O‘zbekistonda

Buyuruqli iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish davri – ma‘muriy- buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o‘zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirish uchun talab qilinadigan davrdir.
Bozor iqtisodiyotining belgilari uzoq davr davomida shakllanib, pirovard natijada yaxlit ijtimoiy tizimni tashkil qiladi.
Bunda bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari xilma-xil bo‘lib, ularning umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi. Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha yo‘llari umumlashtirilib, quyidagi uchta turga ajratiladi:
Rivojlangan mamlakatlar yo‘li;
Rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li;
Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li.
Bu yo‘llarning umumiyligi shundaki, ularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o‘tishni maqsad qilib qo‘yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qilish mexanizmi ko‘p jihatdan umumiy bo‘ladi. Shu bilan birga har bir yo‘lning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo‘lishidan kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o‘tishning g‘arbcha (rivojlangan mamlakatlar) yo‘lida oddiy tovar xo‘jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki sof bozor iqtisodiyotiga va undan madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga o‘tiladi.
Bunda bozor iqtisodiyotiga evolyutsion o‘zgarishlar orqali qaror topadi. XX asrning 30-yillariga kelib, ayniqsa 50-yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu yo‘lni iqtisodchilar klassik yo‘l deb ataydilar. U bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar uchun andoza bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Chunki, bu yo‘lda bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari, hayotiyligi sinab ko‘rilgan. Klassik modelning o‘zi ham 3 ga bo‘linadi:
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti modeli ko‘proq aholi manfaatini himoya qilish, uzoq muddatli maqsadli dasturlarni ishlab chiqish, aholining haddan ziyod tabaqalanishiga yo‘l qo‘ymaslik, davlat mulki ulushining boshqa modellarga qaraganda ko‘pligi (25–30%) bilan ajralib turadi. Bu model Germaniya, Avstriya, Skandinaviya mamlakatlariga xos.²
Erkin bozor iqtisodiyoti (aralash) modelida esa davlat tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun darajada taktik usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10% atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan ajralib turadi. Bu modelni qo‘llagan mamlakat sifatida AQSh ni ko‘rsatish mumkin.
Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini himoya qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivojlanishiga yordam berish, davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligibilan farqlanadi. Bu model Yaponiyada va uning izdoshlari bo‘lgan mamlakatlarda qo‘llanilgan.
Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lining xususiyati – bu qoloq, an‘anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishdir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli xo‘jaliklar, azaliy natural xo‘jalik uning rivojlanish darajasi, bozor munosabatlariga tortilishi jihatidan farq qilishiga qaramay, transformatsiya orqali yuz beradi.
Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma‘muriy – buyruqbozlikka asoslangan rejali iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o‘tishdan iboratdir. Bu yo‘lning boshqa yo‘llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo‘q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo‘lda bozor munosabatlariga o‘tayotgan mamlakatlarning o‘zi o‘tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o‘tishning mazkur yo‘lining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi.