O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi


Download 2.11 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/9
Sana26.06.2017
Hajmi2.11 Mb.
#9905
1   2   3   4   5   6   7   8   9

16

 Н.А.БаскаковКаракалпакский язıк, II, 56-57-бетлер 

qaraqalpaq tilinin` ertedegikonsonatizm sostav

ı

n



ı

n` orxon-enisey estelikleri menen derlik birdey 

ekeninko`riwge bolad

ı



Orxon-enisey  esteliklerinin`  konsonatizm  sostav

ı

n



ı

n`  ha`zirgi  qaraqalpaq  tilinen 

o`zgesheliklerinin` biri bir qatar daw

ı

ss



ı

zlard


ı

n` juwan ha`m jin`ishkeligine qaray jubaylas bol

ı



keliwinde ha`m bul qub



ı

l

ı



st

ı

n` grafikal



ı

q jaqtan sa`wleleniwinde. 

«Z»  fonemas

ı

  so`zlerdin`  ortas



ı

nda  ha`m  aq

ı

r

ı



nda  qollan

ı

lg`an



ı

  ush


ı

rasad


ı

.  M


ı

sal


ı

toquz-tog`



ı

z:  yana  toquzov  qon  utmush  «ja`ne  toqsan  qoy  utt

ı

»  (GKn.,  44):  uzuntonlug`  «Uz



ı

tonl



ı

» (Gkn., 34): ko`zi ko`rti «ko`zi ko`rdi» (Mog., 2): Q

ı

rq

ı



z birla` «q

ı

rg`



ı

z benen» (Mog 26). 

«M»  fonemas

ı

  tiykar



ı

nan  alg`anda  so`zlerdin`  bas

ı

nda  siyrek,  az  mug`darda,  al 



so`zlerdin`  ortas

ı

nda  ha`m  ax



ı

r

ı



nda  aktiv  qollan

ı

lad



ı

.  M


ı

s:  Ku`mu`sh  «gu`mis»  (Mog.,  Xb  11) 

og`l

ı

ma  al



ı

  ba`rtim  «ul

ı

ma  al


ı

p  berdim»  (Mog.,  Xb  10):  ta`gelim  tidim  «tiyeyik  dedim»  (TQ., 

39): mun`lug` ol «mun`l

ı

 bul» (Gkn., 34). 



«N`»  fonemas

ı

  orxon-enisey  esteliklerinde  de  o`z  ald



ı

na  tol


ı

q  qa`liplesken  ses, 

so`zlerdin`  ortas

ı

nda  ha`m  ax



ı

r

ı



nda  ush

ı

ras



ı

p,  pozitsiyal

ı

q  qollan



ı

w  printsipi  boy

ı

nsha  ha`zirgi 



qaraqalpaq  tilindegidey.  M

ı

sal



ı

:  tan`  tan`ladu  «tan`  att

ı

»  (GK.,  39):  ancha  bilin`la`r:  «solay 



bilin`ler» (GKn., 36): bun`s

ı

z q



ı

lt

ı



m «mun`s

ı

z q



ı

ld

ı



m» (Mog., Xb. 12). 

«P» fonemas

ı

 orxon-enisey jaz



ı

w

ı



 esteliklerinde so`z bas

ı

nda qollan



ı

lmayd


ı

, bul jag`day 

qaraqalpaq tili ush

ı

n da ta`n jag`day. Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi so`z bas



ı

nda bul foneman

ı

n` 


qollan

ı

l



ı

w

ı



 basqa tillerden so`zler o`zlestiriw na`tiyjesinde ju`zege kelgen qub

ı

l



ı

s. Orxon-enisey 

estelikleri  tilinde  bul  fonema  so`z  ortas

ı

nda  ha`m  ax



ı

r

ı



nda  gezlesedi.  M

ı

sal



ı

:  Apa  tarqan  (adam 

at

ı

) (TK., 34): antag` alp ermish «sonday al



ı

p edi» (GKn., 59) 

«Sh»  fonemas

ı

 orxon-enisey jaz



ı

wlar


ı

nda da qaraqalpaq tilindegidey so`zlerdegi barl

ı



pozitsiyalarda yag`n



ı

y so`z bas

ı

nda, ortas



ı

nda ha`m ax

ı

r

ı



nda gezlesedi. M

ı

sal



ı

: shad-ataq (Mog., 

Xa 9); kishisin «kisisin, adam

ı

n» (Gkn., 43); yaratm



ı

sh «jaratm

ı

sh» ta`n`iri yaratm



ı

sh (Mog., Xa 

13);  

«Ch» fonemas



ı

 so`zlerdin` barl

ı

q pozitsiyalar



ı

nda qollan

ı

lad


ı

. M


ı

sal


ı

: chig-xal

ı

q (Mog., 



26),  ancha  bilin`ler  «solay  bilin`ler»  (Gkn.,  49);  u`chu`n-ta`n`ri  yar

ı

lqaduq  u`chu`n  «ta`n`ri 



jar

ı

lqag`an



ı

  ush


ı

n»  (Tq.,  40).  Al  qaraqalpaq  tilinde  bul  fonema  ko`binese  «sh»  sesi  menen 

almast

ı

r



ı

p  ayt


ı

lad


ı

,  «ch»  fonemas

ı

n

ı



n`  qollan

ı

l



ı

w

ı



  qaraqalpaq  tilinin`  eski  jazba  dereklerinde 

saqlang`an.

17

  

«B»  fonemas



ı

  so`zlerdin`  barl

ı

q  pozitsiyalar



ı

nda,  ko`binese  so`zlerdin`  bas

ı

nda  ha`m 



ortas

ı

nda  ush



ı

rasad


ı

.  M


ı

sal


ı

:  tog`d


ı

m  ba`n  «men  tuw

ı

ld

ı



m»  (EnPT.,  24);  qan  ba`rtim  «xan 

berdim»  (Tq.,  3);  sub  «suw»  (Mog.,  35);  yalbar  tir  «jalbar  der»  (Gkn.,  30);  bilga`  kisi  «bilgish 

kisi» (Kt m., 6); isig ku`chig biru`r «isin, ku`shin berip» (KTb. 30) t.b.  

«««  fonemas

ı

  orxon-enisey  estelikleri  tilinde  ha`zirgi  qaraqalpaq  tilindegidey  juwan 



daw

ı

sl



ı

lar  menen  g`ana  qollan

ı

lad


ı

,  so`zlerdin`  ortas

ı

nda  ha`m  aq



ı

r

ı



nda  ush

ı

rasad



ı

.  M


ı

sal


ı

Tabg`achqa yana ichikdi «tabg`ashqa ja`ne bag`



ı

nd

ı



» (TQ., 2); Chug`an er og`lu «gedey kisinin` 

ul

ı



» (Gkn., 45); bayrag` «bayraq» (Mog., 33). 

«G»  fonemas

ı

  joqar


ı

dag`


ı

  «g`»  fonemas

ı

n

ı



n`  jin`ishke  variant

ı

  bol



ı

p,  qaraqalpaq 

tilindegidey  jin`ishke  daw

ı

sl



ı

lar  menen  qatar  kelip  so`zlerdin`  ortas

ı

nda  ha`m  aq



ı

r

ı



nda 

qollan


ı

lad


ı

. M


ı

sal


ı

: bilga` Tonuquq «bilgish Tonuquq» (TQ., 35); men antag` ku`chligmen «men 

sonday ku`shlimen» (Gkn., 32); edgu` al

ı

p kisig «iygi (jaqs



ı

) alp kisini» (KTm., 6). 

«D» fonemas

ı

 orxon-enisey estelikleri tilinde so`zlerdin` ortas



ı

nda, al qaraqalpaq tilinde 

bul fonema so`z bas

ı

nda o`zlestirilgen so`zlerde gezlesedi. M



ı

sal


ı

: budun «xal

ı

q» (TQ., 1); edgu` 



«iygi, jaqs

ı

» (Mog., 39) t. b. 



«Y»  fonemas

ı

  orxon-enisey  estelikleri  tilinde  so`zlerdin`  barl



ı

q  pozitsiyalar

ı

nda 


ush

ı

rasad



ı

.  M


ı

sal


ı

:  yuz  «ju`z»  (Gkn.,  49);yoq,  y

ı

l  «joq,  j



ı

l»  (EnPT.,  24);  yaraql

ı

g`  «jaraql



ı

» 

(KTB.,  32);  tokuzunch  ay  (KTb.,  53);  buyuruq  «buyr



ı

q»  (KTb.,  43)  t.  b.  Orxon  enisey  jaz

ı

w

ı



 

                                                           

17

  У.Бекбаулов.  Фонетические  особенности  южного  диалекта  каракалпакского  язıка.  Автореферат 

кандидатской  диссертации,  Н.,  1966.  12-13-бетлер;  Х.Хамидов.  язıк  юридических  документовXVIII-XIX-

ХХвв, и его отношение к современному каракалпакскому  литературному язıку.  Автореферат кандидатской 

диссертации. Н., 1967, 11-12 бетлер. 



estelikleri tilinde «Y» fonemas

ı

 qaraqalpaq tilindegidey «J» fonemas



ı

n

ı



n` da x

ı

zmetin atqarad



ı

,

18



 

sonl


ı

qtan  ol  so`zledin`  bas  pozitsiyas

ı

nda  jiyirek  qollan



ı

lad


ı

.  Qaraqalpaq  tilinde  bul 

fonemalard

ı

n` biri ekinshisin almast



ı

r

ı



w a`yyemnen or

ı

n  alg`an qub



ı

l

ı



s bol

ı

p, ol tilimizge anaw 



yaki  m

ı

naw  tillerdin`  ta`siyir  jasaw



ı

nan  emes,  al  a`yyemnen  bar,  qaraqalpaq  tilinin`  ta`biyat

ı

na 


ta`n  konglomeratl

ı

q  qub



ı

l

ı



s  ekeni.

19

  Qaraqalpaq  tilinin`q  fonetikal



ı

q  o`zgeshelikleri  ush

ı

n  tipik 



jag`day ekenin aytqan maqul.

20

  



«Q»  fonemas

ı

  so`zlerdin`  barl



ı

q  pozitsiyalar

ı

nda  ush


ı

rasad


ı

,  ha`zirgi  qaraqalpaq 

tilindegidey,  juwan  daw

ı

sl



ı

lar  menen  qollan

ı

lad


ı

.  M


ı

sal


ı

:  qaru  o`kiz,  qomursg`a  «g`arr

ı

  o`giz, 



qum

ı

r



ı

sqa» (Gkn., 56); aq at «aq at» (Gkn., 29); tu`pu`t qanqa «Tibet Qang`a» (EnPT., 57). 

«K»  fonemas

ı

  joqar



ı

dag`


ı

  «q»  fonemas

ı

  menen  variantlas  fonema  s



ı

pat


ı

nda  barl

ı



pozitsiyalarda ush



ı

rasad


ı

, jin`ishke daw

ı

sl

ı



lar menen qollan

ı

lad



ı

. M


ı

sal


ı

: ku`n «ku`n» (Mog., 30); 

eki o`kuz «eki o`giz» (Gkn., 38); tu`rk budun «tu`rk xalq

ı

» (Tq., 2). 



«L»  fonemas

ı

  orxon-enisey  esteliklerinde  so`z  bas



ı

nda  ju`da`  siyrek,  ko`binese 

so`zlerdin`  ortas

ı

nda  ha`m  ax



ı

r

ı



nda  qollan

ı

lad



ı

.  M


ı

sal


ı

:  lag`z


ı

n  «don`


ı

z»  (Mog.,  Xa  10);  altun 

«alt

ı

n»  (Tk.,  32)  qulun  «qul



ı

n»  (Gkn.,  36);  ol  at  anta  tu`sdi  «ol  at  sonda  o`ldi»  (KTb.,  44); 

biligsiz qag`an olurm

ı

s «bilimsiz qag`an ot



ı

rg`an» (KTb., 5). 

«N»  fonemas

ı

 so`z bas



ı

nda siyrek, al so`zlerdin`  basqa pozitsiyalar

ı

nda jiyi ush



ı

rasad


ı

Qas



ı

ndag`


ı

  daw


ı

sl

ı



g`a  baylan

ı

sl



ı

  juwan  ha`m  jin`ishke  variantlarda  qollan

ı

lad


ı

.  M


ı

sal


ı

:  ne 


qag`anqa  isig  ku`chig  biru`rmen  tir  ermis  «qays

ı

  qag`ang`a  isimdi,  ku`shimdi  berermen  dedi 



olar». (KTb., 9); q

ı

z, kelinlerim  «q



ı

z, kelinlerim» (EnPT., 19); ekinti ku`n  «ekinshi ku`n»  (Tq., 

40); on

ı

nch «on



ı

nsh


ı

» (Mog., Xa 10);  

«R»  fonemas

ı

  orxon-enisey  estelikleri  tilinde  qaraqalpaq  tilinin`  tu`p  so`zlerindegi 



s

ı

yaql



ı

  so`zlerjdin`  ortas

ı

nda  ha`m  ax



ı

r

ı



nda  ush

ı

rasad



ı

.  M


ı

sal


ı

:  artuq  erti  «art

ı

q  edi»  (TQ.,  40); 



yir «jer» (KTb., 22); bar «bar» (Tq., 57);  

«S»  fonemas

ı

  so`zlerdin`  barl



ı

q  pozitsiyalar

ı

nda  ush


ı

rasad


ı

.  Bul  foneman

ı

n`  da  juwan 



ha`m jin`ishke variantlar

ı

 bar. M



ı

sal


ı

: su`chig sab

ı

n`a  «su`shik mazal



ı

 so`zine» (KTm., 6); esen 

tu`ken  «esen  tu`el»  (Gkn.,  40);  Ilteris  qag`an  «Ilteris  qag`an»  (Tq.,  61);  bas  (Tq.,  26);  sanchd

ı

 



«shan

ı

sht



ı

» (KTb., 42); y

ı

lq

ı



m sans

ı

z erti «j



ı

lq

ı



m sans

ı

z edi» (EnPT., 84); ol eki kisi «ol eki kisi» 



(Tq., 10) t. b. 

«T» fonemas

ı

n

ı



n` da orxon-enisey estelikleri tilinde qatt

ı

 ha`m jumsaq eki variant



ı

 bar. 


Barl

ı

q  pozitsiyalar  ush



ı

n  da  xarakterli.  M

ı

sallar:  ta`n`ri  «ta`n`iri»,  tag`  «taw»  (Gkn.,  25);  to`rt 



«to`rt»  (Gkn.,  42)  otuz  «ot

ı

z»  (KTm.,  1);  at  «at,  isim»,  bu  at



ı

m

ı



z  Umay  beg  «bul  bizin`  at

ı

m



ı

Umay bek» (EnPT., 53); t. b. 



Orxon-enisey  estelikleri  tilinin`  daw

ı

ss



ı

zlar  sistemas

ı

n

ı



n`  xarakteristikas

ı

  ul



ı

wma  al


ı

qarag`an



ı

m

ı



zda  qaraqalpaq  tili  ush

ı

n  jat  emes.  Son



ı

n`  menen  birge  esteliklerde  ha`zirgi 

qaraqalpaq tili menen sal

ı

st



ı

r

ı



p qarag`an

ı

m



ı

zda bir qatar seslerdin` or

ı

n almas


ı

w

ı



 s

ı

yaql



ı

 bir qatar 

o`zgesheliklerdi  ko`remiz.  Olar  to`mendegiler:  M/b.  M

ı

sal



ı

:  Ku`l  tegin  Azman  aq

ı

g`  binip 



«Ku`ltegin  Azman  aq

ı

n  minip»  (KTb.,  45);  ben  ancha  tirmen  «men  b



ı

lay  diymen»  (Tq.,  37); 

neke  qorqubiz  «nege  qorqam

ı

z»  (Tq.,  39);  ba`n`ku`  «ma`n`gi»  (EnPT.,  68);  ba`n`ku`  so`zinin` 



ma`n`ku`,  ma`n`gu`  tu`rleri  ush

ı

rasad



ı

  (EnPT.,  69);  t.  b.  Bul  daw

ı

ss

ı



zlard

ı

n`  almas



ı

p  qollan

ı

l

ı



faktleri a`yyemgi og`uzlar menen q

ı

pshaqlard



ı

n` tiline ta`n bolg`anl

ı

g`

ı



 ma`lim.

