  rahbarlarining 
tarbiyaviy  faoliyatlari  nihoyatda  muhimdir.Masalan,  sinf  rahbalarining  har  bir 
honadonga  kirib  br`orishi,  shu  oilaga  va  ota-onalarga  hurmat  sifatida 
baholanadi.Tarbiyaviy  chora  tadbirlarni  belgilashda  sinf  rahbarining  oquvchilar  koz 
oldida  ota-onalari  bilan  suhbatlashishlari  ularning  oquvchi  uyiga  kelishning  ozi 
ularning  qalblarini  quvonchga  toldiradi.Faqat  sinf  rahbarlari  emas,  balki  fan 
oqituvchilarining  ham  ota-onalari  bilan  qilaetgan  hamkorliklari  oquvchilar  haetida 
sezilarli  iz  qoldiradi,  bu  bilan  ularning  hursandchiligini  oshiradi,  yangada  kuch-
g’ayrat sarflashga ilhomlantiriladi.Sinf rahbarlari bildirilgan habar, tanqidiy fikrlarni 
vazminlik  tinglashlari,  imkoniyat  doirasida  ijobiy  his  etishlari  juda  muhimdir.  Bola 
tarbiyasida jamoatchilikning ta`siri beqies ekanligi haet korsatib turibdi. 

 
132
 
Sharq  xalqlari,  chunonchi,  ozbek xalqi  huddi  shu  narsani  biladi,  teran  ma`no-
mazmunini 
tushunadi.Darhaqiqat,sharq 
xalqlari 
uchun 
muhim 
xususiyat 
xursandchilik  kunlari  ham,  boshga  ish  tushgan  onlarda  ham  bir-biriga  hamdard  va 
hamnafas  bolishdir.Insonlar  ortasidagi  bunday  birlik  va  ham  jihatlikning  muhim 
vositasi-mahalladir.Mahalla shunday bir muqaddas makonki, unda insonlar bir-birlpri 
bilan  opa-singil,  aka-uka,  quda-anda,  dost-birodar  bolib,  bir  honadondagi  toyu 
maraka, motam barcha honadonlarniki, farzand tarbiyasid ham umummahalla ahliniki 
hisoblanadi.Mahalla  ozbeklarning  tarixan  shakllangan  yagona  maqsad  bilan  yashab, 
faoliyat korsatadigan makoni hisoblanadi.U xalqning turmush tarzi, ruhiyati, ijtimoiy 
haetning  oziga  xos  xususiyatlarini  aks  ettiruvchi,  milliy  an`analarini,  urf-odatlarini, 
axloqiy-ma`naviy  qadriyatlarini  avloddan-avlodga  etkazuvchi  muqaddas  maskan 
bolib kelgan. 
 
Mahalla  -tarbiya  ochog’idir.  Mahalla  da  osaetgan  har-bir  yigit  qizning  ahloq-
odobi  uchun  butun  mahalla  ahli  mas`uldir.Mahalladoshlarning  har  bir  esh  taqdiriga 
javobgarligi,  ularni  nazorat  qilishi  barkamol  insonni  tarbiyalab  etishtirishning 
negizidir. 
 
