O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- У.Бекбаулов.
- Х.Хамидов
- Orxon-enisey jaz ı w ı esteliklerinin` leksikas ı tuwral ı
- П.М.Мелиоранский.
|
65 Н.А.Баскаков. Каракалпакский язıк, II, 56-57-бетлер «Z» fonemas ı so`zlerdin` ortas ı nda ha`m aq ı r
nda qollan ı lg`an ı ush
ı rasad
ı . M
ı sal
ı : toquz-tog` ı z: yana toquzov qon utmush «ja`ne toqsan qoy utt ı » (GKn., 44): uzuntonlug` «Uz ı n tonl ı » (Gkn., 34): ko`zi ko`rti «ko`zi ko`rdi» (Mog., 2): Q ı rq
z birla` «q ı rg` ı z benen» (Mog 26). «M» fonemas ı tiykar ı nan alg`anda so`zlerdin` bas ı nda siyrek, az mug`darda, al so`zlerdin` ortas ı nda ha`m ax ı r ı nda aktiv qollan ı lad ı . M
ı s: Ku`mu`sh «gu`mis» (Mog., Xb 11) og`l ı
ı ba`rtim «ul ı ma al
ı p berdim» (Mog., Xb 10): ta`gelim tidim «tiyeyik dedim» (TQ., 39): mun`lug` ol «mun`l ı bul» (Gkn., 34). «N`» fonemas ı orxon-enisey esteliklerinde de o`z ald ı na tol
ı q qa`liplesken ses, so`zlerdin` ortas ı nda ha`m ax ı r ı nda ush ı ras ı p, pozitsiyal ı q qollan ı w printsipi boy ı nsha ha`zirgi qaraqalpaq tilindegidey. M ı sal ı : tan` tan`ladu «tan` att ı » (GK., 39): ancha bilin`la`r: «solay bilin`ler» (GKn., 36): bun`s ı z q ı lt ı m «mun`s ı z q ı ld ı m» (Mog., Xb. 12). «P» fonemas ı orxon-enisey jaz ı w ı esteliklerinde so`z bas ı nda qollan ı lmayd
ı , bul jag`day qaraqalpaq tili ush ı n da ta`n jag`day. Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi so`z bas ı nda bul foneman ı n`
qollan ı l ı w ı basqa tillerden so`zler o`zlestiriw na`tiyjesinde ju`zege kelgen qub ı l ı s. Orxon-enisey estelikleri tilinde bul fonema so`z ortas ı nda ha`m ax ı r ı nda gezlesedi. M ı sal ı : Apa tarqan (adam at ı
ı p edi» (GKn., 59) «Sh» fonemas ı orxon-enisey jaz ı wlar
ı nda da qaraqalpaq tilindegidey so`zlerdegi barl ı q
ı y so`z bas ı nda, ortas ı nda ha`m ax ı r
nda gezlesedi. M ı sal ı : shad-ataq (Mog., Xa 9); kishisin «kisisin, adam ı n» (Gkn., 43); yaratm ı sh «jaratm ı sh» ta`n`iri yaratm ı sh (Mog., Xa 13); «Ch» fonemas ı so`zlerdin` barl ı q pozitsiyalar ı nda qollan ı lad
ı . M
ı sal
ı : chig-xal ı q (Mog., 26), ancha bilin`ler «solay bilin`ler» (Gkn., 49); u`chu`n-ta`n`ri yar ı lqaduq u`chu`n «ta`n`ri jar ı lqag`an ı ush
ı n» (Tq., 40). Al qaraqalpaq tilinde bul fonema ko`binese «sh» sesi menen almast ı
ı p ayt
ı lad
ı , «ch» fonemas ı n
n` qollan ı l ı w ı qaraqalpaq tilinin` eski jazba dereklerinde saqlang`an. 66
ı so`zlerdin` barl ı q pozitsiyalar ı nda, ko`binese so`zlerdin` bas ı nda ha`m ortas ı nda ush ı rasad
ı . M
ı sal
ı : tog`d
ı m ba`n «men tuw ı ld
m» (EnPT., 24); qan ba`rtim «xan berdim» (Tq., 3); sub «suw» (Mog., 35); yalbar tir «jalbar der» (Gkn., 30); bilga` kisi «bilgish kisi» (Kt m., 6); isig ku`chig biru`r «isin, ku`shin berip» (KTb. 30) t.b. ««« fonemas ı orxon-enisey estelikleri tilinde ha`zirgi qaraqalpaq tilindegidey juwan daw ı sl ı lar menen g`ana qollan ı lad
ı , so`zlerdin` ortas ı nda ha`m aq ı r ı nda ush ı rasad ı . M
ı sal
ı : Tabg`achqa yana ichikdi «tabg`ashqa ja`ne bag` ı nd ı » (TQ., 2); Chug`an er og`lu «gedey kisinin` ul ı » (Gkn., 45); bayrag` «bayraq» (Mog., 33). «G» fonemas ı joqar
ı dag`
ı «g`» fonemas ı n
n` jin`ishke variant ı bol ı p, qaraqalpaq tilindegidey jin`ishke daw ı sl ı lar menen qatar kelip so`zlerdin` ortas ı nda ha`m aq ı r ı nda qollan
ı lad
ı . M
ı sal
ı : bilga` Tonuquq «bilgish Tonuquq» (TQ., 35); men antag` ku`chligmen «men sonday ku`shlimen» (Gkn., 32); edgu` al ı p kisig «iygi (jaqs ı ) alp kisini» (KTm., 6). «D» fonemas ı orxon-enisey estelikleri tilinde so`zlerdin` ortas ı nda, al qaraqalpaq tilinde bul fonema so`z bas ı nda o`zlestirilgen so`zlerde gezlesedi. M ı sal
ı : budun «xal ı q» (TQ., 1); edgu` «iygi, jaqs ı » (Mog., 39) t. b. «Y» fonemas ı orxon-enisey estelikleri tilinde so`zlerdin` barl ı q pozitsiyalar ı nda
ush ı rasad ı . M
ı sal
ı : yuz «ju`z» (Gkn., 49);yoq, y ı l «joq, j ı l» (EnPT., 24); yaraql ı g` «jaraql ı » (KTB., 32); tokuzunch ay (KTb., 53); buyuruq «buyr ı q» (KTb., 43) t. b. Orxon enisey jaz ı w
estelikleri tilinde «Y» fonemas ı qaraqalpaq tilindegidey «J» fonemas ı n ı n` da x ı zmetin atqarad ı , 67 sonl
ı qtan ol so`zledin` bas pozitsiyas ı nda jiyirek qollan ı lad
ı . Qaraqalpaq tilinde bul fonemalard ı n` biri ekinshisin almast ı r ı w a`yyemnen or ı n alg`an qub ı l ı s bol ı p, ol tilimizge anaw 66
кандидатской диссертации, Н., 1966. 12-13-бетлер; Х.Хамидов. язıк юридических документовXVIII-XIX- ХХвв, и его отношение к современному каракалпакскому литературному язıку. Автореферат кандидатской диссертации. Н., 1967, 11-12 бетлер.
тюрксикх язıков Средней Азии и Южной Сибири» Фрунзе, 1966 63-бет yaki m ı naw tillerdin` ta`siyir jasaw ı nan emes, al a`yyemnen bar, qaraqalpaq tilinin` ta`biyat ı na
ta`n konglomeratl ı q qub ı l ı s ekeni. 68 Qaraqalpaq tilinin`q fonetikal ı q o`zgeshelikleri ush ı n tipik jag`day ekenin aytqan maqul. 69
«Q» fonemas ı so`zlerdin` barl ı q pozitsiyalar ı nda ush
ı rasad
ı , ha`zirgi qaraqalpaq tilindegidey, juwan daw ı sl ı lar menen qollan ı lad
ı . M
ı sal
ı : qaru o`kiz, qomursg`a «g`arr ı o`giz, qum ı r ı sqa» (Gkn., 56); aq at «aq at» (Gkn., 29); tu`pu`t qanqa «Tibet Qang`a» (EnPT., 57). «K» fonemas ı joqar ı dag`
ı «q» fonemas ı menen variantlas fonema s ı pat
ı nda barl ı q
ı rasad
ı , jin`ishke daw ı sl
lar menen qollan ı lad ı . M
ı sal
ı : ku`n «ku`n» (Mog., 30); eki o`kuz «eki o`giz» (Gkn., 38); tu`rk budun «tu`rk xalq ı » (Tq., 2). «L» fonemas ı orxon-enisey esteliklerinde so`z bas ı nda ju`da` siyrek, ko`binese so`zlerdin` ortas ı nda ha`m ax ı r ı nda qollan ı lad ı . M
ı sal
ı : lag`z
ı n «don`
ı z» (Mog., Xa 10); altun «alt ı
ı n» (Gkn., 36); ol at anta tu`sdi «ol at sonda o`ldi» (KTb., 44); biligsiz qag`an olurm ı s «bilimsiz qag`an ot ı rg`an» (KTb., 5). «N» fonemas ı so`z bas ı nda siyrek, al so`zlerdin` basqa pozitsiyalar ı nda jiyi ush ı rasad
ı . Qas ı ndag`
ı daw
ı sl ı g`a baylan ı sl ı juwan ha`m jin`ishke variantlarda qollan ı lad
ı . M
ı sal
ı : ne
qag`anqa isig ku`chig biru`rmen tir ermis «qays ı qag`ang`a isimdi, ku`shimdi berermen dedi olar». (KTb., 9); q ı z, kelinlerim «q ı z, kelinlerim» (EnPT., 19); ekinti ku`n «ekinshi ku`n» (Tq., 40); on ı
ı nsh
ı » (Mog., Xa 10); «R» fonemas ı orxon-enisey estelikleri tilinde qaraqalpaq tilinin` tu`p so`zlerindegi s ı yaql ı so`zlerjdin` ortas ı nda ha`m ax ı r ı nda ush ı rasad ı . M
ı sal
ı : artuq erti «art ı q edi» (TQ., 40); yir «jer» (KTb., 22); bar «bar» (Tq., 57); «S» fonemas ı so`zlerdin` barl ı q pozitsiyalar ı nda ush
ı rasad
ı . Bul foneman ı n` da juwan ha`m jin`ishke variantlar ı bar. M ı sal
ı : su`chig sab ı n`a «su`shik mazal ı so`zine» (KTm., 6); esen tu`ken «esen tu`el» (Gkn., 40); Ilteris qag`an «Ilteris qag`an» (Tq., 61); bas (Tq., 26); sanchd ı
«shan ı sht ı » (KTb., 42); y ı lq
m sans ı z erti «j ı lq ı m sans ı z edi» (EnPT., 84); ol eki kisi «ol eki kisi» (Tq., 10) t. b. «T» fonemas ı n
n` da orxon-enisey estelikleri tilinde qatt ı ha`m jumsaq eki variant ı bar.
Barl ı q pozitsiyalar ush ı n da xarakterli. M ı sallar: ta`n`ri «ta`n`iri», tag` «taw» (Gkn., 25); to`rt «to`rt» (Gkn., 42) otuz «ot ı z» (KTm., 1); at «at, isim», bu at ı m ı z Umay beg «bul bizin` at ı m ı z Umay bek» (EnPT., 53); t. b. Orxon-enisey estelikleri tilinin` daw ı ss ı zlar sistemas ı n
n` xarakteristikas ı ul ı wma al
ı p qarag`an ı m ı zda qaraqalpaq tili ush ı n jat emes. Son ı n` menen birge esteliklerde ha`zirgi qaraqalpaq tili menen sal ı st ı r ı p qarag`an ı m ı zda bir qatar seslerdin` or ı n almas
ı w ı s ı yaql ı bir qatar o`zgesheliklerdi ko`remiz. Olar to`mendegiler: M/b. M ı sal ı : Ku`l tegin Azman aq ı g` binip «Ku`ltegin Azman aq ı n minip» (KTb., 45); ben ancha tirmen «men b ı lay diymen» (Tq., 37); neke qorqubiz «nege qorqam ı z» (Tq., 39); ba`n`ku` «ma`n`gi» (EnPT., 68); ba`n`ku` so`zinin` ma`n`ku`, ma`n`gu` tu`rleri ush ı rasad ı (EnPT., 69); t. b. Bul daw ı ss
zlard ı n` almas ı p qollan ı l
w faktleri a`yyemgi og`uzlar menen q ı pshaqlard ı n` tiline ta`n bolg`anl ı g`
ma`lim. 70 Al bul qub ı l ı s XVIII a`sirdin` birinshi yar ı m
nda jaz ı lg`an qaraqalpaq tilinin` jazba esteliklerinde de negizinen alg`anda betlew almas ı g` ı nda saqlang`an ı n ko`riwge bolad ı . 71 Sonday-aq bul qub ı l ı st ı n` geypara izleri ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` ay ı r
m govorlar ı nda ju`da` siyrek bolsa da bar ekeni bayqalad ı . 72
68 С.Е.Малов. Каракалпакский язıк и его изучение, -«Каракалпаксике трудı первой конференции по изучению производительнıх сил ККАССР» том II Ленинград, 1934, 200-бет 69 Е .Д.Поливанов. Некоторıе фонетические особенности каракалпакского язıка.- «Трудı Хорезмской экспедиций» Ташкент, 1933, 27-бет 70 Н.А.Баскаков. Ввведение в изучение тюркских язıков, издание второе, изд-во «Вıсшая школа» М., 1969, 247-бет 71 Х.Хамидов О Язıке каракалпакских присяг,-«Вестник Каракалпакского филиала АнУзССР» 1966, №2 68- бет
72 Х.Хамидов. ¹àðà3àëïà3 òèëèíè4 Òàõòàê5ïèð ãîâîð ı í
4 ôîíåòèêàë ı 3 5çãåøåëèêëåðè (3îë æàçáà), qoyt, eq-áåò D/t: M ı sal ı : berti «berdi», tidi «dedi» (Tq., 38); d/n: bizni «bizdi» (Tq., 29); j/y: bir y ı
ı su`n`u`shdimiz «bir j ı lda bes jola sog` ı st ı q» (KTb., 44); yana «ja`ne keldi» (Tq., 33); g`/q: toquz «tog` ı z» (EnPT., 81); q ı rq ı z budun ı g` «q ı rg`
ı z xalq
ı n» (KTb., 35); g/k: yu`ku`ntu` «ju`gu`ndi» (Tq., 28); y/g: anteg «anday» (Tq., 29); n/d: bun`adup «mun`ay ı p» (Tq., 26); at qudruqun tu`gu`p «at quyr ı g` ı n tu`yip» (Gkn., 77); ad ı r
lt ı m «ay ı r ı ld ı m» (EnTP., 55); aq adg` ı r ı «aq ayg` ı r
» (KTb., 36); y/n: qantayun «qa`yteyin» (Tq., 33); qon «qoy» (Gkn., 44); w/g` bog`uzlantu «baw ı zland
ı » (Tq., 26); s/z: barzun tiydi «bars ı n dedi» (Tq., 31); kelma`z «kelmes» (Tk., 32); sh/s: sanchd ı «shan ı sht
ı » (Tq., 28); sh/t: ekinti «ekinshi» (KTb., 45); sh/ch: keche «keshe, keship» (Tq., 38); Keltirilgen m ı sallarda bir qatar daw ı ss ı z seslerdin` o`z-ara or ı n almas ı w ı menen birge qaraqalpaq tili ush ı n derlik ta`n bolmag`an bir qatar daw ı ss ı z seslerdin` dizbekleri de ma`selen nt: ekinti «ekinshi», qantayun «qa`yteyin», lt: ad ı r
lt ı m, nch: sancht ı «shan
ı sht
ı » usag`an ses tirkesleri or ı n alg`an. bul qub ı l ı slard ı bir qatar tyurkolog ilimpazlar ju`da` erte da`wirlerden qalg`an qald ı q ekenin ko`rsetedi. 73 Us
ı qub
ı l ı st ı n` geybir izleri qaraqalpaq tilinde de, az da bolsa gezlesedi, ma`selen alt ı n, qalta, balta, sarg` ı lt ı m, q ı zg` ı lt ı m, ant mult usag`an so`zlerde or ı n al ı w ı qaraqalpaq tilinde ju`da` eski qatlamlard ı n` barl
ı g` ı n, na`tiyjede tilimizdin` geypara elementlerinin` ju`da` erte zamanlarda payda bolg`anl ı g`
n ı nn` deregi dep qarasa bolad ı . Orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri tilinin` fonetikal ı q o`zgesheliklerin qaraqalpaq tilinin` fonetikal ı q normalar ı menen sal ı st
r ı p qarag`an ı m ı zda bul estelikler tilinin` bizin` tilimizden a`dewir ay ı rmas
ı barl
ı g` ı n, sonday-aq ko`pshilik sa`ykesliklerdin` de bar ekenligin ko`remiz. Ondag`
ı ay
ı rmash
ı l ı qlar, orxon-enisey esteliklerinin` jaz ı l ı w da`wiri menen qaraqalpaq tilinin` qa`liplesiw da`wiri aras ı ndag` ı uzaq waq ı tt
n` izi dep qarawg`a bolad ı . Orxon-enisey jaz ı w ı esteliklerinin` leksikas ı tuwral ı . Orxon-enisey jaz ı
ı
esteliklerinin` leksikas ı
ko`pshilik izertlew jum ı
ko`rsetilgenindey onda ul ı wma tu`rkiy tillerine tiyisli so`zler ko`plep or ı n alg`an. ol so`zlerdin` leksikal ı q ma`nileri jag` ı nan al
ı p qarag`anda olar qaraqalpaq tili ush ı n da jat emes. Bul orxon- enisey jaz ı w ı esteliklerinin` tilinin` leksikas ı n
n` negizgi bo`legi tu`rk tillerinin` o`z so`zi bol ı p, olar en` za`ru`r bolg`an tu`sinik ug` ı mlard ı qamt
ı g`an. Esteliklerdi leksikal ı q sostav o`zlerinin` bildiretug` ı n ma`nileri boy ı nsha bir neshe tematikal ı q toparlarg`a bo`linedi. Ma`selen jeke adam atlar ı n bildiretug` ı n so`zler, toponimikal ı q atamalard ı bildiretug` ı n so`zler, ay ı r ı m jeke adamlard
ı n` laqab ı n, a`melin bildiretug` ı n so`zler, adamlard ı n` o`z-ara bir-biri menen tuw ı sqanl ı q qatnaslar ı n bildiretug` ı n so`zler. 74 Ma`selen: og`ul, «ul», q ı z, ana,ata, a`ke, ini, iyegin «jiyen», er, «eri, ku`yew», kelin, ku`degu` «ku`yew», qatun tag` ı basqalar, u`y ha`m jabay ı hawanlard ı n` atamalr ı n bildiretug` ı n so`zler, ma`selen: at, tay, biy «biye», adg` ı r «ayg`
ı r»,
ingen «ana tu`ye», buqa «bug`a», oku`z «o`giz», qoy, ingen «s ı y ı r», bozag`u «buzaw», tab ı
ı z», bar
ı s, bo`ru`, kiyik, qush, quzg`un, «g`arg`a», it t.b. Orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri tilinin` leksikas ı boy ı nsha ju`rgizgen baqlawlar bul esteliklerdin` leksikas ı ndag` ı ko`pshilik so`zlerdin` qaraqalpaq tilinin` leksikas ı ush
ı n da
xarakterli ekenin ko`rsetedi. Ayta ketetug` ı n na`rse, esteliklerdin` tilinde ha`m qaraqalpaq tilinde ten`dey or ı n alg`an so`zlerdin` ha`mmesi bir qa`lipte, ten`dey da`rejede emes. Biraz so`zler o`zlerinin` formalar ı , ma`nileri boy ı nsha eki tilde de birde bolsa, biraz so`zler esteliklerge qaraqanda qaraqalpaq tilinde ay ı r ı m fonetikal ı q o`zgerislerge ush ı rag`an
ı n ko`remiz. Ma`selen, esteliklerdegi adg` ı r, adaq, ad ı r ı ld ı so`zleri qaraqalpaq tilinde ayg` ı r, ayaq, ay ı r
ld ı tu`rinde 73 С.Е.Малов. Памятники древне тюркской письменности. М-Л., 1951, 6-бет; И.А.Батманов. Язıк енисейских памятников древнетюркской письменность, Фрунзе, 1959, 4-бет; П.М.Мелиоранский. Памятник в честь Кюль-Тегина, ЗВО, т ХII, вıп, 2-3, СПб., 1899, 53-54-бетлер.
язıков Средней Азии и Южной Сибир», Фрунзе, 1966, 23-38-бетлер. saqlang`an. bul, a`lbette, ko`p zamanlar dawam ı nda tilimizdin` o`sip, o`zgerip, rawajlan ı w ı n ı n` ju`zege kelgen qub ı l ı s. 75 Endi esteliklerden m ı sallar keltireyik: alp Shalch ı aq at
ı n binip tegmish «alp Shalch ı aq
at ı n minip (jawg`a) tiygen» (Ktb., 40): budun ı ku`n` qul bolt ı «xalq
ı ku`n` qul bold ı » (Ktb., 20): sin`lim Kunchug` birtimiz «sin`lim-Qanshayd ı ()xan q ı z ı berdik» (Ktb., 20): onon` budun emgek ko`rdi «on oq xalq ı azap (en`bek) ko`rdi» (Ktb., 19): tamqal ı g` y
ı lq ı «tamg`al ı j ı lq ı » (EnPT., 49): tug` at qudruqun tu`gu`p «tuw at quyr ı g`
n tu`yip» (Gkn., 77): yuz artug` oqun urt ı bash ı na bir
ta`gu`rmedi «ju`zden art ı q oq urd ı birewi bas ı na tiymedi» (Ktb., 33): Ertis u`zu`g keche keltimiz «Ertis o`zegin keshe keldik» (Tq., 38): yitinch erig q ı l ı chlad
ı «jetinshi erdi q ı l
shlad ı » (Ktb., 45): q ı rq ı z og`l
ı men «q ı rg`
ı z ug`l
ı man» (EnPT., 84): yurtda, yolta «jurtda, jolda» (Ktb., 49): inim yiti, ur ı m uch, q ı z ı m uch, erti «inim jetew, ul ı m u`shew, q ı z ı m u`shew edi» (EnPT., 84): at ı
turuq, azuq ı yoq, erti «at ı ar
ı q, az
ı g` ı joq edi» (Ktb., 39): ko`l «ko`l» (Gkn., 34): il «el» (EnPT., 53):baq
ı r «pul», qara sach «qara shash» (EnPT., 49) t.b. Bul m ı
ı q negizi sol enisey-orxon da`wirlerinde aq a`dewir da`rejede qa`liplesip, rawajlan ı wg`a bag`dar alg`an ı n ko`remiz. Joqar ı da
ayt ı lg`an ı nday, orxon-enisey esteliklerinin` leksikal ı q sostav
ı birgelki emes, onda qaraqalpaq tili ush ı
ı l ı slar da ko`p. Bun ı n` sebebin, bizin` pikirimzshe, bul jazba dereklerdin` qatar ı na qaraqalpaq tili de kiretug` ı n q
ı pshaq tilleri topar ı na g`ana emes, al olard ı n`
ul ı wma tu`rki tillerinin` miyras ı ekenliginen izlew kerek. bir qatar so`zler, formalar ha`m fonetikal ı q qub ı l ı slar qaraqalpaq tili ush ı n tu`siniksiz bolg`an ı menen olar tu`rki tillerinin` basqa bir shaqaplar ı ush ı n tu`sinikli ha`m ta`n. Son ı
ı q sostav ı nda ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi geypara tu`sinikler basqasha beriledi. Ma`selen: orxon-enisey jaz ı wlar ı nda «waq ı t»
ma`nisinde «o`d» so`zinin` «xal ı q» ma`nisinde «bud ı n» so`zinin` ha`m basqa da sog`an usag`an so`zlerdin` qollan ı l ı w ı bul tu`rki tillerinin`, son ı n` biri qaraqalpaq tilinin` leksikal ı q sostav ı na
arab ha`m pars ı tillerinin` ta`siyrinin` aralaspag`an da`wirinin` ko`rinisi. Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|