21

 Al bul qub



ı

l

ı



XVIII a`sirdin` birinshi yar

ı

m

ı



nda jaz

ı

lg`an qaraqalpaq tilinin` jazba esteliklerinde de negizinen 



alg`anda betlew almas

ı

g`



ı

nda saqlang`an

ı

n ko`riwge bolad



ı

.

22



 Sonday-aq bul qub

ı

l



ı

st

ı



n` geypara 

                                                           



18

К

.Аширалиев.  Древние  тюркские  элементı  в  современнıх  тюрксикх  язıках-  «Источники  формирования 

тюрксикх язıков Средней Азии и Южной Сибири» Фрунзе, 1966 63-бет  



19

  С.Е.Малов.  Каракалпакский  язıк  и  его  изучение,  -«Каракалпаксике  трудı  первой  конференции  по 

изучению производительнıх сил ККАССР» том II Ленинград, 1934, 200-бет 



20

Е

.Д.Поливанов.  Некоторıе  фонетические  особенности  каракалпакского  язıка.-  «Трудı  Хорезмской 

экспедиций» Ташкент, 1933, 27-бет  



21

 Н.А.Баскаков. Ввведение в изучение тюркских  язıков,  издание  второе, изд-во  «Вıсшая школа» М., 1969, 

247-бет  



22

 Х.Хамидов О Язıке каракалпакских присяг,-«Вестник Каракалпакского филиала АнУзССР» 1966, №2 68-

бет 


izleri  ha`zirgi  qaraqalpaq  tilinin`  ay

ı

r



ı

m  govorlar

ı

nda  ju`da`  siyrek  bolsa  da  bar  ekeni 



bayqalad

ı

.



23

  

D/t:  M



ı

sal


ı

:  berti  «berdi»,  tidi  «dedi»  (Tq.,  38);  d/n:  bizni  «bizdi»  (Tq.,  29);  j/y:  bir 

y

ı

lqa bish yol



ı

 su`n`u`shdimiz «bir j

ı

lda bes jola sog`



ı

st

ı



q» (KTb., 44); yana  «ja`ne keldi» (Tq., 

33);  g`/q:  toquz  «tog`

ı

z»  (EnPT.,  81);  q



ı

rq

ı



z  budun

ı

g`  «q



ı

rg`


ı

z  xalq


ı

n»  (KTb.,  35);  g/k: 

yu`ku`ntu` «ju`gu`ndi» (Tq., 28); y/g: anteg «anday» (Tq., 29); n/d: bun`adup «mun`ay

ı

p» (Tq., 



26); at qudruqun tu`gu`p  «at quyr

ı

g`



ı

n tu`yip» (Gkn., 77); ad

ı

r

ı



lt

ı

m  «ay



ı

r

ı



ld

ı

m» (EnTP., 55); aq 



adg`

ı

r



ı

 «aq ayg`

ı

r

ı



» (KTb., 36); y/n: qantayun «qa`yteyin» (Tq., 33); qon «qoy» (Gkn., 44); w/g` 

bog`uzlantu «baw

ı

zland


ı

» (Tq., 26); s/z: barzun tiydi «bars

ı

n dedi» (Tq., 31); kelma`z «kelmes» 



(Tk.,  32);  sh/s:  sanchd

ı

  «shan



ı

sht


ı

»  (Tq.,  28);  sh/t:  ekinti  «ekinshi»  (KTb.,  45);  sh/ch:  keche 

«keshe, keship» (Tq., 38); 

Keltirilgen  m

ı

sallarda  bir  qatar  daw



ı

ss

ı



z  seslerdin`  o`z-ara  or

ı

n  almas



ı

w

ı



  menen  birge 

qaraqalpaq  tili  ush

ı

n  derlik  ta`n  bolmag`an  bir  qatar  daw



ı

ss

ı



z  seslerdin`  dizbekleri  de  ma`selen 

nt:  ekinti  «ekinshi»,  qantayun  «qa`yteyin»,  lt:  ad

ı

r

ı



lt

ı

m,  nch:  sancht



ı

  «shan


ı

sht


ı

»  usag`an  ses 

tirkesleri  or

ı

n  alg`an.  bul  qub



ı

l

ı



slard

ı

  bir  qatar  tyurkolog  ilimpazlar  ju`da`  erte  da`wirlerden 



qalg`an qald

ı

q ekenin ko`rsetedi.



24

 Us


ı

 qub


ı

l

ı



st

ı

n` geybir izleri qaraqalpaq tilinde de, az da bolsa 



gezlesedi, ma`selen alt

ı

n, qalta, balta, sarg`



ı

lt

ı



m, q

ı

zg`



ı

lt

ı



m, ant mult usag`an so`zlerde or

ı

n al



ı

w

ı



 

qaraqalpaq  tilinde  ju`da`  eski  qatlamlard

ı

n`  barl


ı

g`

ı



n,  na`tiyjede  tilimizdin`  geypara 

elementlerinin` ju`da` erte zamanlarda payda bolg`anl

ı

g`

ı



n

ı

nn` deregi dep qarasa bolad



ı

Orxon-enisey  jaz



ı

w

ı



  estelikleri  tilinin`  fonetikal

ı

q  o`zgesheliklerin  qaraqalpaq  tilinin` 



fonetikal

ı

q  normalar



ı

  menen  sal

ı

st

ı



r

ı

p  qarag`an



ı

m

ı



zda  bul  estelikler  tilinin`  bizin`  tilimizden 

a`dewir  ay

ı

rmas


ı

  barl


ı

g`

ı



n,  sonday-aq  ko`pshilik  sa`ykesliklerdin`  de  bar  ekenligin  ko`remiz. 

Ondag`


ı

  ay


ı

rmash


ı

l

ı



qlar,  orxon-enisey  esteliklerinin`  jaz

ı

l



ı

w  da`wiri  menen  qaraqalpaq  tilinin` 

qa`liplesiw da`wiri aras

ı

ndag`



ı

 uzaq waq

ı

tt

ı



n` izi dep qarawg`a bolad

ı



 

 

Orxon-enisey jaz



ı

w

ı

 esteliklerinin` leksikas

ı

 tuwral

ı



 

Orxon-enisey 

jaz

ı

w



ı

 

esteliklerinin` 



leksikas

ı

 



ko`pshilik 

izertlew 

jum

ı

slarda 



ko`rsetilgenindey onda ul

ı

wma tu`rkiy tillerine tiyisli so`zler ko`plep or



ı

n alg`an. ol so`zlerdin` 

leksikal

ı

q  ma`nileri  jag`



ı

nan  al


ı

p  qarag`anda  olar  qaraqalpaq  tili  ush

ı

n  da  jat  emes.  Bul  orxon-



enisey jaz

ı

w



ı

 esteliklerinin` tilinin` leksikas

ı

n

ı



n` negizgi bo`legi tu`rk tillerinin` o`z so`zi bol

ı

p, 



olar  en`  za`ru`r  bolg`an  tu`sinik  ug`

ı

mlard



ı

  qamt


ı

g`an.  Esteliklerdi  leksikal

ı

q  sostav  o`zlerinin` 



bildiretug`

ı

n ma`nileri boy



ı

nsha bir neshe tematikal

ı

q toparlarg`a bo`linedi. Ma`selen jeke adam 



atlar

ı

n  bildiretug`



ı

n  so`zler,  toponimikal

ı

q  atamalard



ı

  bildiretug`

ı

n  so`zler,  ay



ı

r

ı



m  jeke 

adamlard


ı

n`  laqab

ı

n,  a`melin  bildiretug`



ı

n  so`zler,  adamlard

ı

n`  o`z-ara  bir-biri  menen 



tuw

ı

sqanl



ı

q  qatnaslar

ı

n  bildiretug`



ı

n  so`zler.

25

  Ma`selen:  og`ul,  «ul»,  q



ı

z,  ana,ata,  a`ke,  ini, 

iyegin  «jiyen»,  er,  «eri,  ku`yew»,  kelin,  ku`degu`  «ku`yew»,  qatun  tag`

ı

  basqalar,  u`y  ha`m 



jabay

ı

 hawanlard



ı

n` atamalr

ı

n bildiretug`



ı

n so`zler, ma`selen: at, tay, biy «biye», adg`

ı

r «ayg`


ı

r», 


ingen  «ana  tu`ye»,  buqa  «bug`a»,  oku`z  «o`giz»,  qoy,  ingen  «s

ı

y



ı

r»,  bozag`u  «buzaw», 

tab

ı

shg`an  «qoyan, tawshan», ton`uz  «don`



ı

z», bar


ı

s, bo`ru`, kiyik, qush,  quzg`un,  «g`arg`a», it 

t.b. 

Orxon-enisey  jaz



ı

w

ı



  estelikleri  tilinin`  leksikas

ı

  boy



ı

nsha  ju`rgizgen  baqlawlar  bul 

esteliklerdin`  leksikas

ı

ndag`



ı

  ko`pshilik  so`zlerdin`  qaraqalpaq  tilinin`  leksikas

ı

  ush


ı

n  da 


xarakterli ekenin ko`rsetedi. Ayta ketetug`

ı

n na`rse, esteliklerdin` tilinde ha`m qaraqalpaq tilinde 



                                                           

23

  Х.Хамидов. 

¹àðà3àëïà3  òèëèíè4  Òàõòàê5ïèð  ãîâîð

ı

í

ı



4  ôîíåòèêàë

ı

3  5çãåøåëèêëåðè  (3îë  æàçáà),  qoyt, 



eq-áåò 

24

  С.Е.Малов.  Памятники  древне  тюркской  письменности.  М-Л.,  1951,  6-бет;  И.А.Батманов.  Язıк 

енисейских памятников древнетюркской письменность, Фрунзе, 1959, 4-бет; П.М.Мелиоранский. Памятник 

в честь Кюль-Тегина, ЗВО, т ХII, вıп, 2-3, СПб., 1899, 53-54-бетлер. 

25

К

.Аширалиев.  Древние  тюрские  элементı  в  современнıх  язıках,-«источники  формирования  тюркских 

язıков Средней Азии и Южной Сибир», Фрунзе, 1966, 23-38-бетлер. 



ten`dey  or

ı

n  alg`an  so`zlerdin`  ha`mmesi  bir  qa`lipte,  ten`dey  da`rejede  emes.  Biraz  so`zler 



o`zlerinin`  formalar

ı

,  ma`nileri  boy



ı

nsha  eki  tilde  de  birde  bolsa,  biraz  so`zler  esteliklerge 

qaraqanda  qaraqalpaq  tilinde  ay

ı

r



ı

m  fonetikal

ı

q  o`zgerislerge  ush



ı

rag`an


ı

n  ko`remiz.  Ma`selen, 

esteliklerdegi  adg`

ı

r,  adaq,  ad



ı

r

ı



ld

ı

  so`zleri  qaraqalpaq  tilinde  ayg`



ı

r,  ayaq,  ay

ı

r

ı



ld

ı

  tu`rinde 



saqlang`an.  bul,  a`lbette,  ko`p  zamanlar  dawam

ı

nda  tilimizdin`  o`sip,  o`zgerip,  rawajlan



ı

w

ı



n

ı

n` 



ju`zege kelgen qub

ı

l



ı

s.

26



 

Endi esteliklerden m

ı

sallar keltireyik: alp Shalch



ı

 aq at


ı

n binip tegmish «alp Shalch

ı

 aq 


at

ı

n minip (jawg`a) tiygen» (Ktb., 40): budun



ı

 ku`n` qul bolt

ı

 «xalq


ı

 ku`n` qul bold

ı

» (Ktb., 20): 



sin`lim Kunchug` birtimiz «sin`lim-Qanshayd

ı

 ()xan q



ı

z

ı



 berdik» (Ktb., 20): onon` budun emgek 

ko`rdi «on oq xalq

ı

 azap (en`bek) ko`rdi» (Ktb., 19): tamqal



ı

g` y


ı

lq

ı



 «tamg`al

ı

 j



ı

lq

ı



» (EnPT., 49): 

tug`  at qudruqun tu`gu`p  «tuw at quyr

ı

g`

ı



n tu`yip»  (Gkn., 77):  yuz artug`  oqun urt

ı

 bash



ı

na bir 


ta`gu`rmedi «ju`zden art

ı

q oq urd



ı

 birewi bas

ı

na tiymedi» (Ktb., 33): Ertis u`zu`g keche keltimiz 



«Ertis o`zegin keshe keldik» (Tq., 38): yitinch erig q

ı

l



ı

chlad


ı

 «jetinshi erdi q

ı

l

ı



shlad

ı

» (Ktb., 45): 



q

ı

rq



ı

z  og`l


ı

  men  «q

ı

rg`


ı

z  ug`l


ı

man»  (EnPT.,  84):  yurtda,  yolta  «jurtda,  jolda»  (Ktb.,  49):  inim 

yiti,  ur

ı

m  uch,  q



ı

z

ı



m  uch,  erti  «inim  jetew,  ul

ı

m  u`shew,  q



ı

z

ı



m  u`shew  edi»  (EnPT.,  84):  at

ı

 



turuq, azuq

ı

 yoq, erti «at



ı

 ar


ı

q, az


ı

g`

ı



 joq edi» (Ktb., 39): ko`l «ko`l» (Gkn., 34): il «el» (EnPT., 

53):baq


ı

r «pul», qara sach «qara shash» (EnPT., 49) t.b. 

Bul m

ı

sallardan biz qaraqalpaq tilinin` leksikal



ı

q negizi sol enisey-orxon da`wirlerinde 

aq  a`dewir  da`rejede  qa`liplesip,  rawajlan

ı

wg`a  bag`dar  alg`an



ı

n  ko`remiz.  Joqar

ı

da 


ayt

ı

lg`an



ı

nday, orxon-enisey esteliklerinin` leksikal

ı

q sostav


ı

 birgelki emes, onda qaraqalpaq tili 

ush

ı

n  ta`n  bolmag`an  qub



ı

l

ı



slar  da  ko`p.  Bun

ı

n`  sebebin,  bizin`  pikirimzshe,  bul  jazba 



dereklerdin` qatar

ı

na qaraqalpaq tili de kiretug`



ı

n q


ı

pshaq tilleri topar

ı

na g`ana emes, al olard



ı

n` 


ul

ı

wma  tu`rki  tillerinin`  miyras



ı

  ekenliginen  izlew  kerek.  bir  qatar  so`zler,  formalar  ha`m 

fonetikal

ı

q qub



ı

l

ı



slar qaraqalpaq tili ush

ı

n tu`siniksiz bolg`an



ı

 menen olar tu`rki tillerinin` basqa 

bir shaqaplar

ı

 ush



ı

n tu`sinikli ha`m ta`n. 

Son

ı

n`  menen  birge  bul  esteliklerdin`  tilinin`  leksikal



ı

q  sostav

ı

nda  ha`zirgi  qaraqalpaq 



tilindegi  geypara  tu`sinikler  basqasha  beriledi.  Ma`selen:  orxon-enisey  jaz

ı

wlar



ı

nda  «waq

ı

t» 


ma`nisinde «o`d» so`zinin` «xal

ı

q» ma`nisinde «bud



ı

n» so`zinin` ha`m basqa da sog`an usag`an 

so`zlerdin`  qollan

ı

l



ı

w

ı



  bul  tu`rki  tillerinin`,  son

ı

n`  biri  qaraqalpaq  tilinin`  leksikal



ı

q  sostav

ı

na 


arab ha`m pars

ı

 tillerinin` ta`siyrinin` aralaspag`an da`wirinin` ko`rinisi.  



 


Download 2.11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling