O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Orxon-enisey estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline morfologiya taraw
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- А.Н.Кононов.
- А.Кıдıрбаев
- У.Бекбаулов.
- Н.А.Баскаков.
- К.Бердимуратов
|
Orxon-enisey estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline morfologiya taraw ı ndag` ı qatnas ı tuwral ı . Orxon-enisey estelikleri tilinin` morfologiyas ı , ondag` ı so`z shag`aplar ı , tiykar ı nan
alg`anda ha`zirgi tu`rki tillerindegi, son ı n` biri qaraqalpaq tilindegi so`z shaqaplar ı , olard
ı n`
jasal ı w us ı llar
ı menen jaq ı n keletug` ı n ı , sonday aq olard ı n` bildirejaq ma`nilerinin` de bir-birine a`dewir uqsas ekeni bayqalad ı . Atl ı qlar. Atl ı qlar esteliklerde de qaraqalpaq tilindegidey ul ı wma eki toparg`a- menshiklik ha`m g`alabal ı q atl ı qlarg`a bo`linedi, olard ı n` funktsiyalar ı da bizin` tilimizdegi s ı
ı . Atl ı qlard
ı n` jasal ı w jollar ı orxon-enisey jaz ı w
esteliklerinin` tilinde, ul ı wma alg`anda qaraqalpaq tilindegidey. Orxon-enisey esteliklerinde de atl ı qlar leksikal ı q, morfologiyal ı q ha`m
sintaksislik us ı llar menen jasal ı w ta`rtibi ken`nen or ı n alg`an edi. 76
Morfologiyal ı q us
ı l menen esteliklerde atl ı qlar jasaw ken`nen o`ris alg`an, 77 olardan so`z jasawsh ı m ı naday affikslerdi keltiriwge bolad ı .
ı shlardan atl ı q jasawsh ı affiksler. -ch ı
ı w ı estelikleri tilinde de, ha`zirgi tu`rki tillerindegidey 78 ma`nidegi so`zlerdi jasayd ı . M
ı sal
ı : yug`ch ı «joqsh
ı , joqlawsh ı » (KTb., 51); yirchi «jershi, jerli adam» (Ton., 26); elchi «elshi», qobuzch ı «qob ı zsh
ı », yolch
ı «jolsh
ı » t.b.
75 Г.Айдаров. Некоторıе элементı, общие для орхонской письменности и живıх огузских язıко,-«Вопросı диалектологии тюркских язıков», Баку, 1966, 135-141-бетлер. 76 Э .Фазıлов. Узбек тилининг тарийхий морфологиясı, Тошкент., 1961, 46-бет 77 Сонда: 78 Н.А.Баскаков. Каракалпакский язıк, II, фонетикаи морфология, часть I (части речи и словообразование), М., 1955, 179-бетлер; А.Н.Кононов. Грамматика современного узбекского литературного язıка, М-Л., 1960, 106-бет; Казак тилини4 грамматикасı,I Алматı, П.Азимов. Туркменский язıк. (Словобразовательнıе аффиксı) Ашгабад, 1960, 92-бет т.б. -l ı q, -lik, -l ı g`, -lig affiksi de qaraqalpaq tilindegi ma`nide qollan ı lad
ı ,bulard
ı n`
fonetikal ı q variantlar ı s
ı pat
ı nda orxon-enisey esteliklerinde -lug`, -lu`g, -luq, -lu`k affiksleri de jiyi ush ı rayd ı . M
ı sallar: yaraql ı g` «jaraql ı » (KTb., 32); ku`chlig «ku`shli» (Ton., 62); begilik «berklik, bekemlik, qatt ı l ı q» (KTb., 32); sa`kiz adaql ı q «segiz ayaql ı » (EnPT.,); tamg`al ı q
ı » (EnPT., 49); qutlug` «qutl ı , baq
ı tl ı » (EnPT., 84); qanatl ı g` «qanatl ı » (Gkn., 80); bulutlug` «bul ı tl ı » (Gkn., 84); bashl ı g` «basl
ı q» (KTb., 29) t.b. Orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri tilinde atl ı q jasawda -l ı , -li affiksinin` qollan ı l
w ı or ı n alg`an. Ma`selen: echili-inili «ag`al ı -inili» (KTb., 29); tu`nli ku`nli «ku`ni tu`ni» t.b. Atl ı
ı na to`mendegi affikslerdin` jalg`an ı w
arqal ı
jasalad ı : -q, -k, -g`, -g, - ı q, -ik, - ı g`, -ig, -uq, -u`k, -ug`, -u`g: qag`an buyruq ı «qag`an buyr ı g` ı » (KTb., 38); biligsiz qag`an «bilimsiz qag`an» (KTb., 5); yaruq «jar ı q» (Gkn., 39); o`lu`g «o`lik» (KTb.,); q ı shlag` «q ı slaw» (Gkn., 78); yaylag` «jaylaw» (Gkn., 86); t.b. -a, -a`, - ı , -i, -u, -u` affiksleri de atl ı qlar jasayd ı : egri «igri, iyiri, q ı ys ı q» (Ton., 48); ko`z u`nu` «ko`zgi, ko`zlik» (EnPT.,) t.b. - ı
ı sallar: qorq ı nch «qorq ı n ı sh» (Gkn., 80); o`tu`nch «o`tinish» (Ton., 15) t.b. Sintasisilik us ı l menen jasalg`an atl ı qlardan orxon-enisey esteliklerinde aktiv ush ı
ı n jup so`zlerdi, ay ı r
m jeke atlard ı ko`rsetiwge bolad ı : ko`zi qash ı «ko`zi qas ı » (KTb., 5); yir-sub «jer-suw» (KTb., 20); ot-sub «ot-suw» (KTb., 27); Ku`ltegin, Tonyuquq, Bilge qag`an t.b. Estelikler tilinde de atl ı qlar ush
ı n san, tart ı m, betlew, seplik kategoriyalar ı ta`n qub ı l
s. Ko`plik kategoriyas ı morfologiyal ı q, sintaksislik ha`m leksikal ı q us
ı llar menen bildiriledi. Ko`plik ma`ni morfologiyal ı q us ı l menen jasalg`anda, ha`zirgi tilimizdegidey, tiykar ı
atl ı q so`zler sol da`wirdin` o`zinde ha`r tu`rli ma`nilik ay ı rmash
ı l ı qlard ı bildiretug` ı n bolg`an m ı
ı m y
ı lq ı m «to`rt m ı n` at ı m j
ı lq ı m» (EnPT., 183); taylar ı m «taylar ı m»
(EnPT., 74); begler «begler» (Mog., 2). Son
ı n` menen birge orxon-enisey esteliklerinde ko`pliktin` tiykarg` ı ko`rsetkishi bolg`an bul affiksler enisey tilleri sistemas ı nda o`zlerinin` ay ı r ı m variantlar ı na iye bolg`anl ı g` ı 79
bayqalad ı , ol variantlar sol enisey tillerinin` ha`zirgi a`wla`dlar ı bolg`an tuva, xakas, shor tillerinde saqlang`an. 80 Tu`rki tillerinin` jalp ı ta`n bolg`an ha`m ko`p talq ı l
wlard ı n` ob`ekti bolg`an 81 ko`pliktin` bul ko`rsetkishleri variantlar ı menen qaraqalpaq tili ush ı n da xarakterli. qaraqalpaq tilinde -lar, -ler formas ı menen bir qatarda -nar, -ner tu`ri elege deyin saqlan ı p kelmekte. 82
Orxon-enisye esteliklerinde ko`plik ma`ni ko`rsetilgen affiksler menen birge -t, -z ko`rsetkishleri arqal ı berilgen faktleri de gezlesedi. 83 -z arqal ı ko`plik ma`nisin bildiriw adamn ı n`
haywanlard ı n` qos mu`shelerinin` atamalar ı na tiyisli so`zler menen baylan ı sl
bolg`an, ma`selen omuz, «om ı z, eki iyin» ag` ı z «aw
ı z», eki jaq «eki erin», mu`n`iz «mu`yiz» usag`an so`zlerde. 84
79 И.А.Батманов, З.Б.Арагичи, Г.Ф.Бабушкин. Современная и древняя енисейка, Фрунзе, 9162, 149-бет 80 Н.П.Дıренкова. Грамматика шорского язıка, М., 1941; Сонıки: Грамматика хакасского язıка, Абакан, 1948, 78-бет, Ф.Г.Искаков, А.А.Пальмбах. Грамматика тувинского язıка. Фонетика и морфология. М., изд-во вост. лит-рı, 1965, 105-бет
В.А.Гордлевскому. К его семидесятилетию», М., 1953, 57-58-бетлер; А.Н.Кононов. грамматика современного турецкого литературного язıка, М-Л., 1959, 99-бет; А.Г.Гуламов. Узбек тилида куплик категорияси, Тошкент, 1944, 9-бет;
1961,21-32-бетлер. А.Кıдıрбаев. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäå àòë ı 3 ñ5çëåð , Н., 1961, 13-14-бетлер . 82 Д.С.Насıров. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå ê5ïëèê êàòåãîðèÿñ ı , Í5êèñ, qoyq,ww-we-áåò. Г.И.Рамстедт. Ââåäåíèå â àëòàéñêîå ÿç ı êîçíàíèå, ìîðôîëîãèÿ. Ì., 1957, русша à7äàðìàñ ı í ı 4 26-бети; №4-ескертиу; У.Бекбаулов. Фонетические особенностиюжного диалекта каракалпакского язıка, АКД., Н., 1966, 7-бет 83 С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности, М.-Л., 1951,50-бет. 84 К.Аширалиев. Древне тюрксике элементı в современнıх тюркских язıках.-«Источники формирования тюркских язıков средней Азии и Южной Сибири» Фрунзе,1966, 88-89-бетлер.
