O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi


Orxon-enisey estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline morfologiya taraw


Download 2.11 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/9
Sana26.06.2017
Hajmi2.11 Mb.
#9905
1   2   3   4   5   6   7   8   9

Orxon-enisey estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline morfologiya taraw

ı

ndag`

ı

 qatnas

ı

 

tuwral

ı

Orxon-enisey  estelikleri  tilinin`  morfologiyas

ı

,  ondag`



ı

  so`z  shag`aplar

ı

,  tiykar



ı

nan 


alg`anda  ha`zirgi  tu`rki  tillerindegi,  son

ı

n`  biri  qaraqalpaq  tilindegi  so`z  shaqaplar



ı

,  olard


ı

n` 


jasal

ı

w us



ı

llar


ı

 menen jaq

ı

n keletug`



ı

n

ı



, sonday aq olard

ı

n` bildirejaq ma`nilerinin` de bir-birine 



a`dewir uqsas ekeni bayqalad

ı



Atl

ı

qlar.  Atl



ı

qlar  esteliklerde  de  qaraqalpaq  tilindegidey  ul

ı

wma  eki  toparg`a-



menshiklik  ha`m  g`alabal

ı

q  atl



ı

qlarg`a  bo`linedi,  olard

ı

n`  funktsiyalar



ı

  da  bizin`  tilimizdegi 

s

ı

yaql



ı

Atl



ı

qlard


ı

n`  jasal

ı

w  jollar



ı

  orxon-enisey  jaz

ı

w

ı



  esteliklerinin`  tilinde,  ul

ı

wma  alg`anda 



qaraqalpaq  tilindegidey.  Orxon-enisey  esteliklerinde  de  atl

ı

qlar  leksikal



ı

q,  morfologiyal

ı

q  ha`m 


sintaksislik us

ı

llar menen jasal



ı

w ta`rtibi ken`nen or

ı

n alg`an edi.



76

 

Morfologiyal



ı

q  us


ı

l  menen  esteliklerde  atl

ı

qlar  jasaw  ken`nen  o`ris  alg`an,



77

  olardan 

so`z jasawsh

ı

 m



ı

naday affikslerdi keltiriwge bolad

ı



Ataw



ı

shlardan atl

ı

q jasawsh



ı

 affiksler. 

-ch

ı

,  -chi  affiksi  orxon-enisey  jaz



ı

w

ı



  estelikleri  tilinde  de,  ha`zirgi  tu`rki 

tillerindegidey

78

  ma`nidegi  so`zlerdi  jasayd



ı

.  M


ı

sal


ı

:  yug`ch

ı

  «joqsh


ı

,  joqlawsh

ı

»  (KTb.,  51); 



yirchi «jershi, jerli adam» (Ton., 26); elchi «elshi», qobuzch

ı

 «qob



ı

zsh


ı

», yolch


ı

 «jolsh


ı

» t.b.  


                                                           

75

  Г.Айдаров.  Некоторıе  элементı,  общие  для  орхонской  письменности  и  живıх  огузских  язıко,-«Вопросı 

диалектологии тюркских язıков», Баку, 1966, 135-141-бетлер. 



76

Э

.Фазıлов. Узбек тилининг тарийхий морфологиясı, Тошкент., 1961, 46-бет  

77

 Сонда: 

78

 Н.А.Баскаков. Каракалпакский язıк, II, фонетикаи морфология, часть I (части речи и словообразование), 

М., 1955, 179-бетлер; А.Н.Кононов. Грамматика современного  узбекского литературного язıка, М-Л., 1960, 

106-бет; Казак тилини4 грамматикасı,I Алматı, П.Азимов. Туркменский язıк. (Словобразовательнıе аффиксı) 

Ашгабад, 1960, 92-бет т.б. 



-l

ı

q,  -lik,  -l



ı

g`,  -lig  affiksi  de  qaraqalpaq  tilindegi  ma`nide  qollan

ı

lad


ı

,bulard


ı

n` 


fonetikal

ı

q  variantlar



ı

  s


ı

pat


ı

nda  orxon-enisey  esteliklerinde  -lug`,  -lu`g,  -luq,  -lu`k  affiksleri  de 

jiyi  ush

ı

rayd



ı

.  M


ı

sallar:  yaraql

ı

g`  «jaraql



ı

»  (KTb.,  32);  ku`chlig  «ku`shli»  (Ton.,  62);  begilik 

«berklik,  bekemlik,  qatt

ı

l



ı

q»  (KTb.,  32);  sa`kiz  adaql

ı

q  «segiz  ayaql



ı

»  (EnPT.,);  tamg`al

ı



«tamg`al



ı

»  (EnPT.,  49);  qutlug`  «qutl

ı

,  baq


ı

tl

ı



»  (EnPT.,  84);  qanatl

ı

g`  «qanatl



ı

»  (Gkn.,  80); 

bulutlug` «bul

ı

tl



ı

» (Gkn., 84); bashl

ı

g` «basl


ı

q» (KTb., 29) t.b.  

Orxon-enisey  jaz

ı

w



ı

  estelikleri  tilinde  atl

ı

q  jasawda  -l



ı

,  -li  affiksinin`  qollan

ı

l

ı



w

ı

  or



ı

alg`an. Ma`selen: echili-inili «ag`al



ı

-inili» (KTb., 29); tu`nli ku`nli «ku`ni tu`ni» t.b. 

Atl

ı

qlar  esteliklerde  feyil  tu`birlerden  m



ı

na  to`mendegi  affikslerdin`  jalg`an

ı

w

ı



  arqal

ı

 



jasalad

ı



-q, -k, -g`, -g, -

ı

q, -ik, -



ı

g`, -ig, -uq, -u`k, -ug`, -u`g: qag`an buyruq

ı

  «qag`an buyr



ı

g`

ı



» 

(KTb., 38); biligsiz qag`an «bilimsiz qag`an» (KTb., 5); yaruq «jar

ı

q» (Gkn., 39); o`lu`g «o`lik» 



(KTb.,); q

ı

shlag` «q



ı

slaw» (Gkn., 78); yaylag` «jaylaw» (Gkn., 86); t.b.  

-a, -a`, -

ı

, -i, -u, -u` affiksleri de atl



ı

qlar jasayd

ı

: egri «igri, iyiri, q



ı

ys

ı



q» (Ton., 48); ko`z 

u`nu` «ko`zgi, ko`zlik» (EnPT.,) t.b. 

-

ı

nch,  -inch,  -unch,  -u`nch  affikslerine  m



ı

sallar:  qorq

ı

nch  «qorq



ı

n

ı



sh»  (Gkn.,  80); 

o`tu`nch «o`tinish» (Ton., 15) t.b. 

Sintasisilik  us

ı

l  menen  jasalg`an  atl



ı

qlardan  orxon-enisey  esteliklerinde  aktiv 

ush

ı

rasatug`



ı

n  jup  so`zlerdi,  ay

ı

r

ı



m  jeke  atlard

ı

  ko`rsetiwge  bolad



ı

:  ko`zi  qash

ı

  «ko`zi  qas



ı

» 

(KTb.,  5);  yir-sub  «jer-suw»  (KTb.,  20);  ot-sub  «ot-suw»  (KTb.,  27);  Ku`ltegin,  Tonyuquq, 



Bilge qag`an t.b. 

Estelikler tilinde de atl

ı

qlar ush


ı

n san, tart

ı

m, betlew, seplik kategoriyalar



ı

 ta`n qub

ı

l

ı



s. 

Ko`plik  kategoriyas

ı

  morfologiyal



ı

q,  sintaksislik  ha`m  leksikal

ı

q  us


ı

llar  menen 

bildiriledi.  Ko`plik  ma`ni  morfologiyal

ı

q  us



ı

l  menen  jasalg`anda,  ha`zirgi  tilimizdegidey, 

tiykar

ı

nan -lar /-ler/ -ler affikslerinin` ja`rdemi menen ju`zege keledi. Bul affiks penen jasalg`an 



atl

ı

q  so`zler  sol  da`wirdin`  o`zinde  ha`r  tu`rli  ma`nilik  ay



ı

rmash


ı

l

ı



qlard

ı

  bildiretug`



ı

n  bolg`an 

m

ı

sallar:  to`rt  bin`  atlar



ı

m  y


ı

lq

ı



m  «to`rt  m

ı

n`  at



ı

m  j


ı

lq

ı



m»  (EnPT.,  183);  taylar

ı

m  «taylar



ı

m» 


(EnPT., 74); begler «begler» (Mog., 2). 

Son


ı

n`  menen  birge  orxon-enisey  esteliklerinde  ko`pliktin`  tiykarg`

ı

  ko`rsetkishi 



bolg`an bul affiksler enisey tilleri sistemas

ı

nda o`zlerinin` ay



ı

r

ı



m variantlar

ı

na iye bolg`anl



ı

g`

ı



79

 

bayqalad



ı

,  ol  variantlar  sol  enisey  tillerinin`  ha`zirgi  a`wla`dlar

ı

  bolg`an  tuva,  xakas,  shor 



tillerinde  saqlang`an.

80

  Tu`rki  tillerinin`  jalp



ı

  ta`n  bolg`an  ha`m  ko`p  talq

ı

l

ı



wlard

ı

n`  ob`ekti 



bolg`an

81

  ko`pliktin`  bul  ko`rsetkishleri  variantlar



ı

  menen  qaraqalpaq  tili  ush

ı

n  da  xarakterli. 



qaraqalpaq  tilinde  -lar,  -ler  formas

ı

  menen  bir  qatarda  -nar,  -ner  tu`ri  elege  deyin  saqlan



ı

kelmekte.



82

  

Orxon-enisye  esteliklerinde  ko`plik  ma`ni  ko`rsetilgen  affiksler  menen  birge  -t,  -z 



ko`rsetkishleri arqal

ı

 berilgen faktleri de gezlesedi.



83

 -z arqal

ı

 ko`plik ma`nisin bildiriw adamn



ı

n` 


haywanlard

ı

n` qos mu`shelerinin` atamalar



ı

na tiyisli so`zler menen baylan

ı

sl

ı



 bolg`an, ma`selen 

omuz, «om

ı

z, eki iyin» ag`



ı

z  «aw


ı

z», eki jaq  «eki erin», mu`n`iz  «mu`yiz» usag`an so`zlerde.

84

 

                                                           



79

 И.А.Батманов, З.Б.Арагичи, Г.Ф.Бабушкин. Современная и древняя енисейка, Фрунзе, 9162, 149-бет 

80

 Н.П.Дıренкова. Грамматика шорского язıка, М., 1941; Сонıки: Грамматика хакасского язıка, Абакан, 1948, 

78-бет, Ф.Г.Искаков, А.А.Пальмбах. Грамматика тувинского язıка. Фонетика и морфология. М., изд-во вост. 

лит-рı, 1965, 105-бет 

81

Н

.А.Баскаков.  К  вопросу  о  происхождени  условной  формı  на  сасе  в  тюркских  язıках,  сб.  «Академику 

В.А.Гордлевскому. К его семидесятилетию», М., 1953, 57-58-бетлер; А.Н.Кононов. грамматика современного турецкого 

литературного  язıка,  М-Л.,  1959,  99-бет;  А.Г.Гуламов.    Узбек  тилида  куплик  категорияси,  Тошкент,  1944,  9-бет; 

С

.Е.Малов. Заметки о каракалпакском язıке, Н., 1966, 30-бет; Д.С.Насıров. Каракалпак тилинде коплик категориясı, Н., 

1961,21-32-бетлер. А.Кıдıрбаев

*1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäå àòë

ı

3 ñ5çëåð



, Н., 1961, 13-14-бетлер . 

82

 Д.С.Насıров. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå ê5ïëèê êàòåãîðèÿñ

ı

,  Í5êèñ, qoyq,ww-we-áåò. Г.И.Рамстедт. Ââåäåíèå â 



àëòàéñêîå  ÿç

ı

êîçíàíèå,  ìîðôîëîãèÿ.  Ì.,  1957,  русша  à7äàðìàñ



ı

í

ı



4  26-бети;  №4-ескертиу;  У.Бекбаулов. 

Фонетические особенностиюжного диалекта каракалпакского язıка, АКД., Н., 1966, 7-бет  



83

 С.Е.Малов.  Памятники древнетюркской письменности, М.-Л., 1951,50-бет.  

84

 К.Аширалиев. Древне тюрксике элементı в современнıх тюркских язıках.-«Источники формирования тюркских язıков 

средней Азии и Южной Сибири» Фрунзе,1966, 88-89-бетлер.

 


Bul  qub

ı

l



ı

s  qaraqalpaq  tilinde  ekilik  (ko`plik)  san  ko`rsetkishi  retinde  denenin`  jup  ag`zalar

ı



bildiretug`



ı

n geypara so`zlerdin` sostav

ı

nda saqlan



ı

p kiyat


ı

r, m


ı

sal


ı

; ko`z, diz, egiz, mu`yiz t.b. 

Ko`plik  affiksi  esteliklerde  an

ı

qlawsh



ı

s

ı



  sanl

ı

qlardan  bolg`an  atl



ı

qlarg`a  jalg`an

ı

w

ı



 

siyrek gezlesedi. M

ı

sal


ı

: Bis yuz eren kelti  «bes ju`z adam keldi» (Mog., Xa 11); Qu`l tigin bir 

erig sanchd

ı

 «Ku`ltegin bir adamd



ı

 shan


ı

sht


ı

» (KTb., 45). 

Bul  affiksler  esteliklerde  feyil  so`zlerge  qos

ı

l



ı

p  qollanbayd

ı

,  bul  na`rse  qaraqalpaq  tili 



ush

ı

n da xarakterli qub



ı

l

ı



s. 

Ko`pliktin`  sintasislik  ha`m  leksikal

ı

q  us


ı

llar  menen  jasal

ı

w

ı



  da  Orxon-enisey  jaz

ı

w



ı

 

esteliklerinin` tilinde ul



ı

wma alg`anda ha`zirgi qaraqalpaq tilindegige sa`ykes keledi. 

Tart

ı

m kategoriyas



ı

 esteliklerde qaraqalpaq tilindegidey yamasa sog`an jaq

ı

n formalarda 



qollan

ı

lad



ı

. Bun


ı

 m

ı



na m

ı

sallardan ko`riw mu`mkin: o`zu`m «o`zim» (Ton., 52); og`l



ı

m «ul


ı

m» 


(Mog.,  Xa  9);  yulkun  «j

ı

lq



ı

n`»  (Gkn.,72);  yash

ı

m  «jas


ı

m»  (Mog.,  24);  inim  Ku`ltegin  «inim 

Ku`ltegin»  (Ktb.,  30);  ko`zi,  qash

ı

  «ko`zi  qas



ı

»  (Ktb.,51);  qut

ı

m  bar  «bax



ı

t

ı



m  bar»  (Ktb.,29); 

begleri, budunu «begleri, xalq

ı

» (Ton., 42); yol



ı

 «jol


ı

» (Mog., 28); inisi «inisi» (Mog., 40) t.b. 

Seplik kategrriyas

ı

 boy



ı

nsha esteliklerde qaraqalpaq tili menen sal

ı

st

ı



r

ı

p qarag`an



ı

m

ı



zda 

bir  qatar  o`zgesheliklerdi  gezlestiremiz.  Orxon-enisey  esteliklerinin`  tilin  izerlegen  al

ı

mlar 


ondag`

ı

  sepliktin`  san



ı

n  ha`r  tu`rli  ko`rsetedi.  Birewler  olard

ı

n`  san


ı

n  segiz,  ekinshiler  jeti, 

u`shinshiler  alt

ı

  dep  belgileydi.



85

  Demek  seplew  sistemas

ı

  ha`m  on



ı

n`  ma`nileri  qaraqalpaq 

tilinen derlikko`p par

ı

q q



ı

lmayd


ı

. Esteliklerde m

ı

naday seplewlerdi bayqawg`a bolad



ı

Ataw  sepligi  esteliklerde  de  qaraqalpaq  tili  s



ı

yaql


ı

  arnawl


ı

  ko`rsetkishke  iye  emes. 

M

ı

sallar: at «at» (Ktb., 31); Tabg`ash qag`an «Tabg`an qag`an» (Ton., 62); q



ı

z «q


ı

z» (Mog., xb., 

9); 

Iyelik sepligi esteliklerde -n



ı

n`, -nin`, -

ı

n`, -in`, -nun`, -nu`n`, -nan`, -nen` affikslerinin` 



ja`rdemi  menen  jasal

ı

p,  negizinen  alg`anda,  eger  keyingi  fonetikal



ı

q  variantlar

ı

n  aytpag`anda 



ald

ı

n`g`



ı

 formalar

ı

 qaraqalpaq tilindegi menen jaq



ı

n keledi.

86

 M

ı



sallar: menin` «menin`» (Mog., 

29);  tu`rk  budun

ı

n`  ilin  «tu`rk  xalq



ı

n

ı



n`  elin»  (KTm.,  28);  Ku`ltigin  Bay

ı

rqann



ı

n`  aq  adg`

ı

r

ı



g` 

binip «Ku`ltegin Bay

ı

rqann


ı

n` aq ayg`

ı

r

ı



n minip» (Ktb., 35).  

Bar


ı

s sepligi esteliklerde -g`aru, -geru, -qaru, -keru, -g`ar, -ger, -ru, -ru`, -ra, -re,-qa, -ke, 

-g`a, -ge, -ya, -ye, -a, -a` affikslerinin` ja`rdemi menen jasalad

ı

. Bulard



ı

n` ishinde -qa, -ka`, -ke, -

g`a,  -ge,  -ge,  -qaru,  -qar

ı

,  -keri,  -g`aru,  -g`ar



ı

,  -geru`,  -geri  affiksleri  qaraqalpaq  tili  ush

ı

n  da 


xarakterli ko`rsetkishler,

87

 m



ı

sallar: ilgeru «ilgeri» (Mog., 37); og`uzg`aru «og`uzg`a» (Ktb., 33); 

Tabg`achg`aru «tabg`ashqa» (Ton., 61); ebin eru` kelmish «u`yine keldi» (Gkn., 30); «Tabg`ash 

xang`a bard

ı

m» (EnPT., 33)t.b. Al qaraqalpaq tilinde joqar



ı

dag`


ı

 affiksler t

ı

sqar


ı

, ishkeri, ilgeri, 

ushqar

ı

, shetkeri, aldar



ı

 usag`an so`zlerde qollan

ı

latug`


ı

n

ı



 ma`lim. 

Esteliklerde  tab

ı

s  sepligi  -g`,  -g,  -



ı

g`,  -ig,  -ug`,  -u`g,  ag`,  -eg,  -

ı

,  -i,  -n,  -n



ı

,  -ni 


affikslerinin`  qos

ı

l



ı

w

ı



  menen  jasal

ı

p,  qaraqalpaq  tilinen  biraz  o`zgesheligi  menen  par



ı

q  q


ı

lad


ı

Biraq  olard



ı

n`  tilinde  keyingi  affikslerdin`  or

ı

n  al


ı

w

ı



  yag`n

ı

y  -



ı

,  -i,  -n,  -n

ı

,  -ni  fomalar



ı

n

ı



n` 

qollan


ı

l

ı



w

ı

  bizin`  tilimiz  ush



ı

n  da  jat  emes.  Bul  formalard

ı

n`  gey  birewleri  ha`zirgi  tilimizde 



qollan

ı

lmag`an



ı

  menen,  eski  jazba  a`debiy  tilimizde  ko`plep  ush

ı

rasad


ı

.  M


ı

sallar:  begleri 

«begleri»  (Mog.,  1);  an

ı

  «on



ı

»  (Ton.,  62);  alp  shalchi  aq

ı

n  binip  «alp  Shalch



ı

  ag`


ı

n  (aq  at

ı

n) 


minip» (KTb., 33) t.b. 

Sh

ı



g`

ı

s  sepligi  de  basqalar



ı

  s


ı

yaql


ı

  qaraqalpaq  tilinen  bir  qatar  o`zgeshelikler  menen 

ay

ı

r



ı

lad


ı

.  Esteliklerde  sh

ı

g`

ı



s  sepliktin`  ko`rsetkishleri  m

ı

na  formalarda  gezlesedi:  -dan/-den,  -



d

ı

n`/-din`, -dun/-du`n, -tan/-ten, -t



ı

n/-tin, -tun/-tu`n. 

Bul  affikslerdin`  ay

ı

r



ı

m  fonettkal

ı

q  variantlar



ı

n  esapqa  almag`anda  ko`pshiligi 

qaraqalpaq  tilinin`  normalar

ı

  menen  jaq



ı

n  keledi.  M

ı

sallar:  on`dan  «on`nan,  on`  jaqtan»  (Ton., 



63); qandan «qaydan» (KTb., 30);  

                                                           



85

Д

.С.Насıров. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå ê5ïëèê êàòåãîðèÿñ

ı

, Í5êèñ, qoyq,rq -áåò 



86

 Н.А.Баскаков. Соотношение значений местоймений в тюркских язıках,-«Докладı и сообщения Института язıкознания АнСССР» т. I, 

М., 1952, 135-бет. 



87

  Н.А.Баскаков.  Очерк  грамматика  каракалпакского  язıка,-«Каракалпакско-русский  словарь»,  М.,  1958,  840-бет.  Сонıки: 

Каракалпакский язıк, П, М., 1952, 200-201-бетлер;À.¹

À.¹

À.¹


À.¹

ı

ä

ää



ä

ı

ðáàåâ


ðáàåâ

ðáàåâ


ðáàåâ¹àðà3àëïà3 òèëèíäå àòë

ı

3 ñ5çëåð, Í5êèñ, qoyq, wo-ee-áåòëåð~ 



К

.Бердимуратов, А.Есемуратов. ¹àðà3àëïà3 òèëè ñàáà3ë

ı

2



ı

, Iá5ëèì, Í5êèñ, qoyr,yi

    


Or

ı

n  ma`ha`l  sepligi  -da/-da`,  -ta/-te  affikslerinin`  jalg`an



ı

w

ı



  menen  jasalad

ı

.  M



ı

sal


ı

yurtda, yolta «jurtta, jolda» (KTb., 49); yerda` «jerde» (Mog., 36); t.b. 



Kelbetlikler.  Kelbetlikler  ul

ı

wma  tu`rki  tillerdegi  s



ı

yaql


ı

  qol  jazba  esteliklerde  de  ha`r 

tu`rli  ma`nini  bildiretug`

ı

n  tu`bir  ha`m  do`rendi  kelbetlikler  s



ı

pat


ı

nda  ush


ı

rasad


ı

.  M


ı

sal


ı

:  ach 


«ash»  (Mog., 38); ulug`  «ull

ı

»  (KTb., 28); ko`k  «ko`k»  (Gkn., 98);  yashul  «jas



ı

l», q


ı

z

ı



l  «q

ı

z



ı

l» 


(Gkn.,81). 

Do`rendi ko`elbetliklerdin` m

ı

naday affikslerdin` jalg`an



ı

w

ı



 arqal

ı

 jasalg`an



ı

n ko`remiz. 

-luq/-lu`k, -lug`/-lu`g, -l

ı

q/-lik, -l



ı

g`/-lig M

ı

sallar; mun`l



ı

g` «mun`l

ı

»-ancha bilin`ler mun`lug` ol 



«solay  bilin`ler  mun`l

ı

  ol»  (Gkn.,  34);  ku`chlu`t  «ku`shli»  (Gkn.,  93);  ko`ru`kliu`k  «ko`rikli» 



(Gkn.,  99);  yaraql

ı

g`  «jaraql



ı

»  (KTb.,  32);  tonl

ı

g`  «tonl



ı

»  (KTb.,  29);  Qull

ı

g`  «qull



ı

»,  ku`nlig 

«ku`n`li» (KTb., 21); Kelbetlik jasawda bul affiks ko`rsetilgen formada ha`zirgi qaraqalpaq tiline 

ta`n  bolmag`an  menen,  ol  eski  qaraqalpaq  jazba  a`debiy  tili  ush

ı

n  ta`n  qub



ı

l

ı



s.

88

  Son



ı

n`  ush


ı

orxon-enisey  esteliklerindegi  kelbetlik  jasaytug`



ı

n  bul  affiksler  menen  olard

ı

n`  fonetikal



ı

variantlar



ı

 qaraqalpaq tili ush

ı

n jat emes degen juwmaqqa keliwge bolad



ı

-q



ı

/-ki.  M


ı

sal


ı

:  ku`n  bats

ı

qdaq


ı

  «ku`n  bat

ı

stag`


ı

»  (KTb.,  52);  ko`n`u`lteki  «kewildegi» 

(Mog.,Xb 14); ichreki «ishtegi» (Mog., 28);  

-uq/-u`k. M

ı

sal


ı

: yaruq boltu «jar

ı

q bold


ı

» (Gkn., 39). 

-s

ı

z/-siz.  M



ı

sal


ı

:  sans


ı

z-y


ı

lq

ı



m  sans

ı

z  erti  «j



ı

lq

ı



m  sans

ı

z  edi»  (EnPT.,  84);  ichre  ashs



ı

tashra tons



ı

z «ishi ass

ı

z t


ı

s

ı



 tons

ı

z» (KTb., 26); otsuz subsuz «ots



ı

z suws


ı

z» (Gkn., 69). 

Sanl

ı

qlar. Orxon-enisey estelikleri tilinde sanl



ı

qlarg`a ul

ı

wma tu`rki tillerindegidey, olar 



bir  neshshe  razryadlarg`a  bo`linedi.  Olardan  sanaq  sanlard

ı

  m



ı

naday  tu`rde  gezlestiremiz:  bir 

(Gkn., 49); eki (KTb., 27); besh (EnPT., 81); bes «bes» (Tq., 49); yeti «jeti» (Tq., 49);  

Keltirilgen  sanl

ı

q  so`zlerdin`  ishinde  bir  qatar  so`zler  qaraqalpaq  tili  ush



ı

n  ta`n  emes 

s

ı

yaql



ı

  ko`u`rinedi.  Biraq  xal

ı

q  tiline  d



ı

qqatl


ı

raq  na`zer  salsaq  olard

ı

n`  tilimizde  bar  ekenligin 



ko`remiz.  Ma`selen  orxon-enisey  esteliklerinde  qatarl

ı

q  san  ma`nisindegi  «ekinti»  so`zi  ha`zir 



qaraqalpaq  tilinde  «ekindi»  tu`rinde  g`arr

ı

  kisilerdin`  tilinde  qollan



ı

lad


ı

.  Ma`selen:  ja`ne  ekindi 

bol

ı

p  ju`rgenshe  birotala  berip  qut



ı

la  qoyay

ı

n  dep  edim.



89

  Bul  jerde  ko`rsetilgen  so`zi  «qayta-

qayta  ha`lek  bol

ı

p,  ta`kirarlan



ı

p»  ma`nisinde  qollan

ı

lg`an.  orxon-enisey  esteliklerindegi  sanl



ı

ma`nisindegi bul so`z -



ı

ndi, -indi, -

ı

nt

ı



, -inti formas

ı

ndag`



ı

 (qaraqalpaq tilinde qaz

ı

nd

ı



, shab

ı

nd



ı

kesindi, u`zindi usag`an so`zlerdegi) a`yyemgi kelbetlik feyiller menen baylan



ı

sl

ı



 dep qaralad

ı

.



90

 

Almas



ı

qlar.  Orxon-enisey  jaz

ı

wlar


ı

nda  almas

ı

qlard


ı

n`  bir  qatar  tu`rleri  or

ı

n  alg`an. 



sog`an qarag`anda almas

ı

qlard



ı

n` tu`rleriorxon-enisey da`wirinen ko`p bur

ı

n qa`liplesken bol



ı

p, 


bizin`  zaman

ıı

zg`a  deyin  olard



ı

n`  tiykar

ı

  bir  qatar  kishigirim  o`zgerislege  ush



ı

raw


ı

  menen 


saqlan

ı

p  kelip  jetken.  Ma`selen  betlew  almas



ı

g`

ı



n

ı

n`  birinshi  beti  esteliklerde  ben  ha`m  men 



formalar

ı

nda  ush



ı

ras


ı

p,  on


ı

n`  son`g`

ı

  tu`ri  qaraqalpaq  tilindegi  menen  sa`ykes  keledi.  M



ı

sal


ı

men  o`zim  qag`an  olurtuquma  «men  o`zim  qag`an  bol



ı

p  ot


ı

rg`an


ı

mda»  (KTb.,  28);  ben  «men» 

(Tq.,52); biz (Mog.,32); ol (KTb., 21) t.b. 

Betlew almas

ı

g`

ı



 esteliklerde de sepleniw ta`rtibi boy

ı

nsha qaraqalpaq tilindegi ge usas. 



Ma`selen, ataw-men. 

Siltew  almas

ı

qlar


ı

  da  esteliklerde  qaraqalpaq  tiline  a`dewir  usas  formada  gezlesedi. 

M

ı

sal



ı

, er benku`si bu ermish  «erdin` ma`n`giligi (esteligi) us

ı

»  (EnPT.,61); Ol  yerke ben bilge 



Tonuquq tegu`rtu`k u`chu`n «ol jerge men bilgish tan

ı

quq jetkenim ush



ı

n» (Tq., 48) t.b. 

Almas

ı

qt



ı

n`  bulardan  basqa  tu`rleri  de,  qollan

ı

lg`an,  ma`selen,  o`zlik  almas



ı

g`

ı



-men 

o`zim qag`an olurtuq

ı

ma «men o`zim qag`an bol



ı

p ot


ı

rg`an


ı

mda»  


Feyiller. Qaraqalpaq tilindegi s

ı

yaql



ı

, orxon-enisey esteliklerinde de feyiller tu`bir ha`m 

do`rendi feyiller bol

ı

p ekige bo`linedi. M



ı

sal


ı

: al  


-la/-le: 

                                                           



88

Х

.Хамидов.  О    язıке    «Каракалпаксих  присяг»,  «Вестник  Каракалпакского  филиала  АнУзССР»,  Нукус, 

1966, №2, 70-бет 



89

Авторд

ıн жеке баклауларı бойıнша колжазбалардан.  

90

 А.М.Щербак. Грамматический очерк язıка тюркских текстов Х-ХIIIвв. Из Восточного Туркестана, М.-Л., 

1961, 121-бет 



-bar: ta`n`rigeru` yalbaru`r «ta`n`irge jalbard

ı

» (Gkn., 83); 



-re: mu`n`rea`u`rmen «mo`n`ireymen» (Gkn., 92);  

-s

ı



ra/ -sire: qag`anl

ı

g` qag`ans



ı

ratd


ı

m

ı



z «qag`anl

ı

g`



ı

n qag`ans

ı

ratt


ı

q», illigig ilsiretdimiz 

«elligin elsirettik» (KTb., 18). 

Feyil  da`rejeleri  de  esteliklerde  ha`zirgi  tu`rki  tillerindegi  son

ı

n`  biri  qaraqalpaq 



tilindegi

91

  ma`nisinde  ha`m  formas



ı

nda  gezlesedi.  Ayta  ketetug`

ı

n  na`rse,  orxon-enisey  jaz



ı

esteliklerinde feyil da`rejelerinin` qaraqalpaq tilindegi ge qarag`anda geypara o`zgeshelikleri bar. 



solay da bolsa bul turaql

ı

 kategoriya s



ı

pat


ı

nda bul dereklerde de qaraqalpaq tiline jaq

ı

n hal


ı

nda 


qollan

ı

lg`an. feyil da`rejelerinen m



ı

na to`mendegilerdi ko`riwge bolad

ı



Tu`p  da`reje  qaraqalpaq  tilindegidey,  o`zinin`  ayr



ı

qsha  ko`rsetkishine  iye  emes,  ol 

a`dettegishe aw

ı

spal



ı

 ha`m aw


ı

spas


ı

z feyiller tu`rinde ush

ı

rasad


ı

. M


ı

sal


ı

 og`uz yag`

ı

 ordug` basd



ı

 

«og`uz jaw ordan



ı

 bast


ı

» (KTb., 48); O`zlik da`reje -

ı

n, -in, -i, affikslerinin` sonday aq -



ı

l, -il, -l 

affikslerinin`  ja`rdemi  menen  jasalad

ı

.  M



ı

sal


ı

:  sebin  «su`yin»  (Mog.,  2);  O`zgelik  da`reje  bul 

dereklerde de qaraqalpaq tilindegi s

ı

yaql



ı

 -tur/-tu`r, -ur/-u`r,-t, -

ı

t/-it affikslerinin` feyil so`zlerge 



jalg`an

ı

w



ı

  arqal


ı

  jasalad

ı

:  anta  yanturdumuz  «sol  jerde  qaytard



ı

q»  (Tq.,  45).  Sheriklik  da`reje  -

sh,  -

ı

sh,  -ush/-u`sh  affikslerinin`  ja`rdemi  menen  jasalad



ı

.  M


ı

sal


ı

:  son`wshdi    «sog`

ı

st

ı



»  (Mog., 

28) 


Feyillerdin`  ma`ha`lleri  esteliklerde  de  ul

ı

wma  tu`rki  tillerindegi  us



ı

lda  jasalad

ı



Olardan  aw



ı

spal


ı

  keler  ma`ha`l  m

ı

naday  tu`rde  gezlesedi,  ma`selen,  titir  bug`ramen  o`ru`n` 



ko`puku`min sacharman «men a`rebi buwraman aq ko`bigimdi shashaman» (Gkn., 31); t.b. An

ı



o`tken  ma`ha`l  de  ul

ı

wma  tu`rk,  son



ı

n`  biri  qaraqalpaq  tilindegidey.

92

  M


ı

sal


ı

:  yalan`  budunug` 

tonl

ı

g`,  ch



ı

g`ay  bud

ı

n

ı



g`  bay  q

ı

lt



ı

m  «jalan`ash  xal

ı

qt

ı



  tonl

ı

,  ash  xal



ı

qt

ı



  bay  q

ı

ld



ı

m»  (KTb.,  29); 

Bur

ı

ng`



ı

 o`tken ma`ha`l m

ı

naday formada gezlesedi: ol o`dka` qul qull



ı

g` bolm


ı

s erti «ol waq

ı

tta 


qul-qull

ı

 bolg`an edi» (KTb., 21) t.b. 



Feyillerdin`  meyilleri  orxon-enisey  esteliklerinde  ul

ı

wma  alg`anda  qaraqalpaq 



tilindegidey, feyiller bul derekler dede barl

ı

q to`rt meyiller formas



ı

nda gezlesedi. Bul na`rse feyil 

kategoriyalar

ı

n



ı

n` ju`da` turaql

ı

 bolatug`



ı

n

ı



n ko`rsetedi. An

ı

ql



ı

q meyil feyillerinde m

ı

sallar: yoq 



q

ı

lt



ı

m  «joq  q

ı

ld

ı



m»  (Mog.,  Xa  14)  qan`s

ı

z  qald



ı

m  «a`kesiz  qald

ı

m»  (EnPT.,  23)  qag`an  kelti 



«qag`an keldi» (Mog., 41) t.b. Buyr

ı

q meyil feyilleri m



ı

naday tu`rlerde gezlesedi. M

ı

sallar: tu`rk 



budun  o`ku`n  «tu`rk  xalq

ı

  o`kin»  (KTb.,  23).  Esidgil  «esitkil»  (KTm.,  1)  tu`rk,  og`uz  begleri, 



budun  esidin`  «tu`rk,  og`uz  beleri  xalq

ı

  esitin`»  (KTb.,  22)  bilin`ler  «bilin`ler»  (GKn.,  85) 



ag`ulunta  yulqun`  bolzun  «qoran`da  mal

ı

n`  bols



ı

n»  (GKn.,  85)  tu`rk  budun

ı

g`  at


ı

  ku`si  yoq 

bolmazun» (KTb., 25) t.b. Tilek meyil esteliklerde de -ay

ı

n (-ayun), -eyin (-eyu`n), -y



ı

n (yun), -

yin  (-yu`n),  -g`ay  (-gey)  affikselirinin`  ja`rdemi  menen  jasalad

ı

.  M



ı

sal


ı

:  o`gu`m  o`tinalayun, 

qanum  sabun  t

ı

n`layun  «namn



ı

n`  u`gitin  alay

ı

n,  a`kemnin`  so`zin  t



ı

n`lay


ı

n»  (Gkn.,  90)  yu`z 

yashay

ı

n «ju`z jasay



ı

n» (EnPT., 66) yarag`ay «jarag`ay» (Gkn., 61) tiyin «deyin aytay

ı

n» (Mog., 



33)  t.b.  Sha`rt  meyili  -sar/-ser  affikslerinin`  ja`rdemi  menen  jasalad

ı

.  Bul  forman



ı

  qaraqalpaq 

tilindegi,  sonday-aq  ko`pshilik  tu`rki  tillerindegi  -sa/-se  tu`rindegi  sha`rt  meyili  affikslerinin` 

a`yyemgi  da`wirlerdegi  ko`rinisi  dep  qarawg`a  bolad

ı

.  Sha`rt  meyiline  m



ı

sallar:  «U`ze  ta`n`iri 

baspasa» (KTb., 22); yay bolsar «jaz bolsa» (Mog., xs 3)t.b. 

Feyillerdin`  funktsional  formalar

ı

n

ı



n`  biri  bolg`an  kelbetlik  feyiller  bul  dereklerde  de 

feyil tu`birine ha`r tu`rli qos

ı

mtalard


ı

n` jalg`an

ı

w

ı



 menen jasal

ı

p, olar o`tken, keler ha`m ha`zirgi 



ma`ha`l tu`rlerinde gezlesedi. 

O`tken  ma`ha`l  kelbetlik  feyilleri  -m

ı

s/-mis,  -m



ı

sh/-mish,  -duq/-du`k,  -tuq/-tu`k 

affikslerinin`  ja`rdemi  menen  jasalad

ı

.  M



ı

sallar:  ancha  qazg`anm

ı

s  «sonsha  iyelegen»  (KTb., 



                                                           

91

  Н.А.Баскаков.Залоги  в  каракалпакском  язıке,  Т.,  1951;  сонıки:  Каракалпакский  язıк  II  фонетика  и 

морфология,  часть  I.  (Части  речи  и  словообразование)  М.,  1952,  332-352-бетлер;  К.Бердимуратов, 



А

.Есемуратов.  Каракалпак  тили  сабаклıгı,  Iболим.  Фонетика,  лексика  хэм  морфология,  Н.,  1964,  117-121-

бетлер 



92

 Н.А.Баскаков. Причастия на -дı –тı в тюркских язıках,-  «Трудı Московского института востоковедения», 

№6  1951,  205-217-бетлер;  Ж.Алламуратов.  К  вопросу  форм  прошедшего  времени  глагола  изъявительного 

наклонения в каракалпакском язıке, Н., 1964, 63-бет 


22); kelsimi alp tidi «kegeni alp dedi» (Tq., 38); yaratm

ı

sh «jaratqan» (Mog., Xa 13); ko`termish 



«ko`tergen» (KTb., 25); barduq yirde «barg`an jerde» (KTb., 24); q

ı

shladuq «q



ı

slag`an» (Mog., 

31)  t.b.  Ha`zirgi  ma`ha`l  kelbetlik  feyilleri  qaraqalpaq  tilindegi  us

ı

  funktsiyadag`



ı

  -ar/-er 

affikslerinin`

93

  eski  variantlar



ı

  bolg`an  -

ı

r/-ir,  -ur/-u`r,  -r  affiksleri  arqal



ı

  jasalad

ı

.  M


ı

sal


ı

saq



ı

nurman  «oylarman»  (Mog.,  Xs  6);  kelu`rmen  «kelermen»  (Mog.,  Xb  14)  t.b.  Ha`zirgi 

ma`ha`l  kelbetlik  feyilleri  -ch

ı

/-chi,  -g`uwch



ı

/-gu`wchi  affikslerinin`  ja`rdeminde  jasalad

ı



M



ı

sal


ı

:  Ko`rtechi  «ko`riwshi»  (Mog.,  Xb  14)  Kirtechi  «kiriwshi»  (Mog.,  Xb  14)  ayg`uwch

ı

 

«ayt



ı

wsh


ı

»  (Tq.,  50  X)  t.b.  Keler  ma`ha`l  kelbetlik  feyilinin`  bol

ı

ms

ı



z  formas

ı

  -maz/-mes 



affiksleri arqal

ı

 jasalad



ı

. M


ı

sal


ı

: ko`ru`r ko`zim ko`rmezteg, bilir biligim bilmezteg bolt

ı

, o`zim 


saq

ı

nt



ı

m  «ko`rer  ko`zim  ko`rmestey,  biler  aq

ı

l

ı



m  bilmeytey  bold

ı

,  o`zim  qayg`



ı

land


ı

m»  (KTb., 

50) t.b. 

Orxon-enisey  jaz

ı

wlar


ı

nda  hal  feyiller  ha`zirgi  qaraqalpaq  tilindegidey  -

ı

p/-ip,  -p 



affiksleri

94

  sonday-aq  ha`zirgi  tilimizde  joq,  al  eski  qaraqalpaq  jazba  a`debiy  tilinde 



gezlesetug`

ı

n  joqar



ı

dag`


ı

  affikslerdin`  variantlar

ı

  bolg`an  -



ı

pan,  -ipen,  -pan,  pen  affikslerinin` 

jalg`an

ı

w



ı

  menen  jasalad

ı

.  M


ı

sal


ı

:  Ku`ltigin  Az  yag`

ı

z

ı



n  binip  tegdi  «Ku`ltegin  Az  Qarakerdi 

(att


ı

)  minip  jawg`a  tiydi»  (KTb.,  43)  o`pkelepen  «o`kpelep»  (Gkn.,  90)  kelipen  «kelip»  (KTb., 

22) t.b. -a/-a` affikslerinin` ja`rdemi menen jasalg`an hal feyillerge m

ı

sallar: tapa «taba» (Mog., 



24); asha «asa» (KTb., 21); keche «keshe» (Mog., 27) t.b. Hal feyillerdin` bulardan basqa -g`al

ı

/-



geli  affikslerinin`  jalg`an

ı

w



ı

  menen  de  jasalad

ı

.  M


ı

sal


ı

:  alg`al

ı

  «al


ı

p»,  yulg`al

ı

  «jul


ı

p», 


so`nu`shlgeli «sag`

ı

s



ı

p» (Mog., 32) 

Ra`wish. Orxon-enisey esteliklerinde ra`wishler ha`zirgi tu`rki tillerindegidey ha`r tu`rli 

us

ı



llar menen jasalad

ı

. Ma`selen, leksikal



ı

q us


ı

l; o`n` «bur

ı

n» (Mog., Xa 13); ku`ntu`z «ku`ndiz» 



(KTb.,  27);  morfologiyal

ı

q  us



ı

l  menen:  otcha  «ottay»,  borcha  «bo`ridey»  subcha  «suwday», 

tag`cha  «tawday-tu`rgis  qag`an  su`si  Bolchuda  otcha  borcha  kelti  «Tu`rgesh  qag`ann

ı

n`  a`skeri 



Bolchuda ottay, bo`ridey (bol

ı

p) keldi» (KTb., 37); Qan



ı

n` subcha yugu`rti, so`n`u`ku`n` tag`cha 

yatd

ı

  «qan



ı

n` suwday ju`girdi, su`yegin` tawday (bol

ı

p) jatt


ı

» (KTb., 24); Bul qaraqalpaq tilinde 

de ra`wish jasaytug`

ı

n o`nimli affikslerdin` biri.



95

 Sintaksislik us

ı

l menen jasalg`an ra`wishlerde 



ush

ı

rasad



ı

:  ma`selen,  ol  y

ı

lqa  «sol  j



ı

l

ı



»  (KTb.,37);  ol  ku`nte  «ol  ku`nde»  (Tq.,  46);  Qaraqalpaq 

tilindegi  s

ı

yaql


ı

  orxon-enisey  dereklerinde  de  ra`wishler  o`zlerinin`  bildiretug`

ı

n  ma`nileri 



boy

ı

nsha  bir  neshe  toparlarg`a  bo`linedi.  Ma`selen,  or



ı

n  ra`wishi:  bunta  «bunda»  (KTb.,  20); 

o`n`ra` «alda, ald

ı

nda» (Mog., Xa 13); kiru` «keri, keyin» (KTb., 2); il eru` «ilgeri» (Mog., 27); 



anta  «sonda»  (KTb.,  48).  Waq

ı

t  ra`wishi:  tu`n  ud



ı

mad


ı

m  ku`ntiz  olurmad

ı

m  «tu`nde 



uy

ı

qlamad



ı

m,  ku`ndiz  ot

ı

rmad


ı

m»  (KTb.,  27);  y

ı

l

ı



nda  «j

ı

l



ı

nda»  (EnPT.,  27);  yaz

ı

n`a  «jaz



ı

n`a» 


(KTb.,  48);  mug`dar  o`lshem  ra`wishi:  az  «az»  (Ktm.,  10;  Mog.,  32);  ko`p  (Mog.,  28);  ancha 

«sonsha» (KTb., 2); Sebep ra`wishi: qut

ı

m ba uchun «bax



ı

tl

ı



 bolg`an

ı

m ush



ı

n» (KTb., 29) t.b.  

Ko`mekshi  so`zler  esteliklerde  siyrek  te  bolsa  gezlesedi,  olard

ı

n`  funktsiyalar



ı

  da 


ha`zirgi  tu`rki  tillerindegidey.  Ma`selen,  m

ı

naday  tirkewishlerdi  ko`remiz:  ara-qamush  ara 



qalmush  «qam

ı

st



ı

n`  aras


ı

nda  qalg`an»  (Gkn.,  57);  u`chu`n  «ush

ı

n»-tu`rk  budun  u`chu`n  «tu`rk 



xalq

ı

  ush



ı

n»  (KTb.,  27);  tegi  «deyin»-Kenutarmang`a  deyin  (KTb.,  21).  Da`nekerler  de 

baylan

ı

st



ı

r

ı



wsh

ı

  ha`m  bag`



ı

nd

ı



r

ı

wsh



ı

  da`nekerler  tu`rinde  gezlesedi.  Baylan

ı

st

ı



r

ı

wsh



ı

 

da`nekerlerge  m



ı

sallar;  yana  «ja`ne»  yana  o`lti  «ja`ne  a`ketti»  (KTb.,  23);  birla`  yana  «ja`ne» 

yana  eltti  «ja`ne  a`ketti»  (KTb.,  23);  birle  «menen  so`ylestik»  (KTb.,  26);  Bag`

ı

nd



ı

r

ı



wsh

ı

 



da`nekerler;  u`chu`n  «ush

ı

n»-bilmedu`k  u`chu`n  yablaq



ı

n

ı



n`  u`chu`n  echim  qag`an  ucha  bard

ı

 



«bilmesligin`  ush

ı

n,  jamanl



ı

g`

ı



n`  ush

ı

n  ag`am  qag`an  qaza  tapt



ı

»  (KTb.,  27);  Siyrek  bolsa  da 

tan`laq so`zler de gezlesedi. M

ı

sal



ı

: Qantayun «qa`yteyin» (Tq., 33) t.b. 

Juwmaqlap  aytqanda  orxon-enisey  jaz

ı

w  esteliklerinin`  faktleri  qaraqalpaq  tilinin`  tariyx



ı

u`yreniw ush



ı

n ju`da` turarl

ı

q material, ondag`



ı

 bir qatar faktlerdi ele de teren`irek ha`m arnawl

ı

 

                                                           



93

Д

.С.Насıров.

    


¹àðà3àëïà3 òèëèíäå êåëáåòëèê ôåéèë, Í.,

 1964, 28-бет.  



94

Сонда

  

95

  Ж.Ешбаев. 

*1çèðãè  3àðà3àëïà3  òèëèíäå  ð17èøòè4  àôôèêñëåð  àð3àë

ı

  æàñàë


ı

7

ı



,  «Âåñòíèê 

Êàðàêàëïàêñêîãî ôèëèàëà ÀÍÓçÑÑл, Í., 1971, №1, 74-бет 



izertlew  tilimizdin`  tariyx

ı

y  grammatikas



ı

n  ha`m  leksikas

ı

n  islewde  u`lken  a`hmiyetke  iye. 



Bizin`  bul  ju`rgizilgen  kishkene  baqlaw

ı

m



ı

z  orxon-ensisey  jaz

ı

w

ı



  estelikleri  tilinin`  qaraqalpaq 

tiline  leksika,  fonetika  ha`m  morfologiya  tarawlar

ı

nda  a`dewir  da`rejede  qatnasl



ı

  ekenin 

ko`rsetedi.  

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Download 2.11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling