O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi

O`quvchilarning vazifalari. 
-Muayyan  fandan  MSTI  komplektlariga  kiritilgan  har  bir  MSTI  ning  belgilangan 
vaqtda bajarish, 
-Agarda  MSTI  sababli  qoldirilsa,  o`quvchida  ushbu  ishni  yakka  tartibda  bajarish  va 
o`qituvchi tekshirgandan keyin tuldiruvchi surovdan utish huquqi soqlanadi va uning 
natijalari TB hisobida quyiladi, 
-TS topshirmalarini o`qituvchi belgilangan vaqtda bajarish,…. 
-bajarilishi ezma turda buladigan fanlardan MSTI va TS topshiriqlariga maxsus daftar 
yuritish eki o`quvchining reyting daftarchasiga uz vaqtida tuldirib borish. 
o`quvchi kuyidagi huquqlarga ega. 
-barcha nazorat  turlarining mazmuni, tartibi va utkazish vaqtidan xabordor bulish, 
-Darslarda  uzining laeqatini  kundalikli nazorat vaqtida omalga oshirish, 

 
69
-MSTI  tarkibiga  kirmagan,  o`qituvchi  tamonidan  tavsiya  etilgan  ijodiy  ishlar  bilan 
qushimcha topshiriqlarni tonglab olish va ixtieriy bajarish, 
-kursatilgan  bilim    kunikma,  malakaga  muvofiq,  ijodiy  qushimcha  va  erkin  ballar 
olish. 
Savollar: 
1. Oquvchilarni tashxis etishning maqsadi nimadan iborat? 
2.Bilim, kwnikma va malaka deganimiz nima? 
3. Baholash turlarini ayting? 
Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol    avlod – 
Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol   avlod – Ozbekiston taraqqiyotining 
poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin  V.A.,  Isaev  I.  F.,  Shiyanov  E.  N.  Obshaya  pedagogika.  V  2-x  kn.  –  M.: 
VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., Kal`dibekova A va 
bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 y. 
Qoshimcha adabiyotlar 
1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 2001. 
3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish yollari – 
T., 2006. 
4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini  boshqarish 
xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini  boshqarishda 
menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
8.www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 

 
70
 
Ma`ruza №12.Tarbiya jaraenining  mohiyati va  mazmuni. Tarbiya 
qonuniyatlari va tamoyillari 
REJA: 
1.Tarbiya jaraenining mohiyati va ahamiyati. 
2.Tarbiya jaraenining tizimi va tuzilishi hamda uning qonuniyatlari.  
3.Tarbiya jaraeni mazmuni.  
4.Tarbiya tamoyillari 
 
TAYaNCh  TUShUNChALAR: 
Tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiya maqsadi, tarbiya vazifasi, tarbiyaning xusisiyatlari,
 
tarbiya tamoyillari,
 
tarbiya jaraeni mazmuni 
 
1.  Tarbiya  nazariyasi-pedagogika  fanining  bir  qismi  bulib.  Tarbiyaviy 
jarayonining mazmuni, usul va tashqil etilishi masalalarini urganadi. Haetga yangicha 
siesiy va iqtisodiy nuqtainazardan endashish usib kelatetgan esh avlod tarbiyasi bilan 
bog’liq jarayonini ham qaytadan kurib chiqishni taqoza etmoqda. 
Tarbiya  nazariyasi  Markaziy  Osie  mutafakkirlari  va  xalq  pedagogikasining 
tarbiya  borasidagi  boy  tajiriybalariga  tayanadi.  Tarbiya  nazariyasi  uz  qoidalarini 
asoslash  uchun  falsafa,sotsiologiya,  etika,  estetika,  fiziologiya,  psixologiya  kabi 
fanlar  ma`lumot-lar  foydalanadi.  Tarbiya  nazariyasi  pedagogikaning  boshqa 
bulimlari: 
pedagogikaning 
umumiy 
asoslari, 
ta`lim 
nazariyasi 
xamda 
maktabshunoslik bilan uzviy bog’liq. 
Tarbiya-shaxsning muayyan maqsad asosida ijtimoiy haetga tayerlovchi, tarixi-
ijtimoiy  tajriybaga    suyangan  holda  olib  boriluvchi  faoliyat  jarayonidir. 
Boshqacharoq  talqin  etilganda.  Tarbiya  esh  avlodni  muayyan  maqsad,  yulida  har 
tomonlama  voyaga  etkazish,  unda  ijtimoiy  ong  va  xulq-atvorni  tarkib  topshirishiga 
yunaltirilgan faoliyat jarayonidir. 
Turli  zamon  va  makonda  ijtimoiy  tarbiya  mohiyati  turlicha  bulib,  uning 
mazmuni  ijtimoiy  maqsadlardan  kelib  chiqibasoslangan.  Turli  makon  va  zamonda 
tarbiya  g’oyasi  turlicha  ifodalangan  bumsada,  ammo  yunaltiruvchanlik  xususiyati 
hamda ob`ektiga kura yakdillikni ifodda etadai. 
Tarbiya  xususida  taniqli  o`zbek  pedagogi  Abdulla  Avloniy  shunday  deydi. 
«Al-hosil  tarbiya  bizlar  uchun  yo  haet-yo  mamot,  epanot-yo  falokat  masalasidur» 
ushbu  fikrlardan  anglashiniladik,  shaxs  tarbiyasi  xususiy  ish  emas,  balki  ijtimoiy, 
milliy  ishdir.  Zero,  har  bir  xulqning  taraqqiy  qilinishi,  davlatlarnig  qudratli  bulishi 
avlodlar tarbiyasiga kush jihatdan  bog’liq. 
O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siesiy mustaqillikni qulga kiritgach, ijtimoiy 
haetning  barcha  sohalarida  tub  islohatlab  olib  borilmoqda.  Islohatlarning  asosiy 
g’oyasi  Respublikaning  rivojlanish  va  taraqqiet  yuli  deb  e`tibor  etilga  demokratik, 
insonparvar,  huquqiy  jamiyatning  barpo  etish  uchun  xizmat  qiladi.  Demokratik, 
insonparvar  va  huquqiy  jamiyatning  barpo  etish  vazifasi  usib    kelaetgan  esh  avlod 
zimmasiga  yuklanadi.  O`zbekiston  Respublikasining  «Ta`lim  tug’risidagi»  qonuni, 
«Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»  hamda  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti 
I.A.Karimov-ning qator asar va nutqlarida, chunonchi «Barkamol avlod-O`zbekiston 
taraqqiyotining  poydevori»,  «O`zbekiston  XX1  asirga  intilmoqda»nomli  asarlarida 

 
71
mustaqil  Respubli-kada  ijtimoliy  tarbiyani  yulga  maqsadi  va  vazifalari  belgilab 
berilgan. 
Tarbiya-  shaxsni  maqsadga  muvofiq  takomillashtirish  uchun  uyushtirilgan 
pedagogik jarayon bulib, tarbiyanuvchining shaxsiga muntazam va tizmli ta`sir etish 
imkonini beradi. 
Tarbiya  jarayoni  uzaro  bog’liq  bulgan  ikki  faoliyatni  O`qituvchi  va 
o`quvchifaoliyatini uz ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o`quvchining ongi shakillana 
boradi.  His-tuyg’ilari  rivojlanadi,  ijtimoiy  haet  uchun  zarur  qiladigan  xulqiy  odatlar 
hosil buladi. 
Tarbiya  jarayonida  bolalarning  haeti  va  faoliyatini  pedagogik  jixatdan  tug’ri 
uyushtirish  g’oyat  muhimidir.  Faoliyat  jarayonida  bola  tashqaridan  kelaetgan 
tarbiyaviy ta`sirlariga nisbatan ma`lum munosabatda buladi. Bu munosabat shaxsning 
ichki  ehtiej  va  xohishlarni  ifodalaydi.  Psixologo  va  pedagoglarning  tadqiqotlari 
shaxsga  tashqi  omillarning  (xohsalbiy  xoh  ijobiy)  ta`siri  bolaning  ularga 
munosabatiga  bog’liliqligini  kursatadi.  Bola  faoliyatini  uyushtirishgina  emas,  balki 
tarbiyalanuvchining  bu  faoliyatga  nisbatan  qalbida  paydo  bulaetgan  munosabatni, 
turli  kechinmalarni  qanday  anglashini,  baholashini,  xis  qilishini,  ulardan  uzi  uchun 
nimalarni  maqsad  qilib  olaetganligini  bilishi  zarur.  Ularningn  barchasi  turli  kishilar 
aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar murakkablashib  boradi. 
Tarbiya  jarayonida  o`quvchining  onginigina  emas,  balki  his  tuyg’ularini  ham 
ustirib  borish,  unda  jamiyatning  shaxsga  quyadigan  axloqiy  talabalariga  muvofiq 
keladigan  hulqiy  malaka  va  odatlarini  hosil  qilish  lozim.  Bunga  erishi  uchun 
o`quvchining  ongiga,  xissietiga  va  irodasiga  ta`mir  etib  boriladi.  Agar  bularning 
birortasi e`tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga 
O`qituvchi  rahbarlik  qiladi,  u  o`quvchilar  faoliyatini  belgilaydi,  ularning  ijtimoiy 
jarayonida ishtiroq etishlari uchung shart-sharoit yaratadi. 
Ijtimoiy jarayonda faol ishtiroq etish orqali o`quvchilarning mutaqilligi, ijodiy 
tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o`quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida 
uyushtirils, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va uzini uzi anglash jarayoni. Bola uz 
xulqi hatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach ijrosi emas, 
balki umumiy ishning faol qatnashchisi bulib qoladi. 
Tarbiyani  samarali  yulga  quyish  uchun  uning  harakatlantiruvchi  quchini, 
tarbiya  jarayoning  manbaini  yaxshi  bilish  va  hisobga  olish  muhimdir.  Bu  tarbiya 
jarayonidagi ichki va tashqi qiramaqarshiliklardan iborat. 
Tarbiyada o`quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak 
buladi. Bu jixat unutilsa, qaramaqarshiliklar vujudga keladi. 
Faoliyat  jarayonida  hosil  bulgan  malaka  va  odatlar  ahloq  ma`erlariga  rioya 
qilishni engillashtiradi. 
Demak, tarbiyachi bola shaxsning tez rivojlanadigan davri o`quvchilik yillarida 
uning  ongiga  turli-tuman  faoliyat  (uqish,  mehnat,  ijtimoiy  ishlar,  uyin,  sport,  badiiy 
havaskorlik)  erdami  bilan  maxsus  ta`sir  etishi  muhimidir.  Eks  holda  xulq  ta`erlari, 
ohloq talabalarni yaxshi tushunilmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda 
beqaror tosdifiy ta`sirberiluvchi bulib qolishi mumkin. 
Tarbiya axlit jarayonida amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir 
vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi. 