Bul qub ı l ı s qaraqalpaq tilinde ekilik (ko`plik) san ko`rsetkishi retinde denenin` jup ag`zalar ı n
ı n geypara so`zlerdin` sostav ı nda saqlan ı p kiyat
ı r, m
ı sal
ı ; ko`z, diz, egiz, mu`yiz t.b. Ko`plik affiksi esteliklerde an ı qlawsh ı s ı sanl ı qlardan bolg`an atl ı qlarg`a jalg`an ı w
siyrek gezlesedi. M ı sal
ı : Bis yuz eren kelti «bes ju`z adam keldi» (Mog., Xa 11); Qu`l tigin bir erig sanchd ı «Ku`ltegin bir adamd ı shan
ı sht
ı » (KTb., 45). Bul affiksler esteliklerde feyil so`zlerge qos ı l ı p qollanbayd ı , bul na`rse qaraqalpaq tili ush ı n da xarakterli qub ı l ı s. Ko`pliktin` sintasislik ha`m leksikal ı q us
ı llar menen jasal ı w
da Orxon-enisey jaz ı w ı
esteliklerinin` tilinde ul ı wma alg`anda ha`zirgi qaraqalpaq tilindegige sa`ykes keledi. Tart ı
ı esteliklerde qaraqalpaq tilindegidey yamasa sog`an jaq ı n formalarda qollan ı lad ı . Bun
ı m ı na m ı sallardan ko`riw mu`mkin: o`zu`m «o`zim» (Ton., 52); og`l ı m «ul
ı m»
(Mog., Xa 9); yulkun «j ı lq ı n`» (Gkn.,72); yash ı m «jas
ı m» (Mog., 24); inim Ku`ltegin «inim Ku`ltegin» (Ktb., 30); ko`zi, qash ı «ko`zi qas ı » (Ktb.,51); qut ı m bar «bax ı t ı m bar» (Ktb.,29); begleri, budunu «begleri, xalq ı » (Ton., 42); yol ı «jol
ı » (Mog., 28); inisi «inisi» (Mog., 40) t.b. Seplik kategrriyas ı boy ı nsha esteliklerde qaraqalpaq tili menen sal ı st
r ı p qarag`an ı m ı zda bir qatar o`zgesheliklerdi gezlestiremiz. Orxon-enisey esteliklerinin` tilin izerlegen al ı mlar
ondag` ı sepliktin` san ı n ha`r tu`rli ko`rsetedi. Birewler olard ı n` san
ı n segiz, ekinshiler jeti, u`shinshiler alt ı dep belgileydi. 85 Demek seplew sistemas ı ha`m on ı n` ma`nileri qaraqalpaq tilinen derlikko`p par ı q q ı lmayd
ı . Esteliklerde m ı naday seplewlerdi bayqawg`a bolad ı . Ataw sepligi esteliklerde de qaraqalpaq tili s ı yaql
ı arnawl
ı ko`rsetkishke iye emes. M ı
ı z «q
ı z» (Mog., xb., 9); Iyelik sepligi esteliklerde -n ı n`, -nin`, - ı n`, -in`, -nun`, -nu`n`, -nan`, -nen` affikslerinin` ja`rdemi menen jasal ı p, negizinen alg`anda, eger keyingi fonetikal ı q variantlar ı n aytpag`anda ald ı n`g` ı formalar ı qaraqalpaq tilindegi menen jaq ı n keledi. 86 M
sallar: menin` «menin`» (Mog., 29); tu`rk budun ı n` ilin «tu`rk xalq ı n ı n` elin» (KTm., 28); Ku`ltigin Bay ı rqann ı n` aq adg` ı r
g` binip «Ku`ltegin Bay ı rqann
ı n` aq ayg` ı r
n minip» (Ktb., 35). Bar
ı s sepligi esteliklerde -g`aru, -geru, -qaru, -keru, -g`ar, -ger, -ru, -ru`, -ra, -re,-qa, -ke, -g`a, -ge, -ya, -ye, -a, -a` affikslerinin` ja`rdemi menen jasalad ı . Bulard ı n` ishinde -qa, -ka`, -ke, - g`a, -ge, -ge, -qaru, -qar ı , -keri, -g`aru, -g`ar ı , -geru`, -geri affiksleri qaraqalpaq tili ush ı n da
xarakterli ko`rsetkishler, 87 m ı sallar: ilgeru «ilgeri» (Mog., 37); og`uzg`aru «og`uzg`a» (Ktb., 33); Tabg`achg`aru «tabg`ashqa» (Ton., 61); ebin eru` kelmish «u`yine keldi» (Gkn., 30); «Tabg`ash xang`a bard ı m» (EnPT., 33)t.b. Al qaraqalpaq tilinde joqar ı dag`
ı affiksler t ı sqar
ı , ishkeri, ilgeri, ushqar ı
ı usag`an so`zlerde qollan ı latug`
ı n ı ma`lim. Esteliklerde tab ı s sepligi -g`, -g, - ı g`, -ig, -ug`, -u`g, ag`, -eg, - ı , -i, -n, -n ı , -ni
affikslerinin` qos ı l ı w ı menen jasal ı p, qaraqalpaq tilinen biraz o`zgesheligi menen par ı q q
ı lad
ı . Biraq olard ı n` tilinde keyingi affikslerdin` or ı n al
ı w ı yag`n ı y - ı , -i, -n, -n ı , -ni fomalar ı n ı n` qollan
ı l ı w ı bizin` tilimiz ush ı n da jat emes. Bul formalard ı n` gey birewleri ha`zirgi tilimizde qollan ı lmag`an ı menen, eski jazba a`debiy tilimizde ko`plep ush ı rasad
ı . M
ı sallar: begleri «begleri» (Mog., 1); an ı «on ı » (Ton., 62); alp shalchi aq ı n binip «alp Shalch ı ag`
ı n (aq at ı n)
minip» (KTb., 33) t.b. Sh ı g` ı s sepligi de basqalar ı s
ı yaql
ı qaraqalpaq tilinen bir qatar o`zgeshelikler menen ay ı
ı lad
ı . Esteliklerde sh ı g`
s sepliktin` ko`rsetkishleri m ı na formalarda gezlesedi: -dan/-den, - d ı n`/-din`, -dun/-du`n, -tan/-ten, -t ı n/-tin, -tun/-tu`n. Bul affikslerdin` ay ı r ı m fonettkal ı q variantlar ı n esapqa almag`anda ko`pshiligi qaraqalpaq tilinin` normalar ı menen jaq ı n keledi. M ı sallar: on`dan «on`nan, on` jaqtan» (Ton., 63); qandan «qaydan» (KTb., 30);
85 Д .С.Насıров. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå ê5ïëèê êàòåãîðèÿñ ı , Í5êèñ, qoyq,rq -áåò 86 Н.А.Баскаков. Соотношение значений местоймений в тюркских язıках,-«Докладı и сообщения Института язıкознания АнСССР» т. I, М., 1952, 135-бет. 87 Н.А.Баскаков. Очерк грамматика каракалпакского язıка,-«Каракалпакско-русский словарь», М., 1958, 840-бет. Сонıки: Каракалпакский язıк, П, М., 1952, 200-201-бетлер;À.¹ À.¹ À.¹
À.¹ ı ä ää ä ı ðáàåâ
ðáàåâ ðáàåâ
ðáàåâ. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå àòë ı 3 ñ5çëåð, Í5êèñ, qoyq, wo-ee-áåòëåð~ К .Бердимуратов, А.Есемуратов. ¹àðà3àëïà3 òèëè ñàáà3ë ı 2 ı , Iá5ëèì, Í5êèñ, qoyr,yi
Or ı n ma`ha`l sepligi -da/-da`, -ta/-te affikslerinin` jalg`an ı w ı menen jasalad ı . M ı sal
ı : yurtda, yolta «jurtta, jolda» (KTb., 49); yerda` «jerde» (Mog., 36); t.b. Kelbetlikler. Kelbetlikler ul ı wma tu`rki tillerdegi s ı yaql
ı qol jazba esteliklerde de ha`r tu`rli ma`nini bildiretug` ı n tu`bir ha`m do`rendi kelbetlikler s ı pat
ı nda ush
ı rasad
ı . M
ı sal
ı : ach
«ash» (Mog., 38); ulug` «ull ı » (KTb., 28); ko`k «ko`k» (Gkn., 98); yashul «jas ı l», q
ı z ı l «q ı z ı l»
(Gkn.,81). Do`rendi ko`elbetliklerdin` m ı naday affikslerdin` jalg`an ı w ı arqal ı jasalg`an ı n ko`remiz. -luq/-lu`k, -lug`/-lu`g, -l ı q/-lik, -l ı g`/-lig M ı sallar; mun`l ı g` «mun`l ı »-ancha bilin`ler mun`lug` ol «solay bilin`ler mun`l ı ol» (Gkn., 34); ku`chlu`t «ku`shli» (Gkn., 93); ko`ru`kliu`k «ko`rikli» (Gkn., 99); yaraql ı g` «jaraql ı » (KTb., 32); tonl ı g` «tonl ı » (KTb., 29); Qull ı g` «qull ı », ku`nlig «ku`n`li» (KTb., 21); Kelbetlik jasawda bul affiks ko`rsetilgen formada ha`zirgi qaraqalpaq tiline ta`n bolmag`an menen, ol eski qaraqalpaq jazba a`debiy tili ush ı n ta`n qub ı l ı s. 88 Son ı n` ush
ı n orxon-enisey esteliklerindegi kelbetlik jasaytug` ı n bul affiksler menen olard ı n` fonetikal ı q variantlar ı qaraqalpaq tili ush ı n jat emes degen juwmaqqa keliwge bolad ı . -q ı /-ki. M
ı sal
ı : ku`n bats ı qdaq
ı «ku`n bat ı stag`
ı » (KTb., 52); ko`n`u`lteki «kewildegi» (Mog.,Xb 14); ichreki «ishtegi» (Mog., 28); -uq/-u`k. M ı sal
ı : yaruq boltu «jar ı q bold
ı » (Gkn., 39). -s ı
ı sal
ı : sans
ı z-y
ı lq ı m sans ı z erti «j ı lq ı m sans ı z edi» (EnPT., 84); ichre ashs ı z tashra tons ı z «ishi ass ı z t
ı s ı tons ı z» (KTb., 26); otsuz subsuz «ots ı z suws
ı z» (Gkn., 69). Sanl ı
ı qlarg`a ul ı wma tu`rki tillerindegidey, olar bir neshshe razryadlarg`a bo`linedi. Olardan sanaq sanlard ı m ı naday tu`rde gezlestiremiz: bir (Gkn., 49); eki (KTb., 27); besh (EnPT., 81); bes «bes» (Tq., 49); yeti «jeti» (Tq., 49); Keltirilgen sanl ı q so`zlerdin` ishinde bir qatar so`zler qaraqalpaq tili ush ı n ta`n emes s ı
ı ko`u`rinedi. Biraq xal ı q tiline d ı qqatl
ı raq na`zer salsaq olard ı n` tilimizde bar ekenligin ko`remiz. Ma`selen orxon-enisey esteliklerinde qatarl ı q san ma`nisindegi «ekinti» so`zi ha`zir qaraqalpaq tilinde «ekindi» tu`rinde g`arr ı kisilerdin` tilinde qollan ı lad
ı . Ma`selen: ja`ne ekindi bol ı
ı la qoyay ı n dep edim. 89 Bul jerde ko`rsetilgen so`zi «qayta- qayta ha`lek bol ı p, ta`kirarlan ı p» ma`nisinde qollan ı lg`an. orxon-enisey esteliklerindegi sanl ı q ma`nisindegi bul so`z - ı ndi, -indi, - ı nt
, -inti formas ı ndag` ı (qaraqalpaq tilinde qaz ı nd
, shab ı nd ı , kesindi, u`zindi usag`an so`zlerdegi) a`yyemgi kelbetlik feyiller menen baylan ı sl ı dep qaralad ı . 90
Almas ı qlar. Orxon-enisey jaz ı wlar
ı nda almas ı qlard
ı n` bir qatar tu`rleri or ı n alg`an. sog`an qarag`anda almas ı qlard ı n` tu`rleriorxon-enisey da`wirinen ko`p bur ı n qa`liplesken bol ı p,
bizin` zaman ıı zg`a deyin olard ı n` tiykar ı bir qatar kishigirim o`zgerislege ush ı raw
ı menen
saqlan ı p kelip jetken. Ma`selen betlew almas ı g` ı n ı n` birinshi beti esteliklerde ben ha`m men formalar ı nda ush ı ras
ı p, on
ı n` son`g` ı tu`ri qaraqalpaq tilindegi menen sa`ykes keledi. M ı sal
ı : men o`zim qag`an olurtuquma «men o`zim qag`an bol ı p ot
ı rg`an
ı mda» (KTb., 28); ben «men» (Tq.,52); biz (Mog.,32); ol (KTb., 21) t.b. Betlew almas ı g`
esteliklerde de sepleniw ta`rtibi boy ı nsha qaraqalpaq tilindegi ge usas. Ma`selen, ataw-men. Siltew almas ı qlar
ı da esteliklerde qaraqalpaq tiline a`dewir usas formada gezlesedi. M ı
ı , er benku`si bu ermish «erdin` ma`n`giligi (esteligi) us ı » (EnPT.,61); Ol yerke ben bilge Tonuquq tegu`rtu`k u`chu`n «ol jerge men bilgish tan ı quq jetkenim ush ı n» (Tq., 48) t.b. Almas ı
ı n` bulardan basqa tu`rleri de, qollan ı lg`an, ma`selen, o`zlik almas ı g` ı -men o`zim qag`an olurtuq ı ma «men o`zim qag`an bol ı p ot
ı rg`an
ı mda»
Feyiller. Qaraqalpaq tilindegi s ı yaql ı , orxon-enisey esteliklerinde de feyiller tu`bir ha`m do`rendi feyiller bol ı p ekige bo`linedi. M ı sal
ı : al
-la/-le:
88 Х .Хамидов. О язıке «Каракалпаксих присяг», «Вестник Каракалпакского филиала АнУзССР», Нукус, 1966, №2, 70-бет 89 Авторд ıн жеке баклауларı бойıнша колжазбалардан. 90 А.М.Щербак. Грамматический очерк язıка тюркских текстов Х-ХIIIвв. Из Восточного Туркестана, М.-Л., 1961, 121-бет -bar: ta`n`rigeru` yalbaru`r «ta`n`irge jalbard ı » (Gkn., 83); -re: mu`n`rea`u`rmen «mo`n`ireymen» (Gkn., 92); -s ı ra/ -sire: qag`anl ı g` qag`ans ı ratd
ı m ı z «qag`anl ı g` ı n qag`ans ı ratt
ı q», illigig ilsiretdimiz «elligin elsirettik» (KTb., 18). Feyil da`rejeleri de esteliklerde ha`zirgi tu`rki tillerindegi son ı n` biri qaraqalpaq tilindegi 91 ma`nisinde ha`m formas ı nda gezlesedi. Ayta ketetug` ı n na`rse, orxon-enisey jaz ı w esteliklerinde feyil da`rejelerinin` qaraqalpaq tilindegi ge qarag`anda geypara o`zgeshelikleri bar. solay da bolsa bul turaql ı kategoriya s ı pat
ı nda bul dereklerde de qaraqalpaq tiline jaq ı n hal
ı nda
qollan ı lg`an. feyil da`rejelerinen m ı na to`mendegilerdi ko`riwge bolad ı .
ı qsha ko`rsetkishine iye emes, ol a`dettegishe aw ı spal ı ha`m aw
ı spas
ı z feyiller tu`rinde ush ı rasad
ı . M
ı sal
ı og`uz yag` ı ordug` basd ı
«og`uz jaw ordan ı bast
ı » (KTb., 48); O`zlik da`reje - ı n, -in, -i, affikslerinin` sonday aq - ı l, -il, -l affikslerinin` ja`rdemi menen jasalad ı . M ı sal
ı : sebin «su`yin» (Mog., 2); O`zgelik da`reje bul dereklerde de qaraqalpaq tilindegi s ı yaql ı -tur/-tu`r, -ur/-u`r,-t, - ı t/-it affikslerinin` feyil so`zlerge jalg`an ı w ı arqal
ı jasalad ı : anta yanturdumuz «sol jerde qaytard ı q» (Tq., 45). Sheriklik da`reje - sh, - ı
ı . M
ı sal
ı : son`wshdi «sog` ı st
» (Mog., 28)
Feyillerdin` ma`ha`lleri esteliklerde de ul ı wma tu`rki tillerindegi us ı lda jasalad ı .
ı spal
ı keler ma`ha`l m ı naday tu`rde gezlesedi, ma`selen, titir bug`ramen o`ru`n` ko`puku`min sacharman «men a`rebi buwraman aq ko`bigimdi shashaman» (Gkn., 31); t.b. An ı q o`tken ma`ha`l de ul ı wma tu`rk, son ı n` biri qaraqalpaq tilindegidey. 92 M
ı sal
ı : yalan` budunug` tonl ı
ı g`ay bud ı n
g` bay q ı lt ı m «jalan`ash xal ı qt
tonl ı , ash xal ı qt ı bay q ı ld ı m» (KTb., 29); Bur ı
ı o`tken ma`ha`l m ı naday formada gezlesedi: ol o`dka` qul qull ı g` bolm
ı s erti «ol waq ı tta
qul-qull ı bolg`an edi» (KTb., 21) t.b. Feyillerdin` meyilleri orxon-enisey esteliklerinde ul ı wma alg`anda qaraqalpaq tilindegidey, feyiller bul derekler dede barl ı q to`rt meyiller formas ı nda gezlesedi. Bul na`rse feyil kategoriyalar ı n ı n` ju`da` turaql ı bolatug` ı n ı n ko`rsetedi. An ı ql ı q meyil feyillerinde m ı sallar: yoq q ı lt ı m «joq q ı ld
m» (Mog., Xa 14) qan`s ı z qald ı m «a`kesiz qald ı m» (EnPT., 23) qag`an kelti «qag`an keldi» (Mog., 41) t.b. Buyr ı q meyil feyilleri m ı naday tu`rlerde gezlesedi. M ı sallar: tu`rk budun o`ku`n «tu`rk xalq ı o`kin» (KTb., 23). Esidgil «esitkil» (KTm., 1) tu`rk, og`uz begleri, budun esidin` «tu`rk, og`uz beleri xalq ı esitin`» (KTb., 22) bilin`ler «bilin`ler» (GKn., 85) ag`ulunta yulqun` bolzun «qoran`da mal ı n` bols ı n» (GKn., 85) tu`rk budun ı g` at
ı ku`si yoq bolmazun» (KTb., 25) t.b. Tilek meyil esteliklerde de -ay ı n (-ayun), -eyin (-eyu`n), -y ı n (yun), - yin (-yu`n), -g`ay (-gey) affikselirinin` ja`rdemi menen jasalad ı . M ı sal
ı : o`gu`m o`tinalayun, qanum sabun t ı n`layun «namn ı n` u`gitin alay ı n, a`kemnin` so`zin t ı n`lay
ı n» (Gkn., 90) yu`z yashay ı
ı n» (EnPT., 66) yarag`ay «jarag`ay» (Gkn., 61) tiyin «deyin aytay ı n» (Mog., 33) t.b. Sha`rt meyili -sar/-ser affikslerinin` ja`rdemi menen jasalad ı . Bul forman ı qaraqalpaq tilindegi, sonday-aq ko`pshilik tu`rki tillerindegi -sa/-se tu`rindegi sha`rt meyili affikslerinin` a`yyemgi da`wirlerdegi ko`rinisi dep qarawg`a bolad ı . Sha`rt meyiline m ı sallar: «U`ze ta`n`iri baspasa» (KTb., 22); yay bolsar «jaz bolsa» (Mog., xs 3)t.b. Feyillerdin` funktsional formalar ı n
n` biri bolg`an kelbetlik feyiller bul dereklerde de feyil tu`birine ha`r tu`rli qos ı mtalard
ı n` jalg`an ı w
menen jasal ı p, olar o`tken, keler ha`m ha`zirgi ma`ha`l tu`rlerinde gezlesedi. O`tken ma`ha`l kelbetlik feyilleri -m ı s/-mis, -m ı sh/-mish, -duq/-du`k, -tuq/-tu`k affikslerinin` ja`rdemi menen jasalad ı . M ı sallar: ancha qazg`anm ı s «sonsha iyelegen» (KTb., 91 Н.А.Баскаков.Залоги в каракалпакском язıке, Т., 1951; сонıки: Каракалпакский язıк II фонетика и морфология, часть I. (Части речи и словообразование) М., 1952, 332-352-бетлер; К.Бердимуратов, А .Есемуратов. Каракалпак тили сабаклıгı, Iболим. Фонетика, лексика хэм морфология, Н., 1964, 117-121- бетлер 92 Н.А.Баскаков. Причастия на -дı –тı в тюркских язıках,- «Трудı Московского института востоковедения», №6 1951, 205-217-бетлер; Ж.Алламуратов. К вопросу форм прошедшего времени глагола изъявительного наклонения в каракалпакском язıке, Н., 1964, 63-бет
22); kelsimi alp tidi «kegeni alp dedi» (Tq., 38); yaratm ı sh «jaratqan» (Mog., Xa 13); ko`termish «ko`tergen» (KTb., 25); barduq yirde «barg`an jerde» (KTb., 24); q ı shladuq «q ı slag`an» (Mog., 31) t.b. Ha`zirgi ma`ha`l kelbetlik feyilleri qaraqalpaq tilindegi us ı funktsiyadag` ı -ar/-er affikslerinin` 93 eski variantlar ı bolg`an - ı r/-ir, -ur/-u`r, -r affiksleri arqal ı jasalad ı . M
ı sal
ı : saq ı nurman «oylarman» (Mog., Xs 6); kelu`rmen «kelermen» (Mog., Xb 14) t.b. Ha`zirgi ma`ha`l kelbetlik feyilleri -ch ı /-chi, -g`uwch ı /-gu`wchi affikslerinin` ja`rdeminde jasalad ı .
ı sal
ı : Ko`rtechi «ko`riwshi» (Mog., Xb 14) Kirtechi «kiriwshi» (Mog., Xb 14) ayg`uwch ı
ı wsh
ı » (Tq., 50 X) t.b. Keler ma`ha`l kelbetlik feyilinin` bol ı ms
z formas ı -maz/-mes affiksleri arqal ı jasalad ı . M
ı sal
ı : ko`ru`r ko`zim ko`rmezteg, bilir biligim bilmezteg bolt ı , o`zim
saq ı nt ı m «ko`rer ko`zim ko`rmestey, biler aq ı l
m bilmeytey bold ı , o`zim qayg` ı land
ı m» (KTb., 50) t.b. Orxon-enisey jaz ı wlar
ı nda hal feyiller ha`zirgi qaraqalpaq tilindegidey - ı p/-ip, -p affiksleri 94 sonday-aq ha`zirgi tilimizde joq, al eski qaraqalpaq jazba a`debiy tilinde gezlesetug` ı n joqar ı dag`
ı affikslerdin` variantlar ı bolg`an - ı pan, -ipen, -pan, pen affikslerinin` jalg`an ı
ı menen jasalad ı . M
ı sal
ı : Ku`ltigin Az yag` ı z
n binip tegdi «Ku`ltegin Az Qarakerdi (att
ı ) minip jawg`a tiydi» (KTb., 43) o`pkelepen «o`kpelep» (Gkn., 90) kelipen «kelip» (KTb., 22) t.b. -a/-a` affikslerinin` ja`rdemi menen jasalg`an hal feyillerge m ı sallar: tapa «taba» (Mog., 24); asha «asa» (KTb., 21); keche «keshe» (Mog., 27) t.b. Hal feyillerdin` bulardan basqa -g`al ı /- geli affikslerinin` jalg`an ı w ı menen de jasalad ı . M
ı sal
ı : alg`al ı «al
ı p», yulg`al ı «jul
ı p»,
so`nu`shlgeli «sag` ı s ı p» (Mog., 32) Ra`wish. Orxon-enisey esteliklerinde ra`wishler ha`zirgi tu`rki tillerindegidey ha`r tu`rli us ı llar menen jasalad ı . Ma`selen, leksikal ı q us
ı l; o`n` «bur ı n» (Mog., Xa 13); ku`ntu`z «ku`ndiz» (KTb., 27); morfologiyal ı q us ı l menen: otcha «ottay», borcha «bo`ridey» subcha «suwday», tag`cha «tawday-tu`rgis qag`an su`si Bolchuda otcha borcha kelti «Tu`rgesh qag`ann ı n` a`skeri Bolchuda ottay, bo`ridey (bol ı p) keldi» (KTb., 37); Qan ı n` subcha yugu`rti, so`n`u`ku`n` tag`cha yatd ı
ı n` suwday ju`girdi, su`yegin` tawday (bol ı p) jatt
ı » (KTb., 24); Bul qaraqalpaq tilinde de ra`wish jasaytug` ı n o`nimli affikslerdin` biri. 95 Sintaksislik us ı l menen jasalg`an ra`wishlerde ush ı rasad ı : ma`selen, ol y ı lqa «sol j ı l ı » (KTb.,37); ol ku`nte «ol ku`nde» (Tq., 46); Qaraqalpaq tilindegi s ı yaql
ı orxon-enisey dereklerinde de ra`wishler o`zlerinin` bildiretug` ı n ma`nileri boy ı nsha bir neshe toparlarg`a bo`linedi. Ma`selen, or ı n ra`wishi: bunta «bunda» (KTb., 20); o`n`ra` «alda, ald ı nda» (Mog., Xa 13); kiru` «keri, keyin» (KTb., 2); il eru` «ilgeri» (Mog., 27); anta «sonda» (KTb., 48). Waq ı t ra`wishi: tu`n ud ı mad
ı m ku`ntiz olurmad ı m «tu`nde uy ı qlamad ı m, ku`ndiz ot ı rmad
ı m» (KTb., 27); y ı l
nda «j ı l ı nda» (EnPT., 27); yaz ı n`a «jaz ı n`a»
(KTb., 48); mug`dar o`lshem ra`wishi: az «az» (Ktm., 10; Mog., 32); ko`p (Mog., 28); ancha «sonsha» (KTb., 2); Sebep ra`wishi: qut ı m ba uchun «bax ı tl ı bolg`an ı m ush ı n» (KTb., 29) t.b. Ko`mekshi so`zler esteliklerde siyrek te bolsa gezlesedi, olard ı n` funktsiyalar ı da
ha`zirgi tu`rki tillerindegidey. Ma`selen, m ı naday tirkewishlerdi ko`remiz: ara-qamush ara qalmush «qam ı st ı n` aras
ı nda qalg`an» (Gkn., 57); u`chu`n «ush ı n»-tu`rk budun u`chu`n «tu`rk xalq ı ush ı n» (KTb., 27); tegi «deyin»-Kenutarmang`a deyin (KTb., 21). Da`nekerler de baylan ı
ı r ı wsh ı ha`m bag` ı nd ı r ı wsh ı da`nekerler tu`rinde gezlesedi. Baylan ı st
r ı wsh ı
da`nekerlerge m ı sallar; yana «ja`ne» yana o`lti «ja`ne a`ketti» (KTb., 23); birla` yana «ja`ne» yana eltti «ja`ne a`ketti» (KTb., 23); birle «menen so`ylestik» (KTb., 26); Bag` ı nd ı r ı wsh ı
da`nekerler; u`chu`n «ush ı n»-bilmedu`k u`chu`n yablaq ı n ı n` u`chu`n echim qag`an ucha bard ı
«bilmesligin` ush ı n, jamanl ı g` ı n` ush ı n ag`am qag`an qaza tapt ı » (KTb., 27); Siyrek bolsa da tan`laq so`zler de gezlesedi. M ı sal ı : Qantayun «qa`yteyin» (Tq., 33) t.b. Juwmaqlap aytqanda orxon-enisey jaz ı w esteliklerinin` faktleri qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n u`yreniw ush ı n ju`da` turarl ı q material, ondag` ı bir qatar faktlerdi ele de teren`irek ha`m arnawl ı
93 Д .С.Насıров.
¹àðà3àëïà3 òèëèíäå êåëáåòëèê ôåéèë, Í., 1964, 28-бет. 94 Сонда 95 Ж.Ешбаев. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäå ð17èøòè4 àôôèêñëåð àð3àë ı æàñàë
ı 7 ı , «Âåñòíèê Êàðàêàëïàêñêîãî ôèëèàëà ÀÍÓçÑÑл, Í., 1971, №1, 74-бет izertlew tilimizdin` tariyx ı y grammatikas ı n ha`m leksikas ı n islewde u`lken a`hmiyetke iye. Bizin` bul ju`rgizilgen kishkene baqlaw ı m ı z orxon-ensisey jaz ı w
estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline leksika, fonetika ha`m morfologiya tarawlar ı nda a`dewir da`rejede qatnasl ı ekenin ko`rsetedi.
Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|