O‘zbekiston respublikasida ma’muriy protseduralarni takomillashtirish
O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy tekshirishlarning huquqiy
Download 1.64 Mb. Pdf ko'rish
|
15.Нематов Ж. Ўзбекистон Республикасида Маъмурий просидураларни такомиллаштириш.-Тошкент2015
|
O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy tekshirishlarning huquqiy
1 Пункт 6 «Хозяйственным судам разъяснить, что за выявленные в ходе проверки правонарушения контролирующие органы не вправе применять к хозяйствующим субъектам нормы закона по аналогии. Поэтому контролирующим органам запрещаеться проверять деятельность хозяйствующих субъектов с использованием методов не предусмотренных законодательством». 2 116-sonli plenum qarorining 7-bandida qo‘pol tarzda qonunchilikning buzilishiga nimalar kirishi belgilab berilgan. Shuningdek, 8-bandda qaysi hollarda nazorat qiluvchi organlar aktlari haqiqiy emas deb topilmasligi ham ko‘rsatilgan. 3 Постановление №116 Пленума Высшего хозяйственного суда «О некоторых вопросах применения на практике законодательных актов, регулирующих деятельность контролирующих органов». Материалы Пленума Высшего хозяйственного суда // Хозяйство и право. 10/2004. – С.54. 91 muammolari 1 O‘zbekistonda ma’muriy tekshirishlarning huquqiy muammolaridan eng kattasi, shubhasiz, tadbirkorlik subyekti hisoblanmaydigan jismoniy shaxslarga nisbatan amalga oshiriladigan ma’muriy tekshirishlarning yetarli darajada huquqiy tartibga solinmaganligi yoki ba’zida umuman huquqiy tartibga solinmaganligida deyish mumkin. Bu masala borasida, avvalo, qonun ijodkorligi nuqtayi nazaridan hech bo‘lmasa tadbirkorlik subyektlari darajasida huquqiy himoya mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi. Keyingi muammo tadbirkorlik subyektlarini tekshirishga oiddir. Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishning asosiy masalasi sifatida ma’muriy (erkin) xatti-harakatni huquqiy tartibga solish muammosini ko‘rsatish mumkin. Tekshirishlar borasida qarama-qarshi (to‘qnashadigan) ikki manfaat mavjud: biri – davlatning tekshirish vakolati, ikkinchisi – tekshiriluvchi tadbirkorning noqonuniy tekshirishdan himoyalanish huquqi. Tekshirishlar borasida ma’muriy (erkin) xatti- harakat tan olinsa-da, u huquqiy tartibga solinmasa hamda ma’lum bir huquqiy himoya (shikoyat bildirish va b.) tizimi shakllantirilmasa, tekshiriluvchi xususiy tadbirkor hamda chet el investorlarining huquq va manfaatlari buzilish xavfi tug‘iladi. Shundan kelib chiqib O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi doirasida ma’lum bir ma’muriy maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan tekshirishlarning to‘g‘ri tartibini o‘rnatish borasida ba’zi bir muammolar mavjud. Yuqorida ta’kidlangan ikki manfaatning muvozanati to‘g‘ri olinmasa, bir tomondan, tekshiriluvchi xususiy tadbirkor hamda chet el investorlarining tadbirkorlik faoliyati yuritish huquqi, mulk huquqining buzilishi, shuningdek, huquqiy yordam (shikoyat qilish) imkoniyatidan ham mahrum bo‘lish xavfi tug‘iladi. Ikkinchi tomondan, ma’muriyat tomonidan tekshirishlar borasidagi qonuniy maqsad (vazifa)lar amalga oshmay qolishi, oqibatda jamoat tartibini saqlashning mumkin bo‘lmay qolishi, 1 Mavzuning mazkur qismi muallifning ushbu mavzuga oid magistrlik dissertatsiyasi va maqolasidan foydalanilgan holda yozildi. Fikrlarning kengaytirilgan varianti va keltirilgan fikrlarning asoslari bilan tanishish uchun asl nusxalarga murojaat qilish tavsiya qilinadi. Mavzuning doirasi kengayib ketishini inobatga olgan holda ushbu mavzu doirasida ko‘pgina masalalar muxtasar bayon etildi. 92 jamiyatdagi adolatning buzilishi xavfi ham paydo bo‘ladi. Mana shunday xavflarni vujudga keltirmaslik uchun qanday huquqiy tartibga solish amalga oshirilishi lozim degan savolga imkon qadar javob berishga urinib ko‘raylik. Muallifning ilmiy ishlari 1 doirasida, birinchidan, ma’muriy tekshirishlarni jinoiy ishlardagi dastlabki tergov va boshqa shu kabi tushuncha hamda tartib-taomillardan ajratib, shundan so‘ng ma’muriy tekshirishlarning o‘ziga xos tushuncha va tartib- taomilini to‘g‘ri tartibga solish lozimligi, ikkinchidan, ma’muriy tekshirishlar tushunchasi hamda tartibining huquqiy tartibga solinishini to‘la tadqiq etgan, yuqorida ta’kidlangan ikki manfaatning muvozanatini olgan holda O‘zbekiston Respublikasida amaldagi tekshirishlarning huquqiy tartibga solinishi borasida tadbirkorlik subyektlari va ma’muriy organlarning qonuniy manfaatlari muvozanatga keltirilmaganligi, huquqiy davlat nazariyasining amaldagi aksi to‘la namoyon ettirilmaganligi kabi nuqtayi nazardan yondashiladi. Mana shu nuqtayi nazardan kelib chiqqan holda ushbu ilmiy ish doirasida quyidagi masalalar tadqiq etildi. Ilmiy ish jami uch bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda Yaponiya, ikkinchi bo‘limda O‘zbekistonning ma’muriy tekshirish sohasidagi huquqiy tizimi hamda uchinchi bo‘limda qiyosiy tahlil o‘z ifodasini topgan. Birinchi bo‘limda avvalo, Yaponiyada tekshirishlarning tarixi, hozirgi amaldagi qonunchilik tavsifi ifodalangan bo‘lib, undan so‘ng, Yaponiyada tekshirishlarning tavsifi, jinoiy ishlardagi dastlabki tergov va boshqa shu kabi tushunchalardan farqi, tekshirishlarning protsessual to‘g‘ri tartibga solinishiga oid nazariyalar, huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi tekshirishlarni to‘g‘ri tartibga solish borasidagi tutgan o‘rni haqida bahs yuritildi. Mana shu tadqiqotlar natijasi o‘laroq quyidagi xulosalar olindi: Birinchidan, Yaponiyada tekshirishlarni huquqiy tartibga solishning boshlang‘ich asosi Yaponiya konstitutsiyasida o‘rnatilgan to‘g‘ri protsessual harakatlarning 1 Quyida muallifning magistrlik ishining umumiy mazmuni beriladi va tegishli huquqiy muammolarga havola qilinadi. Ushbu dissertatsiya mavzusi O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik subyektlari tekshirishlarini huquqiy tartibga solishning muammolariga bag‘ishlangan bo‘lib, Yaponiyada mavjud tekshirishlar tushunchasi (nazariyasi) hamda tartib-taomiliga qiyosan amalga oshirilgan. 93 kafolatlanganligidan kelib chiqib, avvalo jinoiy ishlar bo‘yicha olib boriladigan dastlabki tergov harakatlariga va uning hosilasi sifatida ma’muriy tekshirishlarga ham tadbiq etilayotganligini ko‘rish mumkin; Ikkinchidan, tezkor majburiy ijro va jinoiy ishlar bo‘yicha olib boriladigan dastlabki tergov hamda ma’muriy tekshirishlarning har biri alohida tushuncha ekanligi va har biri uchun alohida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish lozimligi aniqlandi; Uchinchidan, har bir ma’muriy sohaning o‘z maqsadini inobatga olgan holda tekshirishlar borasida tekshiruvchi xodimning ma’muriy (erkin) hatti-harakatini tan olgan holda, ammo tekshiruvchi xodimning o‘zboshimchha hatti-harakati hamda ma’muriy (erkin) hatti-harakatini ma’lum bir doira miqyosida qattiq cheklab qo‘yish lozimligi aniqlandi; To‘rtinchidan, Yaponiyada tekshirishlarni huquqiy tartibga soluvchi maxsus qonun mavjud bo‘lmasa-da, huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi sababli tekshirishlarni to‘g‘ri tartibga solish, inson huquqlarining himoyasi mumkin bo‘layotgnligi aniqlandi; Ammo o‘z o‘rnida beshinchidan, huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi bilangina tekshirishlardagi o‘zboshimcha hatti-harakatlarni to‘la tartibga solish mumkin emasligi aniqlandi. Ikkinchi bo‘limda, avvalo, sovet davri tarixi va hozirgi davrdagi O‘zbekiston Respublikasida tekshirishlar borasida amaldagi qonunchilikning farqini tavsiflab, undan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasida tekshirishlarni huquqiy tartibga solishning muammolari tadqiq etildi. Mana shu tadqiqotlar natijasi o‘laroq quyidagi xulosalar olindi: Birinchidan, O‘zbekiston Resppublikasida tekshirishlar borasida konstitutsiyaviy (protsessual) kafolatlar mavjud emasligi, bundan tashqari hattoki jinoiy ishlar bo‘yicha olib boriladigan dastlabki tergov harakatlarida ham to‘g‘ri protsessual harakatlarning (due process of law prinsipi) deyarli kafolatlanmaganligi aniqlandi; 94 Ikkinchidan, tezkor majburiy ijro va jinoiy ishlar bo‘yicha olib boriladigan dastlabki tergov hamda ma’muriy tekshirishlarning har biri uchun alohida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish lozimligi aniqlandi; Uchinchidan, har bir ma’muriy sohaning o‘z maqsadini inobatga olgan holda tekshirishlar borasida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish lozimligi aniqlandi; To‘rtinchidan, O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish doirasida tekshirishlarning to‘g‘ri tartibini shakllantirishga harakat qilinishiga qaramay, ba’zi noto‘ri protsessual qoidalarning belgilanishi oqibatida ma’muriyatning qonuniy vazifalari ham amalga oshirilishi murakkab holga kelayotganligi aniqlandi; Beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasida to‘g‘ri tekshirishlarni faqat protsessual huquqiy tartibga solish orqali erishib bo‘lmasligi, balki huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi ham katta ahamiyat kasb etishi aniqlandi. Oltinchidan, hozirgi paytdagi O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi xususiy tadbirkorlarning huquqlarini kafolatlshga katta ahamiyat berilayotganligi bilan sovet davridan katta farq qilsa-da, moddiy va protsessual huquqda hali hanuz sovet davri ta’siri kuchli ekanligi, ma’muriy organlar vakolatini huquqiy cheklash, tekshirishlarning maqsadini aniq belgilash, tekshiriluvchi subyektlarning huquqiy himoya (shikoyat) tizimining shakllanganlik darajasiga ko‘ra huquqiy tartibga solishdagi rivojlanish ko‘zga tashlanmayotganligi aniqlandi. Va nihoyat oxirgi uchinchi bo‘lmda tekshirishlarning to‘g‘ri tartibini shakllantirish uchun Yaponiya hamda O‘zbekistondan olinadigan ijobiy xulosalar, takliflar ikki davlatga nisbatan tavsiyaviy xarakterda bayon etildi. Avvalo O‘zbekiston Respublikasida tekshirishlarning to‘g‘ri tartib-taomilini shakllantirish uchun Yaponiyadan quyidagi nuqtalarda tavsiyalar olindi: Birinchidan, tezkor majburiy ijro va jinoiy ishlar bo‘yicha olib boriladigan dastlabki tergov hamda ma’muriy tekshirishlarning har biri uchun alohida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish lozim; 95 Ikkinchidan, politsiya (tartibotni saqlash) maqsadidagi tekshirishlarga nisbatan ilmiy asoslangan tekshirish motodologiyasining joriy etilishi, ya’ni maxsus bilimga ega bo‘lgan mutaxasislar va tashkilotlar tomonidan tartibga solish(xatolarni mutaxasis ko‘zi bilan baholab, muammoning yechimini asosiy vazifa deb biladigan) ga qaratilgan (jazolash xarakterida bo‘lmagan) tekshirishlar tizimiga kuchli ehtiyoj borligi; Uchinchidan, tekshirishlar borasida tekshiruvchi xodimning ma’muriy (erkin) hatti-harakatini butunlay rad etishning noto‘g‘ri ekanligi; To‘rtinchidan, O‘zbekiston Respublikasida to‘g‘ri tekshirishlarni shakllantirishda faqat protsessual huquqiy tartibga solish orqali erishib bo‘lmasligi, balki huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi hamda iloji boricha ratsional-asoslantirilgan huquqiy tartibga solishning zarurligi ham katta ahamiyat kasb etishi kabi tavsiyalar berildi. Shundan so‘ng Yaponiyada tekshirishlarni yanada to‘g‘ri tartib-taomilini shakllantirish uchun O‘zbekiston Respublikasidan quyidagi nuqtalarda tavsiyalar olindi: Birinchidan, tekshirishlar tartib-taomiliga nisbatan tekshiruvchi xodimning yolg‘iz o‘zi emas, balki tekshiruvchi organ va uning xodimidan tashqari boshqalarning ham qatnashuvi ijobiy ta’sirga ega ekanligi; Ikkinchidan, to‘g‘ri tekshirishlarni shakllantirishda huquqiy davlat nazariysining amaldagi aksi bilan birga protsessual huquqiy tartibga solishning zarurligi kabilar ta’kidlandi. 96 |