 
72
Umumiy  pedagogika  jarayonda  tarbiya  muhim  urin  tutadi.  Shaxsni 
shaqllantirish boqaruv, nazorat xarakteriga ega bulib, bu borada belgilangan vazifalar 
tasodifiy  xarakatlar  orqali  ema,  balki  oldingdagi  belgilangan  va  puxta  uylangan 
rejalar  asosida  hal  etib  boriladi.  Tarbiya  jarayonida  uning  maqsadi,  shaql  va 
metodlari,  shaxsning  uzini  uzi  tarbiyalash  va  qayta  tarbiyalash  jihatlari  muhim  urin 
tutadi.  
2. Har qanday ijtimoiy  jamiyatda esh avlod tarbiyasi muayyan  maqsad sosida 
tashkil  etiladi.  Tarbiya  maqsadi-ijtimoiy  jamiyat  taraqqieti,  uning  rivojlanishi 
yunalishi ijtimoiy munosabotlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. 
Tarbiya  jarayonining  asosiy  natijasi-barkamol  shaxsni  shakillantirishdir.  Bu 
jarayon  ikki  tomonlama  bulib  uyushtirish  va  rahbarlikni,  shunungdeik,  o`quvchi 
shaxsning  uzi  tomonidan  faollik  kursatilishini  taqozo  etadi.Bu  jarayonda  pedagogik 
etakchi  rol`  uynaydi.  Chunki  u  ijtimoiy-tarbiyaning  umumiy  maqsadlari  mohiyatini 
tushunadi,  maqsad  yulida  amalga  oshiriladigan  vazifala  tizimidan  yaxshi  xabardor, 
tarbiya  shaqllari,  metodlari  va  usullarini  asosli,  ilmiy-tarzda  tanlab    oladi  va  tarbiya 
jarayonigna tadbiq etadi. 
Tarbiya  jarayonininng  mohiyatini  tarbiyaga  har  tomonlama  endaashish  bilan 
muffakiyatli tarzda ilmiy tahlil qilish mumkin. 
Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida yaxlit mavjudotdir. 
Shaxsning  kupdan-kup  hislatlari  bir-biridan  ajratilgan  emas,  balki  uzaro 
mustahkam  bog’langan.  Tarbiya  jarayonida  bolaning  shaxsiyati  ayrim-ayrim  emas, 
balki yaxlit ravishda rivojlanadi. 
Bola  usib  va  rivojlanib  borgan  saritarbiya  vazifalari  murakkablashib, 
chuqurlashib boradi. 
Har  tomonama  ob`ektiv  ravishda  aqliy,  g’oyaviy-siesiy,  ahloqiy,  mehnat, 
estetik, 
jismoniy, 
ekologik, 
iqtisodiy 
hamda 
huquqiy 
tarbiya 
birligini, 
O`qituvchilarning  ongi,  hulq  avtori  va  faoliyatining  birligini,  tarbiya  jarayonini 
tashkil  etishning  yakka,  guruhli  va  ommaviy  shaqllari  qushib  olib  borilishini 
ta`minlaydigan  pedagogik  tizimlarni  vujudga  keltirishni  va  bu  tizimlarninng  amal 
qilishni talab etadi. 
Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakillantirishga uning 
atrof  tevarakka  jamiyatga  adamlarga  uziga  nisbatan  iunosabatlari  doirasini  vujudga 
keltirishga  kegaytirishga  karatilgan.  Shaxs  ishtirok  etadigan  ijtimoiy  munosabatlar 
tizimi  kanchalik  keng,xilma-xil  va  gurux  bulsa  ,uning  ma`naviy  dunesi  shunchalik 
boy buladi 
Uz tabiatiga kura tarbiya jarayoni omilli xarakterga   ega.Ya`ni,bola shaxsining 
qaror topishi oila, maktab, jamoatshilik, sottsial muxit, shunigndek vaziyatlatr xilma-
xilligi bevosita va bilvosita ta`sirlar ostida ruy beradi. 
Tarbiya  jarayonining  natijalari  odotda  bir  xil  xarakterda  bulmaydi.Bu  narsa 
o`quvchilarning 
psixologik 
individual-tipologik 
fiziologik 
va 
jismoniy 
xususiyatlariga, ularning xaeti va ma`nviytajribasiga,shaxsiy pozitsiyasiga bog’lik.  
Tarbiya 
jarayoni, 
odatda 
uz-uzini 
 
tarbiyalash,uz-uzini 
qayta 
tarbiyalash,bolaning  atrof  muxitdagi  u  yoki  bu  xodisalar  bilan  salbiy  olaqosi 
natijasida  vujudga  keladigan  munosabatlarva  xususiyatlarini  bartaraf  etish  bilan 
qushib olib boriladi. 

 
73
Uzini-uzi  tarbiyalash  shaxsning  uzida  ijtimoiy  qadrga  ega  bulgan  fazilatlarni 
holsil  qilish  va    takamillashtirishga  hamda  salbiy  hislatlarni  bartaraf  etishga 
qaratilgan    ichki faoliyati mazmunidir. Bola xulqidagi og’ishlar oiladagi nosog’lom 
muhit,  otaonaning  tarbiyada  yul  quyigan  xatolari,  O`qituvchi  faoliyatidagi 
kamchiliklar asosida vujudga keladi. Qayta tarbiyalash jarayonida salbiy xulqiy hosil 
qilgan  sabab,  sharoit  uzgartiriladi,  qayta  tarbiyalashda  maktab  va  shaxsning  shaxsiy 
ta`sirini oila, ota-ona ham maqullashi lozim. 
Ijtimoiy tarbiyani tashkil etish jarayonida bir-qator vazifalar hal etiladi. Ushbu 
vazifalar ijtmioiy tarbiya  maqsadidan klib chiqib belgilanadi.  Mustaqil O`zbekiston 
Respublikasida  ayni  vqtda  esh  avlodni  tarbiyalab  voyaga  etkazishga    qaratilgan 
jarayonda quydagi vazifalarni hal etish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
A)  eshlarni  ijtimoiy  haetga  tayyorlash  ularda  keng  duneqarashni  tarkib 
toptirish,  uz  shaxsiy  turmushiga  maqsadli  endashuv,  reja  va  amal  birligi  hissini 
uyg’otish: 
B)  o`quvchilarni  milliy  va  umuminsoniy  qadiriyatlardan  ogox  etish,  chuqur 
bilimga, taffakukurga ega eshlarni tarbiyalash, malakalarini tobora boyitish: 
V)  umuminsoniy  ahloq  me`erlarini  anglashni  (odamiylik,  kamtarlik,  uzaro 
erdam,  mehr-muhabbat,  muruvvat,  adolatni  eqlash,  insonparvarlik,  axloqsizlikka 
qarshi nafrat va hakozolar), muamola odobi, yuksak madaniyatni o`quvchilarda qaror 
toptirishga erishish: 
G)  huquqiy  va  axloqiy  me`erlarga  xurmat  ruhida  endashish,  o`quvchilarda 
fuqorolik tuyg’usini, ijtimoiy burchiga mas`ullikni qaror toptirish: 
D)  tabiyatni  muhafaza  qilish,  ekologik  muvozanatni  yuzaga  keltirish 
borasidagi mas`uliyatni tarkib toptirish: 
J)  vatanparvarlik  va  baynalminallik  tuyg’usini  shaqllantirish,  uzga  millat  va 
halqlar hurmati, xunar huquq va burchlarnini kamsitmaslik tuyg’usini qaror toptirish: 
Z)  mustaqil  davlat-O`zbekiston  Respublikasining  ichki  va  tashqil  siesatiga 
tuyg’ri va xolisona baho berishga urgatish: 
I)  insoni  oliy  qadiriyat  sifatida  qadrlash, uning  sha`ni  or-nomusi,qar-qimmati, 
huquq va burchilarni hurmat qilishga urgatish va boshqalar. 
O`zbekiston  Respub`likasi  adolib  borilaetgan  ijtimoiy  tarbiyaning  umumiy 
vazifalari ana shulardan iborat. 
Shu  bilan  birga  tarbiya  turlari-  ahloqiy,  aqliy,  jismoniy,  estetik,  ekologik, 
iqtisodiy, huquqiy va siesiy tarbiyalar uzining xususiyat maqsadidan kelib chiqqan bir 
qator vazifalarni amalga oshiradi. 
A)  axloqiy  tarbiyani  tashkil  etish  jarayonida-  o`quvchilarni  ijtimoiy-ahloqiy 
me`erlar mazmunidan xabardor etish, ularga ahloqiy  me`erlarning ijtimoiy haetidagi 
ahamiyatini  tushuntirish,  ularda  ijtimoiy-axloqiy  me`erlar  (talab  va    taqiqlar)  ga 
nisbatan  hurmat  hissini  qaror  toptirish  asosida    aqliy  ang  va  madaniyatni 
shaqllantirish: 
B) aqliy tarbiyani yulga quyish chog’ida o`quvchilarni ilm fan va texnologiya 
borasida  qulga  kiritilaetgan    yutuqlardan,  yanilik  va  kashfietlardan  bexabar  etish, 
ularga  ijtimoiy  fanlar  asoslari  xususidagi  bilimlarni  berish  tarzida  ularda  tafakkur 
qobiliyatini qaror toptirish duneqarashni shaqllantirish: 
V)  jismoniy  tarbiya  tashkil  etish  jarayonida-  o`quvchilarni    uz  sog’liqlarini 
saqlash  va  mustahkamlash,  organizmni  chiniqtirish,  jismoniy  jihatdan  tug’ri 

 
74
rivojlanishni  hamda  uning  ishlash  qobiliyatini  oshirish  borasida  g’amxorlik  qilish 
tuyg’usini  yuzaga  keltirish,  ularda  yangi  harakat  turlari  borasida  kunikma  va 
malakalarni hosil qilish. Ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish, o`quvchilarning 
eshiga,  jinsiga  muvofiq  keladigan  (kuch,tezkolrik,  choqqonlik,  chidamlilik,  sabot, 
matonat,  chidam,  iroda  va  xarakterni  qaror  toptirish)  asosiy  harakat  sifatlarini 
rivojlantirish,  ularda  shaxsiy  gigienani  saqlashga  nisbatan  ongli  munosabatlarni 
tarbiyalash: 
g)  estetik  tarbiyani  olib  borish  jarayonida  o`quvchilarda  estetik  his-tuyg’u, 
estetik  didni  tarbiyalash,  ularnin  ijodiy  qobiliyatlarini,  estetik  ehtiejlarni,  guzallikni 
sevish  va  guzallikka  intilish  qobiliyatlarini  taraqqiy  ettirish,  estetik  madaniyatni 
shaqllantirish: 
-ekologik tarbiyani olib borish chog’ida o`quvchilarga ekologik bilimlar berish 
asosdia  shaxs,  jamiyat  va  tabiat  borligi  hamda  aloqadorligini  tushunturish,  ularda 
ekatizmning  inson  insoniyat,  jamiyat  taraqqietidagi  muhim  urni  va  ahamiyati 
borasida  tushunchalarni  qaror  toptirish,  tabiatta  nisbatan  ehtiejkorona  va  mas`ullik 
bilan munosaatda bulish, tuyg’isida g’amqorlik qilish kabi tuyg’ularni qaror toptirish, 
shuningdek, ekologik madaniyatni shaqllantirish: 
-iqtisodiy  tarbiyani  tashkil  etish  jarayonida  o`quvchilarga  iqtisodiy  bilimlarni 
berish  asosida  mamlakat  iqtisodiy  barqarorligni  ta`minlash,  bozor  infrastrukturasi 
qoidalarigi  amal  qilish,  ichki  bozorni  tuldirish,  kichik  va  urta  biznesni  yaratish 
borasidagi  faoliyat  jarayonida  ishtiroq  etish  kunikma  va  malakalarni  hosil  qilish, 
inson  mehnati  bilan  buned  etilgan  moddiy  boyliklarni  asrash,  ularni  kupaytirish 
borasidagi 
qayg’urish 
tuyg’ularini 
qaror 
toptirish 
iqtisodiy 
madaniyatni 
shaqllantirish: 
-xuquqiy  tarbiyalashni  tashkil  etish  jarayonida  o`quvchilarga  davlat 
Konstitutsiyasi davlat haqidagi ta`limotni, chunonchi fuqarolik oila, mehnat, xujalik, 
ma`muriy  nafaqa,  sud  ishlarini  yuritish  va  boshqarish  huquqlarining  ma`nosini 
tushuntirish,  ular  ongiga  ijtimoiy-huquqiy  me`erlarning  shaxs  va  jamiyat  haetidagi 
ahamiyati  haqidagi  tasavvurga  ega  bulishlarini  ta`minlash,ularda  huquqiy  ong, 
shuningdek, huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi kunikma va malakalarni hosil 
qilish, huquqiy madaniyatni shallantirish: 
g’oyaviy-siesiy  tarbiyani  tashkil  etish  jarayonida    o`quvchilarga  siesiy 
bilimlarnii  berish  O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi,  fuqorolik  jamiyati 
asoslari. 
 
Tarbiya  mazmunida  oldinga  quyiladigan  maqsad  va  vazifalarga  muvofiq 
o`quvchilar  tomonidan  uzlashtirilishi  lozim  bulgan  bilim,  kunikma  va  malakalar, 
shaxs  xulq  atvori  hamda  sifatlari  mohiyati  aks  etadi.  Tarbiya  mazmuni,  ijtimoiy-
iqtisodiy  taraqqiet,  kishilik  munosobatlari  mohiyati  va  darajasi,  shuningdek,jamiyat 
mafkurasi  g’oyalaridan  kelib  chiqan  holda  belgilanadi.  Zamonaviy  tarbiya 
mazmunida quyiladigan g’oyalar etadi: 
 
1. Tarbiya maqsadining aniqligi O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy- siesiy 
mustaqilligining  dastlabki  yillaridaeq  Respublikada  amalga  oshirilishi  kuzda 
tutlaetgan  aniq  belgilab  olinadi.  Ijtimoiy-tar-biyaning    asosiy  maqsadi-erkin  bulgan 
komil  insonni  tar-biyalab  voyaga  etkazishdan  iborat.  Ushbu  maqsadga  erishish 
yulidagi asosiy vosita bu, shaxsda umumiy madaniyat unsur-larini tarkib toptirishdir. 
Ya`ni, shaxsning  aqliy,  ahloqiy,  jismoniy,estetik, iqtisodiy,  ekologik,  xuquqiy,  sesiy 

 
75
hamda mehnat madaniyatini tarbiyalash tarbiyaning bosh maqsadini amalga oshirish 
imkoniyatini yaratadi. 
 
2.  Bolalar  va  kattalarning  birgalikda  faoliyati.  O`qituvchilarning  bolalar  bilan 
ma`naviy madaniyatini eng yaxshi namunasini izlash, shu asosida tarbiyachi ishining 
haetiy  meyor  va  qadiriyatlarini  ishlab  chiqarish  o`quvchining  tarbiya  jarayonida 
faolligini ta`minlashga olib keladi. 
 
3. Uz-uzini anglash. Tarbiya insonda e`tiqod, demok-ratik  qarashlar va haetiy 
pozitsiyaning shaqllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim 
unsurlaridan biri- bu insonning haetiy uz-uzini anglash insonning uz haeti va 
baxtining sub`ekti sifatida e`trof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson kamolatida fuqarolik 
kasbiy va axloqiy uz-uzini anglash jihatlari muhim ahamiyatga egadur. 
 
4. Tarbiyaning shaxsi yunaltirilganligi. Mazkur g’oya maktab ( ta`lim 
muassasa amalietinig markaziy nuqtasida tarbiyabiy ishlar dasturi,tadbirlari 
shaql,metod va vositalar emas, balki o`quvchi turganligini anglatishga xizmat qiladi. 
Tarbiya jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qizig’ishlari, uziga xos xarakteri uz 
qadir- qimbotini anglash tuyg’ulari rivajlantirilib borilishi zarur. 
 
  5. Ixtieriylik Tarbiyalanuvchilarnig iroda erkinliksiz tarbiya g’oyalar 
muhiyatini qorar toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil 
etilsa, bir vaxtning uzida ham o`quvchi ( talaba) ham uqtuvchi ma`naviyatlarining 
boyitilishiga xizmat qiladi. Agar tarbiyachi ( uqtuvchi o`quvchining qizig’ishi, 
faoliyati, urtoqlik va fuxarolik burichini anglash mustaqillikka intilish tuyg’ularini 
kura va anglay olsagena uning irodali ekanligi yuzaga keladi. Tarbiyalanuvchining 
irodali ekanligi ta`minlagan sharoitda uning shaxsiga tasir kursatishida yunaltirilgan 
faoldiyatda samaraga erishiladi. 
 
 6. Jamo yunalishi.Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamaoga nimsbatan ijobiy  
munasabatni qorar toptirish etadi.Jamoa erdamida shaxsning har tamonlama harakati 
unda duneni anglash va uni tulaqonli talqin etish, inson-parvarlik  va hakorlik 
tuyg’ularning yuzaga kelishi va rivojlanib borishi amalga oshiriladi. 
 
Zamonaviy pedagogik jarayonida tarbiyachiga:  inson oxliy estetik, oxloqiy, 
jismoniy, siyosiy, ixtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiyaa olish lozimligini 
uqtirishning uzigena kam samara beradi. o`quvchi uchun yuqorida qayd etilgan 
tarbiyalarning nima uchun keraqligi, ularning insonga nima bera olishi masalalari 
qiziqarli.Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tarbiya tizimida muammoning mana shu 
jihati birinshi urinda quyilmoqta. Yuqarida qayd etilgan g’oyalar tug’ri tashkil etilgan 
pedagogik jarayonda- etuq fuxora, malakali mutaxosis hamda barkamol oila soxibini 
tarbiyalab boyaga etkazish uchun xizmat qilishi lozim Zamonoviy tarbiya mozmuni 
g’oyalari yaxlid tarizda kuyidagi kurinishga ega buladi. ( -chizma ),           
 
Ijtimoiy tarbiya maqsadi ham da vazifalarini amalga oshshirish uchun tarbiya 
jaraenini uziga xos xususiyatlari angshlap olish muhim ahamiyatga ega. 
 
Tarbiya jarayoni uziga xos xususiyatlarga ega.Uning eng muhim xususiyati 
aniq maqsatga yunaltirilganligi.  
 Zamanoviy 
talqinda 
tarbiya 
jarayoni 
uqtuvchi 
va 
o`quvchi 
( 
tarbiyalanuvchi)lar  urtasidagi  muaen  maqsadga  erishishga  qaratilgan  samarali 
hamkorldik  demakdir.    Zero  tarbiya  jarayonida  uqtuvchi  va  o`quvchilarning 
birgaliktagi  faoilyatlari  tashkil  etiladi,  boshqoriladi  va  nazorat  qilinadi.  Yagona 
maqsat unga erishish yuli zamonoviy tarbiya jarayoni maqsadini taasiflaydi. 

 
76
 
4. Tarbiya jarayoni kup qirrali jarayon bulib,unda tarbiya mohiyatini eritishga 
xizmat  qiluvchi  ichki  va  tashqi  (su`bektiv  va  o`bektiv)  omillar  kuzga  toshlanadi. 
Su`bektiv  omillar  shaxsning  ichki  ixtiejlari,  qiziqishlari,  haetiy  munosabatlarini 
anglatishga  erdam  bersa,  ob`bektiv  omillar  shaxsning  haet  kechirishi,  shakillanishi, 
haetiy  muammolarni  ijobiy  hal  etish  uchun  sharoit    yaratadi.  Tarbiya  faoliyatining 
mazmuni  yunalishi  va  shaqli  o`bektiv  sharoitlar  bilan  qanchalik  mutanosib  kelsa, 
shaxsni shaqllantirish borisida shunchalikmuvafaqqiyatga erishiladi.  
 
Tarbiya  jarayoni  yana  bir  xususiyati  uning  uzoq  muddat  davom 
etishidir.Tarbiya  natijalari  tez  sur`atda  eki  yaqqol  kuzga  tashlanmaydi.  Uzida 
insoniyat  sifatlari  namoen  eta  olgan  shaxsni  tarbiyalab  voyaga  etkazishta  uzoq 
muddatli  davr  talab  etiladi.  Shaxsning  muayyan  vaqtning  uzida  turli-tuman 
qarashlarmavjudsharoitda  harakat  qilishi  tarbiya  jarayonining  murakkablashadi. 
Maktab tarbiyasi shaxs ongini, duneqarashini shaqllantirishda muhim urin tutadi.  
 
Tarbiya  jarayonining  yana  bir  xususiyati  uning  uzliksizligi  sanaladi.  Maktab 
tarbiya  jarayoni  bu  O`qituvchi  va  o`quvchilarning  birgalikdagi  uzliksiz  tizimli 
harakatlari  jarayonidir.  o`quvchilarda  ijobiy  sifatlarni  qaror  toptirishda  yagona 
maqsad sari yunaltirilgan, bir-birini tuldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi 
alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bois  oila,  ta`lim  muassalari,jamaotchilik 
hamkorligida tashkil etilaetgan tarbiyabiy tadbirlarning uzliksiz utkazilishiga erishish 
maqsadga muvofiqdir. 
 
Maktab  eshidagi  bolani  tarbiyalashida  maktab  etakchi  urin  egallasa  ham, 
bolalarga uzliksiz tarbiyaviy ta`sir utkaza olmaydi, chunki bolalar ma`lum  muddatta 
gena maktabta o`qutuvchining tarbiyaviy ta`siri ostida bulib, qolgan vaqtining asosiy 
qismini oilada, kuchada, jamaot orasida utkazadilar.Kuzgi, qishg’i bahorgiva ayniqsa 
ezgi  ta`til  davirlarida  o`quvchilar  maktab,  O`qituvchi  ta`siridan  chetda 
qoladilar.Demak  maktabda  bolalarni  tarbiyalash  vaqt  jihatidan  bosh  chegaralangan 
bulib,sinfdan va maktabdan tashqarida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan holi 
vaqtda ular O`qituvchi eki tarbiyachining ta`siri hamda nazoratidan uzoqlashadilar. 
 
o`quvchilarga  nisbatan  maktab  (ta`lim  muassasi)ning  ta`siritni  susaytirmaslik 
maqsadida  sinfdan,  maktabdan  tashqarida  va  ta`til  davrlarida  tarbiyaviy  ishlarga 
alohida e`tibor beriladi. Ana shu maqsadda qator tarbiyaviy ishlar olib boriladi. 
 
Tarbiya jarayonining yaxlitlik tizimliligi xususiyati bir qaror muhim pedagogik 
talablarga  amal  qilish  o`qituvchi  va  o`quvchilar  urtasidagi  hamkorlikni  ehtietkorlik 
bilan qaror toptirishni talab etadi. 
 
Tarbiyaning  yana  bir  xususiyati  shundan  iboratki,  bu  jarayon  ikki  tamonlama 
al aloqa xususiyatiga ega bulib unda baloning uzi ham faol ishtiroq etadi. 
 
Tarbiyaning  pedagogik  texnologiyasi  nazariyasi  g’oyasiga  muvafiq  endilikda 
o`quvchi  tarbiya  jarayonining  o`bektigina  bulib  qolmasdan  su`bektiv  bulib  ham 
faoliyat kursatadi. Shuning uchun o`qituvchi o`quvchining ichki imkoniyatlarini,unga 
nisbatan  bulaetgan  tashqi  ta`sirlarini  axborot  manbalarini  inobatga  olish  zarur. 
Agarda  mazkurtalab  unutilsa,  shaxsni  tarbiyalash  qiyinlashadi,  eki  barcha  urinishlar 
samarasiz  yakun  topadi.  Mana  shundan  tarbiya  jarayonining  yana  bir  xususiyati 
tarbiyada  qarama-qarshilikning  g’oyat  kupligi  kelib  chiqadi.  Ushbu  qarama-
qarshiliklar  o`quvchilarga  tushinchalariga  muvofiq  paydo  bulgan  daslabki  sifatlar 
urtasida  eki  o`quvchilarga  quyiladigantalablar  bilan  ularini  bajarish  imkoniyatlari 
urtasida ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun zamin yaratadi. 

 
77
Demak tarbiya jarayoni uzida kuydagi xususiyatlarni namaen etadi (-rasm). 
Demak  yuqarida  baen  etilgan  fikr  mulohazalarga  tayangan  halda  mavzuga 
kuydagicha xulosa qilish mukmkin. 
 
1. Tarbiya -esh avlodni muayan maqsad yulida har tamonlama voyaga etgazish 
unda ijtimoiy ong va xulq – avtorni tarkib toptirishiga yunaltirilgan faoliyat jarayoni 
bulib,har  qanday  ijtimoiy  tizim  va  zamonda  ijtimoiy  munosabatlar  mazmunini 
aniqlash, ularni tashkil etish asosi bulib kelgan. 
 
2.  Yosh  avlod  tarbiyasi  turli  makon  va  zamonda  muayan  maqsad  asosida 
tashkil etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yulga quyish jarayonida bir qator vazifalari ijtimoiy 
tizim mohiyati taraqiet darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shunindek, jamiyat 
fuqarolarning duneqarashi, intilishlari orzu niyatlari asosida belgilanadi. 
 
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan 
holda  tarbiyani  tashkil  etish  oldinga  quyilgan  maqsadga  erishish,  shuningdek, 
vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi. 
     Savollar: 
1. Oquvchilarni tarbiyalashning maqsadi nimadan iborat? 
2.Bilim, kwnikma va malaka deganimiz nima? 
3. Tarbiyaning metodari , usulari va printsiplarini ayting?