O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
|
O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI A`jiniyaz atındag`ı No`kis ma`mleketlik pedagogikalıq institutı. Qaraqalpaq til bilimi kafedrası «Qaraqalpaq a`debiy tilinin` tariyxı» kursınan lektsiya teksti.
Oqıtıwshı: f.i.k. O.Sayımbetov N O` K I S - 2 0 12 Tema: «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » kurs ı n ı n` predmeti, maqseti ha`m waz ı ypalar ı , derekleri, izertleniwi.
J O B A S I 1. «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » kurs
ı n ı n` predmeti, maqseti ha`m waz ı ypalar ı . 2. «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » kurs
ı n ı n` mekteplerde ana tili ha`m a`debiyat ı
pa`nlerin oq ı t ı wdag`
ı a`himiyeti. 3. Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı n ı n` tiykarg` ı derekleri. 4. Qaraqalpaq a`debiy tilinin` ma`deniyat ı m ı z tariyx
ı nda tutqan orn ı .
ı n ı n` izertleniwi.
A`debiyatlar. 1. Aliev A., Sad ı qov Q. Wzbek adabiy tili tarixidan. Tashkent, 1994. 2. Xamidov X. Qaraqalpaq tili tariyx ı n ı n` ocherkeleri. No`kis, 1974.
ı sh tu`sinikler:
Ul
wma xal ı q tili: A`debiy til ha`m xal ı qt ı n` janl ı so`ylew tili, a`debiy tildin` basl ı
belgileri, VII-VIII a`sirlerde jaz ı lg`an Orxon-enisey jaz ı wlar
ı tili, Orta a`sir jazba estelikleri tili, XVIII-XIX a`sirlerdegi qaraqalpaq jazba estelikleri ha`m qaraqalpaq shay ı rlar ı n ı n` sh ı g`armalaran ı n` tili. Onomastika. Ha`zirgi a`debiy til materiallar ı . Til-ma`deniyat aynas ı .
«Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » predmeti, maqseti, waz ı ypalar
ı ha`m derekleri. Qaraqalpaq til respublikam ı zd ı n` ma`mleketlik tili dep n ı zamlast
ı r ı l ı w ı xalq
ı m ı zd ı n` tariyx ı y-ma`deniy turm ı s ı nda u`lken waq ı ya bold ı . bul qaraqalpaq xalq ı n
n` birden-bir hal q ı l ı n ı w ı laz ı m bolg`an maqalalar ı nan edi. o`ytkeni us ı a`wmiyetli ma`seleni bir jaqlama hal q ı lmay tur ı p, milliy siyasatt ı n` tol
ı g` ı menen a`melge as ı w ı , milliy tiller haqq ı ndag`
ı ta`liymatt ı n`
qaraqalpaq tili tariyx ı rawajlan ı w ı ndag` ı rolin ha`r ta`repleme ilimiy tiykarda tu`sinip bolmayd ı . N ı zamn
ı n` 18-ba`ntinde: «Qaraqalpaqstan respublikas ı n
n` ma`mleketlik tilinde ilimdi rawajland ı r
w ush ı n barl ı q jag`daylar du`ziledi, qaraqalpaq tilinde, sonday-aq rus ha`m o`zbek tillerinde ilimiy jum ı slard ı jaqlawg`a us ı n
w ha`m bas ı p sh ı g`ar
ı w huq
ı q ı ta`miyinlenedi. Qaraqalpaqstan respublikas ı nda qaraqalpaq a`debiy tilin rawajland ı r ı w ha`m jetilistiriw maqsetinde ilimiy-texnikal ı q ha`m ja`miyetlik siyasiy terminologiya du`ziw ha`m rawajland ı r ı w ta`miyinlenedi. O`tmishtin` sotsiall ı q, ekonomikal ı q, a`debiy-ko`rkem ha`m ilimiy miyraslar ı n
ı n qaraqalpaq xalq ı n
n` tariyx ı y-ma`deniy esteliklerin tu`p nusqa tilinde bas ı p sh ı g`ar
ı w a`melge as ı r
lad ı »-dep ko`rsetiledi. Bul na`rse ul ı wma bilim mektepleri ha`m joqar ı oq
ı w or
ı nlar
ı nda «Eski qaraqalpaq jaz ı w
ha`m tili», «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı », «Qaraqalpaq a`debiyat tariyx ı » bag`darlamalar ı n
ı q ha`m qollanbalar islep sh ı
ı wd ı talap q ı lad ı . Universitettin` filologiya ha`m pedagogikal ı q institutt ı n` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyat ı
fakul`tetlerinde «Ana tili ha`m a`debiyat ı » qa`nigeligi boy ı nsha filolog, qaraqalpaq tili ha`m a`debiyat ı nan ta`jiriybeli (bilimli) x ı zmetker ha`m oq ı t
wsh ı lar tayarlawda «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » kurs ı ilimiy-teoriyal ı q, a`meliy, oq ı w (bilim) ha`m ta`rbiyal ı q a`himiyetke iye. O`tkeni bul kurs studentlerge ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` tiykarg` ı rawajlan ı w
basq ı shlar ı n, on
ı n` leksikal ı q, fonetikal ı q ha`m grammatikal ı q o`zgesheliklerin teren` ha`m ha`r ta`repleme tu`sinip, u`yrenip al ı wlar ı na ja`rdemin tiygizedi. «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » predmeti studentlerdi tilimizde payda bolatug` ı n ha`r
q ı yl ı o`zgerislerdi an`l ı ra`wishte tu`sinip al ı wlar
ı na ja`rdem berip qalmastan, ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilin u`yreniwde tiykarg` ı qural bolad ı . Qaraqalpaq til biliminin` aj ı ralmas ha`m en` basl ı tarawlar ı nan bolg`an «Qaraqalpaq tili tariyx ı
ı , «Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı y grammatikas ı » dpe atalatug` ı n eki predmet ko`p j ı llardan berli universitettin` filologiya ha`m pedagogikal ı q institutt ı n` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyat ı fakul`tetelerinde oq ı t ı l ı p kelmekte. Universitetlerdin` o`zbek filologiya fakul`tetelerinde «O`zbek tilinin` tariyx ı y grammatikas ı » pa`ninin` orn ı na ha`zir «Qa`dimgi tu`rkiy til» ha`m «Eski uzbek tili» kurslar ı
ı q, uyg`
ı r ha`m arab a`lipbeleri tiykar ı nda jaz
ı wlar
ha`m us ı jaz ı wlarda pay da bolg`an esteliklerdin` fonetikal ı q, leksikal ı q, morfologiyal ı q
ı zmetleri u`yreniledi. Universitetlerde «Qa`dimgi turkiy va eski wzbek tillari» kurs ı n ı n` o`tiliwi maqchsetke muwap ı
ı nda wzbek tili ha`m a`debiyat ı oq
ı t ı wsh ı s ı ha`m filologlar tayarlanad ı . A.Aliev, Q.Sodiqov, Wzbek adabiy tili tarixidan. Tash., (1994, 4-bet). «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » til tariyx ı kurs
ı n ı n` sostav bo`limi bol ı p, ul ı wma xal
ı q qaraqalpaq a`debiy tilinin` da`wirlerdin` o`tiwi menen qa`liplesiwi ha`m rawajlan ı w ı haqq ı ndag` ı
pa`n. Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı -qaraqalpaq elat ı ha`m milliy a`debiy tilinin` tariyx ı y
ı w ı bol ı p, ul ı wma xal
ı q tili bayl ı qlar
ı n ı n` qayta isleniwi tiykar ı nda payda bolg`an jan`a uslublar, so`z ha`m formalar, iboralar tariyx ı bol ı p tab
ı lad
ı . Ma`lim bolg`an ı nday-aq, ul ı wma xal
ı q tilinin` eki tarmag` ı bol
ı p, biri a`debiy til, ekinshisi aymaqlar aral ı q xal ı qt ı n` janl ı so`ylew tili-dialekt ha`m govorlar (so`ylem). Bular ha`mme waq ı t (birdeyine) bir-birin tol ı qt ı r ı p bay ı t ı p barad ı . A`debiy tildin` basl ı belgileri: aw ı zeki ha`m jazba formalarg`a iye ekenligi, so`z ustalar ı
ı nan qayta islengenligi, ko`rkemlep sh ı rayl
ı berilgeni, ko`p funktsionall ı g`
, ma`lim n ı zam qag` ı ydag`a, bir qa`lipke tu`sirilgenliginde. Sonday-aq, a`debiy til ken` ko`lemde qollan ı l ı w ı
menen de s ı patlanad ı . Tu`rkiy, son ı n` ishinde qaraqalpaq tilinin` aw ı zeki a`debiy tu`ri (formas ı ) ju`da` a`yyemgi ha`m ko`p q ı rl ı . Maxmud Qashg`ariydin` XI a`cirde xal ı q awz
ı nan jaz
ı p alg`an baz ı bir
a`debiy tekstleri (bo`lekleri) mazmun ı boy ı nsha to`rt-bes m ı n` j
ı l bur
ı ng`
ı da`wirge tiyisli. Degen menen so`z, formas ı ko`z qaras ı nan bul tiyisli tekstler (bo`lekler) bunnan bir yar ı m m
ı n` j
ı l bur
ı n jazba tu`rge (formag`a) kirgen. A`debiy til tariyx ı -ul ı wma xal
ı q tilinin`, tiykar ı nan jazba formas ı n ı n` tariyx ı bol ı p, ol o`z tariyx ı
ı y sh ı g`armalar tilinen baslayd ı . Bizge shekem jetip kelgen en` a`yyemgi jazba estelikler-ko`rkem, tariyx ı y sh ı g`armalar tilinen baslayd ı . Bizge shekem jetip kelgen ul ı wma xal
ı q tili tiykar ı nda
jaz ı lg`an estelikler qansha uzaq da`wirlerge tiyisli bolsa, a`debiy tilimiz tariyx ı da sonsha uzaq tariyxqa iye bolad ı . Qaraqalpaq a`debiy tilinin` jazba tu`ri ha`zirgi tu`rkiy tiller ush ı n ortaq bolg`an VII-VIII a`sirlerde jaz ı lg`an orxon-enisey jaz ı wlr
ı tiline bar ı p taqalad ı . Jazba do`retpelerdin` (dereklerdin`) sa`nesi ma`lim ha`m formas ı tuwral ı (o`zgermeytug` ı n) bolg`an ı ush
ı n qaraqalpaq a`debiy til tariyx ı n sabaql ı q s
ı pat
ı nda bayanlawda a`debiy tilimizdin` aw ı zeki do`retpelerinen shetlep o`tiledi. Us ı nday jag`dayda ha`m ha`zirgi waq ı tta qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı n tol
ı q ju`zege as ı r ı w ju`da` q ı y ı n waz
ı ypa bol
ı p esaplanad ı . O`ytkeni o`tmishte kitaplar ı m ı z tiykar ı nan estetikal ı q talaplar tiykar ı nda qolda ko`p waq ı tlard
ı sarp q
ı l ı p ko`shirilgenligine qarmastan, ilim, pa`n ha`m a`debiyatt ı n` tu`rli tarawlar ı na tiyisli kitaplar ju`da` ko`p. Degen menen olard ı n`
u`lken bo`legi elege shekem u`yrenilmegen, ha`tteki ra`smiylestirilip dizimge de al ı ng`an emes. Akademik X.Xamidov ta`repinen 1974-j ı l ı «Qaraqalpaq tili tariyx ı n
n` ocherkleri» degen monografiyas ı «Qaraqalpaqstan» baspas ı nan sh
ı qt ı . monografiya qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n izertlew ma`selesine arnalg`an bol ı p, onda a`yyemgi da`wirlerden XX a`sirge shekemgi bir qatar jazba dereklerdin` materiallar ı tiykar ı nda qaraqalpaq tili tariyx ı n
n` ocherkleri beriledi. Jum ı sta a`yyemgi orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri, XI a`sirdegi al ı m Maxmud Qashg`ariydin` «Diywan lug`at a`t-tu`rk» sh ı g`armas ı , XIII-XV a`sirlerdegi Q ı pshaq-og`uz tili estelikleri, XVIII-XIX a`sirlerdegi qaraqalpaq jazba estelikleri ha`m XVIII-XIX a`sirlerdegi qaraqalpaq shay ı rlar ı
sh ı g`armalaran ı n` til materiallar ı ha`zirgi qaraqalpaq tili menen sal ı st
rmal ı tu`rde izertleniledi. Sonday-aq jum ı sta qaraqalpaq tilinin` tariyx ı na baylan ı sl
qaraqalpaq xalq ı n ı n` tariyx ı boy
ı nsha
tu`rkiy tilleri ha`m olard ı n` u`yreniliwi, klassifikatsiyalar ı boy
ı nsha da mag`l ı wmatlar beriledi. Jum ı s filolog-tilshilerge joqar ı oq
ı w or
ı nlar
ı n ı n` oq ı t ı wsh
ı ha`m studentlerine, qaraqalpaq tili menen q ı
ı g` ı wsh ı barl ı q oq
ı wsh
ı larg`a arnalg`an. son ı n` menen birge universitettin` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyat ı qa`nigeligi ush ı n prof. D.S.Nas ı rov ha`m u`lken oq ı t ı wsh ı A.Niyazovlar ta`repinen 1979-j ı l ı «Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı » kurs
ı n ı n` programmas ı du`zildi. Bul isler keleshekte de dawam ettiriliwi, jazba estelikler tol ı g` ı menen u`yreniliwi ha`m a`debiy tilimizdin` rawajlan ı w tariyx ı ha`r ta`repleme izertleniliwi za`ru`r. «Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı » predmetinin` waz ı ypas
ı qaraqalpaq (tu`rkiy) tilinin` a`yyemgi da`wirlerden tap ha`zirgi ku`nge shekemgi bas ı p o`tken rawajlan ı w jol
ı n tariyx ı y
Studentlerdi qaraqalpaq xalq ı n ı n` tariyx ı , a`debiyat ı tariyx
ı , sotsiall ı q pikir tariyx ı menen
baylan ı sl ı hal
ı nda a`debiy tilmizdin` qa`liplesiwi ha`m rawajlan ı w
protsessinde tu`rli a`debiy janrlarda qollang`an ul ı wma xal
ı q tilindegi su`wretlew ta`riplew ha`m da`wirler aras ı nda payda bolg`an til uslublar ı menen tan ı st ı r ı wd ı n` o`zi predmettin` waz ı ypas
ı n belgilep beredi. «Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı » predmeti studentlerge bag`darlamada talap etilgen belgili til faktleri jo`ninde bilim beriwi menen birge, a`meliy jaqtan jaz ı wsh ı tili ha`m uslub ı n tallawg`a u`yretiw, o`z betinshe ilimiy jum ı s islew jollar ı n iyelewine de ja`rdem beriwi tiyis. Qaraqalpaq a`debiy tilinin` tariyx ı n ı n` tiykarg` ı tekseriw shen`beri qaraqalpaq a`debiyat ı n ı n` ha`r q ı yl
da`wirlerde do`retilgen ko`rkem sh ı g`armalar ha`m basqa tu`rdegi jazba derekler tili bol ı p tab ı lad
ı . bunda ha`zirgi da`wir ko`rkem sh ı g`armalar ı tili basqa da`wirdegi ko`rkem sh ı g`armalar tili menen baylan ı sl ı hal ı nda sal ı st ı r ı l ı p u`yreniledi (tekseriledi). Xal ı q tili
ha`m xal ı q aw ı z-eki so`ylew tili bolsa, ja`rdemshi (qos ı msha) derek bo ı p x
ı zmet atqarad ı .
ı wma, til tariyx ı kurs
ı qaraqalpaq a`debiyat ı tariyx
ı , qaraqalpaq xal ı q tariyx ı , ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tili, qaraqalpaq dialektologiyas ı , til bilimine kirisiw, stilistika (uslubiyat), so`ylew ma`deniyat ı , ko`rkem tekttin` lingvistikal ı q tallaw ı , qaraqalpaq etnografiyas ı , antropologiya, ana tilin oq ı t ı w uslub ı s ı yaql
ı pa`nlerdin` mag`l ı wmatlar
ı na su`yengen halda u`yreniledi. Bulardan, etnografiya qaraqalpaq xalq ı n ı n` ur
ı w-qa`wimler toparlar ı n u`yrense, antropologiya qaraqalpaqlard ı n` qays ı rasag`a tiyisliligin, olard ı n` kelip sh ı g` ı w tariyx ı n u`yrenedi. qaraqalpaq a`debiyat ı tariyx ı byuolsa da`wirler aral ı q a`debiy jo`nelis ha`m bul jo`nelislerdin` iri wa`killeri, olard ı n` jazg`an sh ı g`armalar ı menen tan ı st ı rad ı . «Qaraqalpaq tili tariyx ı » kurs ı qaraqalpaq dialektologiyas ı na da su`yenedi, sebebi so`ylem (govor) materiallar ı o`zinde a`yemgi so`z ha`m formalard ı saqlayd ı . A`ne us ı so`z,
formalar ı arqal ı olard
ı n` tariyx ı y jol
ı an
ı qlap al
ı nad
ı . Til tariyx ı n u`yreniwde xal ı q tariyx
ı n ı n` orn ı u`lken. Xal ı q tariyx
ı nda qanday o`zgerisler bolsa, bul a`lbette tilge azl ı -ko`pli o`z ta`sirin tiygizedi. Bul ta`sir en` da`slep, tildin` so`zlik ta`repined, son` fonetika ha`m grammatikada payda bolad ı . Joqar ı dag` ı lardan t
ı sqar
ı a`debiy tildin` tariyx ı -uslubiyat tamanlar ı da u`yreniledi. Bunda a`debiy tildin` ta`biyat ı n esapqa alg`an halda, tariyx ı y-uslubiy rawajlan ı wd
n` da`wirler aral ı q o`zgeshelikleri tallaw q ı l ı nad
ı : ko`rkem uslub, publitsistikal ı q uslub, ilimiy uslub, is qag`azlar ı
uslub ı h.t.b.
Solay etip, respublikam ı zd ı n` joqar ı oq
ı w or
ı nlar
ı nda oq
ı t ı latug` ı n «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » predmeti studentdlerge a`debiy til sistemas ı ndag`
ı o`zgerisler, a`debiy til tipleri ha`m formalar ı n ı n` o`z-ara mu`na`sibetleri tag` ı da a`debiy tildin` sotsiall ı q waz
ı ypas
ı tariyx
ı haqq
ı nda
mag`l ı wmat beredi. «Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı » kurs ı n ı n` mekteplerde ana tili ha`m a`debiyat ı pa`nlerin oq ı t ı wdag` ı a`himiyeti. Qaraqalpaq a`debiy tili o`z tariyx ı dawam
ı nda uzaq ha`m quramal ı , q
ı y ı n (aw ı r) rawajlan ı w jol ı n bas
ı p o`tken bol ı w
na qaramastan , on ı n` rawajlan ı w jol
ı ul
ı wma ta`lim mektepleri ha`m orta arnawla oq ı w or ı nlar
ı nda u`yrenilmeydi. Tildin` o`tmish tariyx ı n u`yreniw ha`zirgi tildin` o`zgeshelik belgilerin, on ı n` ob`ektiv rawajlan ı w n
ı zamlar
ı n teren` ha`m ha`r ta`repeme tu`sinip al ı w ush ı n ken` imkaniyat tuwd ı rad
ı . Tildi xal ı q do`retedi. Xal ı qt ı n` ma`deniy ha`m ul
ı wma sotsial tariyx ı y rawajlan ı w o`z izlerin birinshi gezekte tilde qald ı rad
ı . Bul haqq ı nda
K.D.Ushinskiy «Til xal ı qt ı n` ruwx
ı y ko`p a`sirlik o`mirinin` en` tol ı q ha`m en` haq ı yq ı y j ı lnamas ı » 1 -degen edi. A`debiyat o`z o`neri bolsa, a`debiyat tariyx ı -a`debiy tilimizdin` rawajlan ı w tariyx` ı .
ı n` ush
ı n a`debiyat tariyx ı barg`an say ı n til tariyx ı menen t ı g` ı z baylan ı sta bol ı w ı kerek, ximiyas
ı z fiziologiya pa`n bola almag`anl ı g`
s ı yaql ı , a`debiyat tariyx ı da til tariyx ı s ı z pa`n bola almayd
ı dep jazg`an edi A.A.Potebnya 2 .
ı yqattanda a`debiyat til menen t ı g`
z baylan ı sl ı . A`debiyat til arqal ı do`reydi ha`m til menen baylan ı sl ı halda rawajlanad ı (o`mir su`redi). A`debiy sh ı g`armalard ı u`yreniw, en` da`slep on ı n` tilin u`yreniw, dep baslanad ı . A`debiyat sabaqlar ı nda til sh ı g`arman
ı n` ideyal ı q mazmun ı n ash
ı p bar
ı wsh
ı bir qural ı s
ı pat
ı nda
u`yreniledi. Us ı nday ta`rizde u`yreniw a`debiy sh ı g`arman
ı teren`irek tu`sinip al ı w imkaniyat ı n beredi. Ul ı wma bilim mekteplerinin` oq ı w bag`darlamas ı nda qaraqalpaq a`debiyat ı n ı n` tariyx ı y da`wiri-en` a`yyemgi jazba esteliklerden XX a`sirdin` baslar ı na shekemgm bolg`an da`wirdi o`z ishine alad ı . Bul da`wir qaraqalpaq tili rawajlan ı w ı nda biraz aw ı r (q ı y ı n) quramal ı o`tmishin, tu`rli tiller menen mu`na`sibetin o`zinde qa`liplestirgen (sin`dirgen) edi. A`ne us ı o`zgeshelikler qaraqalpaq tilnde, on ı n` ha`r q ı yl ı da`wirlerde do`retilgen esteliklerinde ju`zege sh ı qqan. Qaraqalpaq klassika a`debiyat ı sh ı g`armalar ı n
n` tili a`debiyat sabag` ı dawam ı nda
sabaqtan t ı sqar ı konsul`tatsiya ha`m gu`rrin` (sa`wbet) pay ı tlar
ı nda, do`gerek sh ı n
g` ı wlar ı nda
u`yretiliwi maqsetke muwap ı q dep kelingen.sh ı g`arman
ı n` til ha`m ko`rkemlik o`zgeshelikleri haqq ı
ı wma bir q ı yl
qa`liptegi ga`pler bolsa da sh ı g`armalar tili ush ı n arnawl ı saat
aj ı rat ı lmag`an. Bun ı
ı n mektep oq ı wsh
ı lar
ı teman
ı o`tiw bar ı s
nda tu`siniw q ı y ı n bolg`an so`z ha`m formalard ı tu`sindirip bar ı w ı laz ı m. Ma`selen: XI a`sir estelikleri Yu`sip Xas Hajibtin` «Kutadg`u bilig», Maxmud Qashg`ariydin` «Devonu lug`at-a`t tu`rk» sh ı g`armalar ı o`tilgende qamug`-ha`mme, okush-ko`p; ajun-du`n`ya; ash ı ch-qazan; edgu`-ezgu`; yaxsh ı -jaqs
ı -jaqs
ı l ı q; ko`rk-xusn (jamal), sh ı ray (ko`rki); checha`k-sheshek, gu`l; hut-baxt, saodat; bilig-bilim; as ı g`-
payda; na`n`-na`rse; yalavach-elshi; bor-ishimlik (may, araq) h.t.b. XIII-XV a`sirlerdegi Q ı pshaq-og`uz tili esteliklerin o`tkende, ha`zirgi ku`nde oq ı wsh
ı lar
ush ı n tu`siniw q ı y ı n bolg`an ba`chin-maym ı l; qablan-jolbar ı s; bilig-bilim; u`ndi-oyd ı , u`n`gidi; ga`wir-ka`pir; o`dinch-qar ı z; o`tu`k-o`tken waq ı ya, da`stan (Jamal a`d-din a`t-Tu`rkiydin` «Kitab bulgat a`l-mushtaq fi lug`at a`t-tu`rk wa`l q ı fjaq» (Tu`rkiy ha`m q ı pshaq tillerin u`yreniwge mu`ta`j adamlar ush ı n qollanba kitap)kitab ı nan) h.t.b. «Qaraqalpaq a`debiy til tariyx ı » kurs ı mekteplerde ana tili sabag` ı n o`tkende de o`z paydas ı n tiygizedi. Ma`selen, so`z jasal ı w temas
ı n o`tkende ay ı r
m so`zlerdi tu`bir ha`m qos
ı mtalarg`a aj ı ratqanda, til tariyx ı faktlerine su`yeniwge tuwra keledi: jas ı l ı l; jasa q
ı
l ı z ı +l//q ı z+ ı l; q
ı z+ ı +q ( ı q); q ı z+ ı +g` ı sh (q ı zg`
ı sh); u`yren ı
yaql
. Joqar ı dag`
ı m ı sallarda jas ı l so`zinin` tariyx ı y tu`biri jas. Q ı z
l, q ı z ı q so`zlerinin` tariyx ı y
ı z//q
ı z ı ; so`zi. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul so`zler jas ı l, q ı z ı l, q ı z ı q tu`rinde bir tu`bir hal ı
ı tu`biri u`g (ug`)-aq ı l, oy,-re-feyil jasawsh ı affiks (tu`y+re),-n- feyildin` o`zlik da`rejesinjasawsh ı qos ı mta sal
ı st ı r ı n`: u`git-na`siyat. Qaraqalpaq tilinde g//y 1 Óøèíñêèé Ê.Ä. Òàúëèì âà òàðáèÿ ìàñàëàëàðè. Òàøêåíò, Òàúëèì âà òàðáèÿ ìàñàëàëàðè. Òàøêåíò, Òàúëèì âà òàðáèÿ ìàñàëàëàðè. Òàøêåíò, Òàúëèì âà òàðáèÿ ìàñàëàëàðè. Òàøêåíò, qoto qoto
qoto qoto,
, , , eoo eoo eoo
eoo----áåò áåò
áåò áåò
2 Ì Ì Ì Ì
ñëü è ÿç ñëü è ÿç
ñëü è ÿç ñëü è ÿç
ı ê. Îäåññà, ê. Îäåññà, ê. Îäåññà, ê. Îäåññà, qoww qoww
qoww qoww, ñ. , ñ. , ñ.
, ñ. qie qie
qie qie
fonemalar ı n ı n` or
ı n almas
ı w qub
ı l ı s ı ko`plep ush ı rasad
ı . So`zdin` da`slepki ma`nisi «na`siyatqa qulaq sal, ha`zirgi ma`nisi «bilip al», «ug` ı p al». Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|