O'zbekiston tarixi

 A’zamxo‘jayev S. Turkiston muxtoriyati. - T.: Fan, 1996, 49-50-bet. 
2
O
l
zbekiston tarixi (1917-1993-yillar). -T: 0„qituvchi, 1994, 32-bet. 
61 

---

zo„r matonat va irodani ishga solib muxtoriyatni mustahkamlash yo„lidagi 
qiyinchiliklarga qarshi sabr-toqat bilan ishlayotgan edilar. Bu qiyinchiliklar 
nimalardan iborat edi? Eng asosiy qiyinchilik, 
birinchidan, 
mahalliy aholi 
siyosiy saviyasining milliy istiqlol talablari darajasida emasligi edi. 
Turkiston Muxtoriyatini himoya qilish, uni qoilab-quwatlashda istiqlol 
harakati kuchlaming birlasha olmaganligida ko„rindi. 
Ikkinchidan, 
yanada 
katta qiyinchilik - Turkiston Muxtor hukumatining yashab qolishining sharti 
bo„lgan moddiy qiyinchilik edi. Bu ham, albatta, yana birinchi qiyinchilikka 
borib taqaladi. Bolsheviklar Oktabr to„ntarishini Germaniya hukumatining 
bergan bir milliard nemis markasi evaziga amalga oshirganlari yuqorida 
ta‟kidlandi. Turkiston Muxtoriyatida bunday imkoniyat yo„q edi. Moddiy 
tayanchsiz, mablag„siz hech narsa qilib boimasdi. «Ulug„ Turkiston» 
gazetasida 1918-yil 4-yanvarda Potelyaxovning yozishicha, Turkiston 
muxtoriyatiga yahudiylar yarim million so„m yordam tariqasida berishgan. 
Namangan va Andijon banklari juda qiyinchiliklar bilan 500 ming so„mdan 
pul ajratganlar. Albatta bu mablagiar muxtor hukumat sarf qilishi lozim 
boigan xarajatlar oldida urvoqqa arzimas edi. Chunki birgina «Birlik tug„i» 
gazetasini moliyaviy qoilab turish uchun 5 ming so„m, «Svobodniy 
Turkestan» uchun esa 50 ming so„m xarajat qilinar edi. Qo„shinni ta‟minlash 
uchun ketadigan moliyaviy xarajat to„g„risida gapirmasa ham boiadi. Bu 
davrda qo„shinlar sonining xalq milisiyasidan tashqari 2 mingga yetganligi 
yuqorida aytildi. 
Uchinchidan, 
eng muhim qiyinchilik - Turkiston muxtoriyatini 
ko„krak kerib himoya qila oladigan milliy qo„shinning yo„qligi edi. Atigi 2 
ming, buning ustiga yomon qurollangan, asosan tayoq, bolta, ketmon, 
oshpichoq, qilich, ayrimlari pilta miltiq bilan qurollangan qo„shin tish-
timog„igacha zamonaviy qurollar: samolyotlar, o„zi yurar tanklar, 
bronepoezdlar, nayzali besh otar miltiqlar, pulemyotlar bilan qurollangan 
qizil askarlarga qarshi turolmas edi. Buning ustiga 
1918- 
yil 19 yanvarda Qizil qo„shinlar Orenburgni qoiga kiritgach, 
Moskva bilan Toshkent o„rtasida uzilib qolgan aloqa tiklandi. Natijada 
Markazdan Turkistonga qo„shimcha kuchlar va qurol-aslaha yuborish 
imkoniyati tug„ildi. Bu hoi o„z navbatida milliy istiqlol jabhasi 
kurashchilarining vaziyatini yanada og„irlashtirdi. 
Toshkent Sho„ro hukumati Turkiston Muxtor hukumatining keng 
mehnatkashlar ommasi o'rtasida chuqur tomir otishiga imkon bermaslik 
maqsadida 1918-yil yanvarning oxirlaridan e‟tiboran qurolli hujumga 
tayyorlana boshladi va ig„vogarlik bilan turli 
62 
bahonalar izlashga turdi. Qo„qon Sho„ro hukumati ixtiyoriga eng ashaddiy 
qizil gvardiyachilami, avstro-venger harbiy asirlari va asosan dashnoqlardan 
tashkil topgan kallakesar qismlami yubordi. 
29- 
30-yanvarda Qo„qonda favqulodda vaziyat mislsiz 
darajada keskinlashdi. Bu vaziyat arzimagan bir bahona uchquni ila o„t olib 
ketishi hech gap emas edi. Ana shunday bir sharoitda 30 yanvarda Qo„qon 
ishchi va askar deputatlari Kengashining majlisi boidi. Unda Turkiston 
muxtoriyatini daf etishni amalga oshiruvchi organ - inqilobiy qo„mita 
tuzildi. Uning raisligiga bolshevik Ye.G.Babushkin saylandi. Inqilobiy 
qo„mita tarkibiga tub yerli aholi vakillaridan birorta kishi kiritilmadi. 
Qo„mita o„z qoiida chegaralanmagan hokimiyatni mujassam- lashtirdi. 
Unga katta vakolatlar, jumladan, favqulodda choralar ko„rish, hamma 
narsani sho„ro hokimiyatini himoya qilishga bo„ysundirish va safarbar etish 
huquqi berildi. Inqilobiy qo„mita oldidagi eng asosiy bosh vazifa Muxtoriyat 
hukumatini tugatish, shahar aholisini qurolli kuch bilan sho„ro hokimiyatini 
tan olishga majbur qilish, «Inqilobiy tartib» o„matishdan iborat edi. 
Inqilobiy qo„mita ishni ishchilar va temir yo„lchilami qurol bilan 
ta‟minlashdan boshladi. 
Ayniqsa bolsheviklaming Qo„qon shahridagi arman millatiga mansub 
dashnoqlami: baqqollar, sartaroshlar, vino sotuvchilami qurollantirishlari 
haddan tashqari jirkanch maqsadlami ko„zlar edi. Toshkent, Skobelev, 
Andijon, Namangan va boshqa shaharlardan harbiy madad so„rab murojaat 
qilindi. 30-yanvarga o„tar kechasi nomaium kishilar gumhlari atayin 
ig„vogarlik bilan bahona uchun Qo„qon telefon stansiyasiga, Qo„qon Sho„ro 
binosiga hujum uyushtirdilar. 
Bu hujum Qo„qonda qizil qo„shinlarining ommani qirg„in qilishni 
boshlashi uchun shunchaki bir bahona bo„ldi. Xuddi shu kuni 30- yanvarda 
Qo„qondagi inqilobiy qo„mita Toshkentga - I.O.Tobolinga, EKolesovga va 
Skobelev shahriga telegraf orqali xabar qildi va zudlik bilan yordam berishni 
so„radi. Inqilobiy qo„mita aholiga qarata murojat qabul qildi. Murojaatda 
sodir etilgan voqealar uchun barcha va asosiy ayb muxtoriyatchilarga 
qo„yildi. Inqilobiy qo'mita o„z tarkibidan maxsus gumh tuzdi va uning 
oldiga muxtoriyat hukumati a‟zolarini hibsga olish vazifasini qo„ydi. 
Inqilobiy qo„mita Turkiston Muxtoriyati a‟zolariga 31-yanvarda 
ultimatum topshirdi va 2 soat muddat bilan taslim boiishni talab qildi. Lekin 
Mustafo Cho„qayevning xotirlashicha, «31 -yanvar, kunduz soat 
12 da Xo„qand bolsheviklarining bizga bergan ultimatumini tekshirib 
63 

---

o„tganimizda birdan to'xtovsiz miltiq ota boshladilar, bu miltiq otuvchilar 
bolsheviklar boiib chiqdi. Bolsheviklaming ultimatumida bizga 2 soat 
muddat tayin etilgan va ul muddat 2 soat 20 minutda toiar edi: Nechundir 
alar shartnomasiga xilof harakatga kirishib muomala yoiin kesdilar. Sho„roi 
islomiya yurtinda hukumat qo„shinlaridan boshqa xalqda jiyilg„an edi. 
Bolshevik soldatlari yaqinlashib kelarlar, degan xabami eshitib boshqa xalq 
tarlan kibik hukumat kishilarida ikkinchi bosh qo„shurg„a yoi qolmagach 
tarqalishdilar. Chunki xalq muvaqqat hukumatning (Qo„qon muxtoriyati - 
mualliflar) halida boisa kelishurmiz, bolsheviklarga qarshi qurol 
ko„tarmangiz» - degan so„ziga quloq solmay, har qaysi borincha so„g„ish 
asboblarin olib o„ramg„a chiqdilar. Bolsheviklaming va‟dalarindan ilk ota 
boshlovlari xalqning ko„nglina, alar muvaqqat hukumatigina tugil, butun 
xalqqa qarshi harakat boshladilar, degan qo„rquv soldi. Bu vaqt muvaqqat 
hukumatining yoii butunlay kesilgan edi. Qo„qonda boigan bu ko'ngilsiz 
voqeani siyosiy sabablaridan boshdan oyoq yozuvni hozirgi zamon 
koiarmiy»
1
. 
Ana shu tariqa, Qo„qon shahrida bolsheviklar musulmon xalqlami qirib 
tashlashdan iborat dahshatli fojiani boshlab yubordi. Turkiston oikasi Xalq 
Komissarlar Kengashi Turkiston Muxtoriyatiga chetdan keladigan har 
qanday yordamning oldini olish choralarini ko„rdi. 
1918- 
yil 14-fevralda Butun Farg„ona vodiysida harbiy holat eion 
qilindi. Farg„ona temir yoiida esa qamal holati joriy etildi. Toshkent, 
Samarqand, Namangan shahar dumalari yopildi va faoliyatlari to„xtatildi. 
Sobiq general-gubemator kanselyariyasi tugatildi. Paxta zahiralari musodara 
etildi, neft qazib chiqarish, baliq sanoati va boshqalar milliylashtirildi. 
Dinning davlatdan va maktabning dindan ajratilganligi eion qilindi. 
Albatta, bunday ogir sharoitda Turkiston Muxtoriyati o„zini-o„zi 
himoya qilishga ojiz edi. U boshlangan dahshatli qirginga qadar tinch 
vositalar yoii bilan hokimiyatni qoiga olishga ishonar edi. Shunga qaramay 
Turkiston Muxtoriyati qo„shinlari oddiy qurollar bilan boisa-da, shahami 
uch kun davomida himoya qildilar. Kofirlarga qarshi norozilik eion qilgan 
muxtoriyatchilaming shiori «Turkiston -turkistonliklar uchun» edi. 
Muxtor hukumat vaziyatning nihoyatda ogir ekanligini hisobga olib, 
so„nggi imkoniyatini ishga soldi va bolsheviklar bilan boshlangan muzokara 
tashabbuskori boidi. Bu muzokara 17 fevralda