Demak, maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi bolalar tarbiyasida asosiy hal 
qiluvchi 
bog’in  bolib,  bunda  oqituvchi-tarbiyachilarning 
tashkilotchiliklari 
muammoni ijobiy hal etuvchi omil hisoblanadi. 
«Jamiyat»  va  «Oila»  tushunchalari  bir-biri  bilan  chambarchas  bog’liq.  Bu 
bog’liqlik  jamiyatining  oilalarsiz  mavjud  bolmasligi  hamda  oz  navbatida  oilaning 
ma`lum  bir  jamiyat  tarkibida  vujudga  kelishi  va  yashovchanligida  korinadi.  Oila 
hamda  jamiyat  ortasidagi  ijtimoiy  munosobatlar  ikki  tomonlama  aloqodarlik 
xusisiyatiga  ega.  Har  bir  oila  umumjamiyat  talabalari  asosida    faoliyat  yuritadi. 
Jamiyat  taraqqietining  rivoji  esa  uning  bag’rida  mavjud  bolgan  oilalarning  ijtimoiy-
iqtisodiy  va  ma`naviy  qiefasining  shakllanganlik  darajasiga  bevosita  bog’liqdir. 
Chunonchi,  ijtimoiy  borliqning  oilalar  zimmasiga  quyadigan  talabalari  ularning 
manfaatlariga  zid  bolmasa,  aksincha,  oilalar  farovonligi,  tinchiligini  ta`minlashga 
erdam  bersa,  oilalar  tomonidan  ijtimoiy  talabalarning  kollab  quvvatlanishi,  ularning 
amaldagi ijrosini ta`minlash korsatgichi vazifasi yuqori boladi. 
Ilmiy-pedagogik,  psixologik,  fiziologik  hamda  falsafiy  asarlarning  tahlili  shuni 
korsatadiki,  oila  bola  uchun  eng  muhim  tarbiyaviy  muhit  bolib,  muhitda  shaxs 
kamoloti  uchun  muhim  hisoblangan  hulq-atvor,  iroda,  xarakter  va  duneqarash 
shakllanadi. 
Bola  oila  timsolida  jamiyatning  ijtimoiy-ma`naviy  qiefasini  koradi  ,  jamiyat 
talabalari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoa orasida anglaydi. 
Oilaviy  munosabatlar  farzandlarning  aqliy,  ruhiy  kamolotini  ha’m  yuzaga 
keltiradi.  Xususan,  farzandlarning  bevosita  ta`siri  tufayli  ularning  qiziqish  hamda 
faolichtlari  doirasi  kengayadi,  ozaro  aloqalari  boyib  boradi,  real  haet  mazmunini 
chuqurroq anglash, ya`ni farzandlar kamoloti, kelajagi oz umri davomiyligini korish 
holati roy beradi. 
Shaxsning  ma`naviy  sifatlarga  ega  bolishi,  unda  ma`naviy    bilimlarga  nisbatan 
ehtiej  va qiziqishning paydo bolishi oila tarbiyasi asosiy rolni bajaradi. Oilada qaror 
topgan  sog’lom  ma`naviy-ruhiy  muhit  faozandlarining  etuk,  barkamol  bolib  voyaga 
etishlari uchun beqies ahamiyatga egadir. 

 
133
Sharqda  azal-azaldan  oila  tarbiyasiga  yuksak  baho  berib  kelingan.  Totalitar 
tuzum davrida esa oilaning shaxs tarbiyasida tutgan orni inkor etilib, uni ijtimoiy bor-
liq vositasida tarbiyalashga xarakat qilinadi. 
Milliy  istiqbolga  erishuvdan  sung  milliy  ozlikni  anglash  toyg’usining  qaror 
topganligi, otmish qadiriyat-larini organishga bolgan qiziqishning ortganligi oila-ning 
shaxs  kamolotida  tutgan  orni  va  rolini  holisona  baholash  imkonini  berdi.  Bu  borda 
Ozbekistan Respub-likasi Prezidenti I.A.Karimov koydagi fikrlarni baen etadi: «Oila 
turmush  va  vijdon  qonunlari  asosiga  quriladti,  uzining  kop  asrlik  mustahkam  va 
ma`naviy  tayanchlariga  ega  boladi,  oilada  demokratik  negizlarga  asos  solinadi, 
oamlarning  talab-ehtiejlari  va  qadiriyatlari  shakllanadi.  Ozbekistonning  aksariyati 
ozining shaxsiy farovonligi tog’risida esa, balki oilaning, qarindosh-urg’lari va yaqin 
odamlarining,  koshnilarining  omon-esonligi  tog’risida  g’amhorlik  qilishni  birinchi 
oringa  quyadi.  Bu  esa  eng  oliy  darajada  ma`naviy  qadiriyat,  inson  qalbining 
gavharidir». 
Ota-  onalar  oz  ijtimoiy  burchini  bajarar  ekanlar,  farzandariga  mehnatga,  uni 
tashkil etuvchilarga nisbatan mehir-muhabbat, hurmat toyg’usini shakllantirish, ularni 
ijtimoiy-foydali  mehnatga  tayerlash,  turli  korinishdagi  munosabatlarni  uyushtirish 
vaqtida  tartib  intizomiga  amal  qilish,  ijtimoiy  me`erlarga  og’ishmay  rioya  etish, 
sog’lom turmush tarzini yaratish,oz shaxsiy haetlari mazmunini belgilashda maqsad, 
soz  va  faoliyat  birligini  ta`minlash  borasida  har  tomonlama  ijobiy  ibrat  namunasini 
korsatadi. 
Oila  tarbiyasida  ob`ektiv  va  sub`ektiv  omillarining  roli  katta.  Ob`ektiv  omillar 
sirasiga:  oilaning  moddiy  ta`minoti  va  farovonlik,  shu  bilan  birga  maishiy  turmush 
darajasi,  oila  byudjetining  mavjud  holati,  undan  oqilona  foydalanish  borisidagi 
tajriba, sog’lom ruhiy muhitning barqarorligi va hoqazolar kirsa: 
-
 
oiladagi  shaxslararo  munasobatlar  mazmuni,  oila  a`zolarining 
fiziologik, psixologik, madaniy jihatdan komillik hamda ma`lumot darajasi, ularning 
qiziqish va ehtiejlari ortasidagi mutanosiblik, oilaviy xaetni tartibga solish borasidagi 
ozaro erdam hamkorlik, birlik tamoyillariga tayanish va shu kabilar sub`ektiv omillar 
sirasiga kiradi. 
Oila  tarbiyasidagi  bolalar  haetini  tog’ri  uyushtirish,  ularni  vaqtdan  tug’ri  va 
unumli foydalanishining asosiy garovidir. Bolaning oiladagi vaqtini oyin, mehnat va 
oqish faoliyatlariga tog’ri taqsimlash nihoyatda muhimdir. 
Oila  jismoniy  va  psixologik  jihatdan  sog’lom,  ma`naviy  barkamol,  mehnat, 
ijtimoiy hamda oilaviy haetga tayer shaxsni shakllantirib berish lozim. Oila tarbiyasi 
mazmuni  bolalarga  ijtimoiy  tarbiyaning  mashxur  yonalishlari-  jismoniy,  ahloqiy, 
aqliy-estetik,  mehnat,ekologik,  iqtisodiy,  huquqiy,  siesiy-g’oyaviy,  hamda  jinsiy 
ta`lim berish, ularda faoliyat konikma va malakalarini shakllantirishdan iboratdir. 
Oila tarbiyasida bolalarni aqliy jihatdan tarbiyalash ham muhim orin tutadi. Bu 
boradagi  dastlabki  va  vazifa  ota-  ona  tomanidan  bolaning  qiziqish  a’htiejlarini  kora 
bilish  asosida  tasovvur,  idrok,  tafakkur,  xotira  hamda  diqqatini  takomillashtirishga 
erdam  beruvchi  mashgulotlarga  jalb  etishdan  iborat.  Shunindek,  ma`lum  yonalishlar 
boyicha bolada qiziqishni oyg’ota olish, uni rivojlantirib borish ham talab etiladi.  
Ahloqiy  tarbiya  oila  tarbiyasining  ozagini  tashkil  etadi.  Oilada  uyushtirilajak 
ahloqiy  tarbiyaning  maqsadi  bolalarda  eng  oliy  ahloqiy  sifatlar  ota-ona  hamda 
oilaning  boshqa  a`zolariga,shuningdek,  atrofdagilarga  nisbatan  mehr-muhabbat, 

 
134
kattalarga  hurmat,  kichiklarga  muruvvat  kamtorlik,  tug’ri  sozlik,  mehnatsevar, 
sahovat  insonparvarlik,  adolat,  vijdon,  ornomus,  guru,  intizom,  ijtimoiy  burchni 
anglash  va  haqozalarni shakllantirishdan iboratdir.  Shaxsda  mazkur  sifatlarnin qaror 
topishida  oiladagi  sog’lom  muhit,  oila  a`zolarining  psixologik  jihatdan  ozaro 
yaqinliklari,  ehtiej,  qiziqish  va  haetiy  endoshuvlaridagi  umumiylik  bir-birlari  har 
qanday  vaziyatda  qullab-quvvatlay  olishlari  ota-  onalar  tomonidan  barcha 
farzandlarga  nisbatan  quyilaetgan  talabalarinin  hamda  ularga  kursatilaetgan 
e`tiborning  bir  xil  bolishi  oila  tarbiyasidv  ijobiy  natijalarga  erishishning  omillari 
sanaladi. 
Oilada  tashkil  etiladigan  estetik  tarbiya  bolarda    gozallikni  his  qilish,  undan 
zaqlanishi, tabiet gozalliklarida bahro olish asosida his- tyg’u idrok, tasavvur hamda 
qarashlarni yuzaga keltirish va ularni haetni sevishga orgatishdek vazifalarning ijobiy 
xae etilishini nazarda tutadi. 
Mehnat  tarbiyasi  ham  oila  tarbiyasining  asosiy  yonalishlaridan  biri  sanaladi. 
Shaxsning  mustahkam  xarkteri  va  qat`iy  iroda  egasi  bolib  voyaga  etishida 
mehnatning roli kattadir.bolalarni oilada tog’ri tarbiyalashda oila xojaligining odilano 
tashkil  etilishi,  bolalarni  oila  xojaligini  yuritish  ishiga  jalb  qilib  turish  katta 
ahamiyatga ega.   
Oilada mustaqil ravishda, ayrim yumushlarnin hamjihatlikka asoslangan holda 
bajarilishiga erishish katta ahamiyatga ega. 
Oila  sharoitida  uyushtirilaetgan  suhbatlar  alohida  diqqatga  sazavordir, 
ammoviy  vositalar  orqali  aholi  etiboriga  havola  etilaetgan  huquqiy  mavzudagi 
maqolalar,  korsatuv,  eshittirish,  shuningdek,  ommaviy  huquqiy  adabietlar  hamda 
ulardagi ilgari surilgan g’oyalar yuzasidan otkaziladigan suhbatlar bolalarda huquqiy 
tasavvur, idroq, tafakkur, savodxonlik, faollik, ma`sullik, e`tiqod va salohiyatini qaror 
topishiga  olib  keladi.  Oila  muhitida  bolalarga  ularning  burchlari  tog’risidagi 
ma`lumotlarni berib borish, oz navbatida, huquqlardan foydalanish yollarini korsatib 
borish bu borada yaxshi samarali bera oladi. 
Oila  bolalarda  vatanparvarlik,  insonparvarlik  tuyg’ularini  hosil  qiluvchi  oziga 
xos  maskani  sanaladi.  Bolalar  «Vatan»,  «Xalq»,  tushunchalarining  mohiyatini 
dastlshab ona shu maskanda ozlashtiriladi. Zero, oilaning ozi Vatanning bir boligidir. 
Oila sha`nini himoya qilish, uni saqlash tog’risida qayg’urish Vatanni sha`ni, el-yurt 
manfaati  uchun  kurashish  tuyg’ulari  bilan  uzviy  bog’liq  bolishiga  erishish  oilada 
tashkil etilaetgan ijtimoiy siesiy tarbiyaning asosi bolishi lozim. 
Ota-onalarning  muayyan  darajada  pedagogik  bilimlariga  ega  bolishlari  ham 
ahamiyatlidir. Oila va ta`lim muassasalari ortasida tashkil etilgan hamkorlikning bosh 
g’oyasi ota-onalar uchun pedagoik erdam korsatishdan iboratdir. 
2.  Farzanda  dastlabki  ma`lumot  va  ijtimoiy  me`erlarga  amal  qilish  borisidagi 
konikmalargi  oilada  ega  boladi,  chunki  oilaviy-ijtimoiy  munosobatlar:  xususan, 
madaniy-maishiy, iqtisodiy-molyaviy, mulki munosobatlar hamda mehnat faoliyatini 
tashkil  etishda  farzandlar  ozlari  sezmagan,  mohiyatini  tushunub  etmagan  holda 
mazkur  munosobatlar  jaraenida  ishtirok  etadilar,  demakki,  ijtimoiy  masalalar  bilan 
toqishi  keladilar,  natijada  bu  tarzda  muloqatlarning  doimiy,  qisqa  muddatlarda 
takrorlanib  turishi  ular  uchun  ota-onalar,  farzanlarning  huquq,  burch,  majburiyat  va 
ma`suliyatlarini  tushunib  etisha  erdam  beruvchi  ijtimoiy  ob`ektiv  shart-sharoitlarni 
yaratadi. 

 
135
Oila  tarbiyasining  farzandariga  tarbiya  berish,  ularda  ma`naviy  madaniyatni 
shakllantirish imkoniyatlarini aniqlash yuzasidan bir qator tabirlar amalga oshiriladi. 
Ota-onalar bilan olib borilgan ishlar: 
1. Ota-onalar bilan otkazilgan suhbatlar. 
Suhbatlar  yakka  hamda  umumiy  tarzda  olib  boriladi.  Ilk  suhbat  chog’ida 
oquvchilarni  ma`naviy  jihatdan  tarbiyalash,  ularda  ma`naviy  madaniyat  unsurlarini 
qator toptrish muvaffaqiyatini ta`minlash kafolati bolgan ota-onalar va farzandalrinin 
ijtimoiy onglilik hamda faollik darajasini aniqlashga erdam beruvchi anketa sorovlari 
otkazish  mumkin.  Surovnomalar  ikki  turda  bolib,  ulardan  birinchisi  har  bir 
oquvchining umumiy portretini tasvirlovchi, diognostik  tavsifga ega, ikkinchi turdagi 
sorovnoma  esa  ota-  onalarning  ijtimoiy  tarbiyani  yolga  qoyish,  farzandlar  ma`naviy 
madaniyatini  shakllantirishga  uarning  shaxsiy  munosobatlarini  aniqlashga  xizmat 
qiluvchi  sorovnomalardir.  Kuyida  birinchi    turdagi  sorovnomaning  umumiy 
mazmunini keltiramiz: 
«Siz  oz  farzandingizni  qay  darajada  bilasiz»  nomli  sorovnoma  mazmuni 
quyidagicha: 
1.   Farzandingiz ushbu oquv maskanida nechanchi yil tahsil olmoqda. 
2. Farzandingiz songgi oquv yilidagi ozlashtirish darajasi sizni qoniqtiradimi. 
3. Farzandingizning fanlarga bolgan munosobati qanday. 
4. Uning fanlarga bulgan qiziqishini baholay olasizmi. 
5.  Ijtimoiy  munosobatlar(oila,  jamoada  hamda  keng  jamoatchilik  ortasida 
tashkil etiladigan munosabatlar) jaraenidagi ishtiroki qanday. 
6.  Farzandingiz  mansub  bolgan  mikro  hamda  muhitning  ma`naviy-ahloqiy 
iqlimi  qanday.  U  kimlar  bilan  domstlashgan  ularning  ma`naviy  qiefasi  sizning 
talabalaringizga javob bera oladimi.la 
7.  Katta  farzaningizga  nisbatan  salbiy  aloqa  eki  ta`sir  korsatganliklarining 
guvohi bolganmisiz. 
8. Uning oilada tutgan orni qanday. 
9. Oquv yurti eki oila ortasida vujudga kelgan shaxsiy ziddiyatlari bormi. 
    Dastlabki  suhbat  hamda  ota-onalar  tomonidan  toldirilgan  sorovnomalar 
natijalarini  tahlil  etish  ular  bilan  tashkil  etiladigan  tadbirlar  yonalishi  va  mazmunini 
belgilab beradi. 
2. Maktabning oquv yili davomida ota- onalar bilan olib boradigan ishlari: 
a)  Guruh  ota-onalar  majlisi.  Majlis  oquv  yili  davomida  besh  marta  otkazildi, 
ya`ni  oquv  yili  boshlanishi  oldidan1,11,111  va  1Uchoraklar  yakunida.Majlislarda 
oquv yurti ichki-tartib qoidalariga umumjamoa ijtimoiy me`erlariga rioya etish holati, 
yuzaga  kelgan  ziddiyatlar  tahlil  qilindi,navbatdagi  davr  uchun  qilinadigan  ishlarni 
ijobiy  hal  etish  chora-tadbirlari  belgilanadi.  Maktabda  tarbiya  va  ta`lim  olaetgan, 
jamoa  haetida,shunungdek  tarbiyaviy  tadbirlar  jaraenida  faollik  korsataetgan, 
oqishda,  mehnatda  alohida  ornak  bolaetgan  tarbiyalanuvchilarning  ota-onalariga 
minnadorchilik izhor etildi. 
b) Umummkatab ota- onalar majlisi: ota-onalar umumiy  yig’ilishida oquv yili 
davomida  oquvchilar,  ota-onalar  bilan  olib  boriladigan  tarbiyaviy  ishlarning  borishi 
va  yakuni  muhokama  qilindi.  Ota-onalar  maktab  haeti  va  oquvchilarning  intizomiy 
xulq-atvori,  ijtimoiy  me`erlarga  amal  qilishlari,  oquvchilarni  ma`naviy  jihatdan 
tarbiyalash borisida erishilaetgan natijalar bilan tanishtirildi. 

 
136
V)  ijtimoiy-ma`navimiy  mazmunidagi    suxbat  va  ma`ruzalar.  Bunday  ma`ruza 
va  suxbatlar  ota-onalarda  ijtimoiy  shuningdek  ta`lim-tarbiya  oid  bilimlarni  egalash 
farzand  tarbiyasi  ishiga  jiddiy  e`tibor  berish  bu  boroda  ta`lim  muassasi  bilan  ularga 
bolalalrning mustaxkam xamkorlik ornatish va xamkorlik. 
 
SAVOLLAR 
1.Oila pedagogikasining paydo bulishi? 
2. Oila pedagogikasi fanining maqsad va vazifalarini   sharhlab bering 
3. Oilaviy tarbiya tushunchasi?. 
4. Oilaviy tarbiyaning  metodlarini aytib     bering?. 
5. Oila haqida qanday tushunchaga egasiz?. 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling