O‘zbekiston tarixi

4. Turkistonda jadidlar harakatining vujudga kelishi, ularning islohotchyilik faoliati 
 
Turkistonda o’rnatyilgan mustamlakachyilik zulmi XIX asr oxiri XX asr boshlarida 
anada kuchadi. Chorizm iqtisodi jihatdan mahalli xalqni talash, ezish byilan birga, ularni 
jaholatda, 
savodsizlikda 
tutib 
turish, 
ma’navi 
qashshoqlantirishga 
intyilar 
edi. 
Mustamlakachyilar shu maqsadda o’lkaga chinovniklar, harbyilar, bankirlar, savdo-
sanoatchyilar, muhandis-texniklar, ruhonyilar, yilmi kuchlar, ishchyilar, mujiklardan iborat 
malalarini safarbar etgan edi. Zolimlar qanchalik urinmasin, mahalli aholining hurlik, ozodlik 
uchun intyilishini so’ndirolmadi, milli ozodlik harakati kuchaib bordi. Tarixi vaziat myillat 
ravnaqini o’lovchi ziolyilar, mahalli burjuazia vakyillari, ulamolar orasidan xalqni ug’otish, milli 
ongini oshirish, birlashtirish uchun kurashuvchi kuchlarni taorlab etishtirdi. 
Sharq byilan G’arbni taqqoslab musulmonlar va turkyilar dunosi, xususan Rossia 
tasarrufiga olingan musulmonlarning jahon taraqqiotidan uzyilib qolaotganini qrim-tatar farzandi 
Ismoyil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turki xalqlardagi jaholatni o’q qyilish, 
ma’naviat-ma’rifat orqali taraqqi topgan mamlakatlar darajasiga ko’taryilish harakatini boshlab 
berdi. Ismoyil Gaspirali maorifni isloh qyilish, maktablarda dunovi fanlarni o’qitish masalasini 
ko’tardi. U 1884 - yilda Qrimdagi Boqchasaro shahrida jadid maktabiga asos soldi. 

---

«Jadid» arabcha so’z bo’lib «angi» degan ma’noni byildiradi. U o’zi tashkyil etgan 
maktab o’quvchyilari uchun o’quv dasturi tuzdi va darsliklar ozdi. U 40 kun ichida 12 
o’quvchining savodini chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z 
g’oalarini odi. 1888 - yilda «Rahbari muallimin oki muallimlarga o’ldosh» kitobini nashr etib, 
jadid maktablarining quryilishi, dars o’tish mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtihonlar olish 
usullarini baon etib berdi. 
Ismoyil Gaspirali g’oalari Turkistonga ham kirib keldi. 1893 - yilda U Turkistonga kelib, 
yilg’or ziolyilar byilan uchrashdi, Buxoro amiri huzurida bo’lib bitta jadid maktabi ochishga 
rozyilik oldi. Turkistonlik ziolyilar jadidchyilikni oqlab maorifni isloh qyilish, «Usuli jadid» 
maktablarini tashkyil etishga kirishdyilar. 1898 - yilda Qo’qonda Salohiddin domla, 1899 - yilda 
Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldyilar. 1903 - 
yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliat ko’rsatdi. 
Turkiston jadidlariga Mahmudxo’ja Behbudi, Abduqodir Shakuri, Munavvar qori 
Abdurashidxonov, Abdulla Avloni va boshqa o’nlab milli ziolyilar rahnamolik qyildyilar. Ular 
dastlab maorifni isloh qyilish o’lidan bordyilar. «Usuli jadid» maktablari tarmog’i kengaib bordi, 
ularda dini ta’limot byilan birga tibbiot, hikmat, kimo, nujum, handasa kabi dunovi byilimlar 
o’rgatyildi, savod chiqarish tezlashtiryildi. 
Talabalarga Turkiston, turkyilar tarixini o’rgatishga alohida e’tibor beryildiki, bu 
ularning milli ongini ug’otishga, jamiatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qyilardi. 
M.Behbudining «O’z urug’ining otini byilmagan, etti otasini tanimagan qul-manqurtdir» degan 
so’zlari talabalarni milli o’zligini anglashga chaqirar edi. Munavvar qorining «Adibi avval», 
«Adibi soni», M.Behbudining «Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muxtasari tarixi islom», 
«Jug’rofia», A.Avlonining «Adabiot», «Birinchi muallim», «Turki guliston», «Maktab gulistoni» 
kabi darsliklari milli maktab va milli tarbiani uqori saviaga ko’tarishga xizmat qyildi. Jadid 
maktablarida har tomonlama byilimli, ma’navi etuk, o’z xalqining tarixini va duno ishlarini axshi 
o’zlashtirgan kadrlar taorlab chiqaryildi. 
Jadidlar oshlarni chet ellarga o’qishga uborish tashabbusi byilan chiqdyilar. Bo 
tabaqaning yilg’or vakyillari jadidlarning bu harakatini ma’qullab, tegishli mablag’ byilan 
ko’maklashdyilar. Ko’pgina umidli oshlar Germania, Misr, Turkia va Rossianing markazi 
shaharlariga o’qishga uboryildi. 1910 - yili Buxoroda mudarris Xoji Rafi va boshqalar «Bolalar 
tarbiasi» xaria jamiatini tashkyil etib, 1911 - yilda 15 ta, 1912 - yilda 30 ta talabani Turkiaga 
o’qishga jo’natdi. 1909 - yilda Munavvar qori tuzgan «Jamiati xaria» ham miskin va ojiz 
talabalarga ordam berar, oshlarni chet elga o’qishga uborishga ordamlashar edi. 
Jadidlar Turkistonda milli matbuotga asos soldyilar. Munavvar qori 1906 - yilda 
«Xurshid» («Quosh») jurnalini tashkyil etib, unga o’zi muharrirlik qyildi. Jurnal xalqning haq-
huquqlarini tanishga, milli ug’onishga xizmat qyildi. Ammo mustamlakachi ma’murlar tezda 
jurnalni chiqarishni man qyildyilar. M.Behbudi 1913 - yilda «Samarqand» gazetasi va «Oina» 
jurnalini chiqara boshladi. U «Nashrioti Behbudia» xususi nashriotini, uning huzurida 
«Kutubxonai Behbudia»ni tashkyil etdi. Gazeta va jurnalda myillat va ona urt dardi, xalqni 
ma’rifatli qyilish, erkinligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan dolzarb maqolalar chop 
etyilardi. Ular chor Rossiasi tasarrufidagi turki xalqlarga, Eron, Afg’oniston, Hindiston, 
Turkiagacha borib etardi. 
Taraqqiparvar o’zbek ziolyilarining etakchisi Asadullaxo’ja o’g’li Ubadullaxo’ja 1913 - 
yilda «Taraqqiparvar» deb nom olgan ziolyilarning firqasini tuzadi va 1914 - yilda firqaning 
«Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari chiqaryiladi. Bu gazetalar sahifalarida e’lon 
qyilingan maqolalar ommani mustabid tuzumga qarshi qo’zg’atishga xizmat qyildi. 
Jadidlar milli teatrga asos soldyilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913 - yilda 
musulmon drama san’ati havaskorlari jamiati - «Turon» truppasi tuzyildi. 1914 - yil 27 fevralda 
Toshkentdagi «Kolize» teatri binosida o’zbek milli teatrining birinchi rasmi ochyilish marosimi 
bo’ldi. Munavvar qori o’zbek milli teatrining birinchi pardasini ochar ekan shunda degan edi: 
«Turkiston tyilida hanuz bir teatr o’nalmag’onligi barchangizga ma’lumdir... Teatrning asl 
ma’nosi «ibratxona» oki «ulug’lar maktabi» degan so’zdir. Teatr sahnasi har tarafi onaband 

---

qyilingan bir uga o’xshadurki, unga har kim kirsa o’zining husn va qabihini, ab va nuqsonini 
ko’rib ibrat olur». O’sha kuni sahnada M.Behbudining «Padarkush» pesasi namoish etyildi. 
Unda islom dinining Turkistondagi buzyilishlari tasvirlanib, tamoshabin e’tiborini najot o’li - 
maorif, maorifni esa «poklangan din» beraoladi, degan g’oaga qaratadi. «To’», «Zaharli haot», 
«Javanmarg», «Baxtsiz kuov» pessalarida xotin-qizlarning huquqsizligi, ko’pxotinlik, majburi 
nikoh oqibatlari kabi muammolar orityiladi. Milli teatr san’ati odamlarga myillatda mavjud 
bo’lgan qusurlar va ijobi tomonlarni tushunturuvchi ona bo’lib xizmat qyildi. 
Jadidlar matbuoti va teatrida arim mutaassib ruxonyilarning poraxo’rligi, axloqsizligi 
ham qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf Fitrat «Munozara» nomli asarida Buxoro 
ulomalarining nodonligi va poraxo’rligini ochib tashladi. «Hind saohining sarguzashtlari» 
asarida esa Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlardagi iqtisodi tanazzulga arim ruhonyilarning o’z 
mavqeini suiiste’mol qyilganliklarini asosi sabab qyilib ko’rsatdi. Jadidchi jurnalist va 
dramaturglar nashavandlik, kashandalik, zinogarlik, fohishalik kabi yillatlarni qoralashdi. 
Jadidlar guruhi, ijtimoi va hududi birlik to’g’risidagi masalalarni ko’tarib, xalqni milli va 
dini birlikka, jipslashishga, hududi birlikka chaqirdi, ijtimoi ongni XX asr darajasiga ko’tarishga 
intyildyilar. 
Jadidlarga, bir tomondan, mutaassib ruhonyilar, ikkinchi tomondan, mustamlakachi 
ma’murlar qarshyilik ko’rsatdyilar. Mutaassib ruhonyilar jadidlar ko’targan barcha angyiliklarga 
qarshi chiqishdi. Ular jadidlarni padarqushlar, maktablari haqida esa «bu xyil maktabda 
o’quvchi-talabalar birinchi - yili gazeta o’qi boshladi, ikkinchi - yili ozodlikni talab qyilishadi, 
uchinchi - yili esa janobi olyilarini taxtdan ag’darib turmaga tiqib qo’ishadi» der edyilar. 
Mutaassiblar tarixni tasvirlash, o’qitish be’manyilik, dahryilik deb hisoblashdi. M.Behbudi ularni 
fosh qyilar ekan, Qur’oni Karim ham, Muhammad pag’ambarning hadislari ham tarixga daxldor 
ekanligini, Qur’oni Karimning chorak qismi tarixi ma’lumotlardan iboratligini asoslab beradi.
Mustamlakachi ma’murlar jadidlar harakatini jyilovlash choralarini ko’rdyilar. Ular 
ustidan nazorat o’rnatar, gazeta va jurnallarini man etib, nashriotlarini buzib tashlar, kitob 
do’konlari, qiroatxonalarni opib tashlar edi. Aniqsa 1905-1907 - yillardagi Rossia inqyilobidan 
kein qatag’onlik kuchadi. Bu inqyilobdan mahalli burjuazia va zamindorlarning bir qismi qo’rqib 
ketib mustamlakachi ma’murlar panohiga intyildyilar. Jadidlardan o’ng qanot ajralib chiqib 
reaktsia lageriga qo’shyildyilar. Qadimchyilar deb atalgan bu guruh Rossianing obro’si bizning 
obro’imiz, xudodan qo’rq, podshohni hurmat qyil, podshohning amri fuqarolar uchun vojibdur, 
deb chiqdyilar. Ular islohotlarga qarshi chiqib, qadimgi tartiblarni himoa qyildyilar. Ular 
panturkizm - turki xalqlarni Turkia davlatining qo’li ostida birlashtirish, panislomizm - islom 
dinidagi barcha xalqlarni birlashtirish g’oalari soasida qolib ketdyilar. 
Jadidlar tobora olg’a urdyilar. Mustamlakachyilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan 
zo’ravonlik choralari, ularni ma’navi-ma’rifi islohotdan siosi qarshyilik ko’rsatish darajasiga 
ko’taryilishiga olib keldi. Dastlabki siosi uushma va firqalar vujudga keldi. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda madonga kelgan jadidchyilik madani-
ma’rifi, milli, ijtimoi-siosi harakat edi. U o’sib mustamlakachyilarga qarshi ko’taryilgan milli-
ozodlik harakatining mafkurasiga alandi.