O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Tema: Tu`rki tilleri tuwral
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Tema: Tu`rki tilleri tuwral ı q ı sqasha mag`l ı wmatlar.
Tu`rk sistemas ı ndag`
ı tiller du`n`yadag` ı belgili iri tillerden bol ı p, olard
ı n` rawajlan ı w
ha`m qa`liplesiwi ju`da` a`yyem zamanlardan baslang`an. Bul tillerdin`, demek olard ı n` iyesi bolg`an xal ı qlard ı n` Aziya, Evropa ha`tteki Afrika jerlerinde adamlar ja`miyetinin` tariyx ı nda
salmaql ı or ı n tutqanl ı g`
n a`yyem zamanlarda us ı tillerde jaz ı l ı p saqlan ı p qalg`an ko`p sanl ı
jaz ı w estelikleri tast ı y
qlayd ı . 47 Atap aytqanda tu`rk xal ı qlar
ı n ı n` ha`m olard ı n` tillerinin` du`n`yadag` ı ko`p ellerdin` al ı mlar
ı ta`repinen ko`p zamanlardan beri, ha`zirgi ku`nlerde de d ı
ı n` xal
ı q aral
ı q salmag` ı na baylan ı sl ı ju`zegeg kelgen qub
ı l ı s. Tu`rk xal ı qlar
ı menen olard ı n` kelip sh ı g` ı w ı , qa`liplesip rawajlan ı w ı n izertlew taraw
ı nda watandarl ı q ha`m du`n`ya ju`zilik ilimde ko`p g`ana jum ı slar islendi. Bul ma`seleni belgili da`rejede an ı qlaw ush ı n za`ru`r bolg`an bir qatar ma`selelerdin` shen`beri an ı qland
ı . Ma`selen tu`rki tillerinin` qa`liplesiwin, rawajlan ı w protsesslerin bayqast ı r
w ush ı n kerekli bolg`an jum ı slardan Aziya xal ı qlar
ı n ı n` tariyx ı n izertlew, tu`rk, mongol ha`m tungus-manchjur tilleri boy ı nsha tariyx ı y sal
ı st ı rmal ı izertlewler tu`rk tillerinin` en` a`yyemgi da`wirleri tuwral ı
bir qansha da`rejede t ı yanaql
ı tu`sinik al ı wg`a mu`mkinshilik beredi. 48
Tu`rkiy tilleri, ilimiy bayqawlard ı n` ko`rsetiwinshe o`zinin` rawajlan ı p qa`liplesken en` a`yyemgi zamanlardan baslap tap us ı da`wirlerge deyin alt ı epoxan
ı (da`wirdi) bas ı nan keshirdi. Us ı da`wirler dawam ı nda bul tiller ju`da` a`piway ı grammatikal ı q qur
ı l ı stan ha`zirgi da`wirlerdegi jetilisken grammatikal ı q qur
ı l ı sqa iye tiller da`rejesine kelip jetken. Solay etip, tu`rkiy tilleri o`zlerinin` payda bol ı w
nan baslap alt ı da`wirdi bas ı nan
keshirgen. Olar to`mendegilerden ibarat. Tu`rkiy tillerinin` rawajlan ı w
ndag` ı en` a`yyemgi da`wir Altay da`wiri bol ı p esaplanad ı . Bul da`wirde tu`rki tilleri mong`ol tilleri menen, al mong`ol tilleri tu`rki tilleri s ı yaql
ı
tungus-man`chjur tilleri menen tol ı q ara ash ı p bo`linbey, bulard ı n` ha`mmesi ul ı wma bir til ramkas ı nda ju`rgen. Akademik B. Ya. Vladimirtsev bul tuwral ı b ı lay dep jazg`an: «mong`ol tili tu`rk ha`m tungus tilleri menen birge bir tiykar tilge iye, on ı sha`rtli tu`rde altay tili dep atawg`a bolad ı . Altay tilinin` o`zi belgisiz bolg`an menen sol altay tilinin` rawajlan ı w protsessinde payda bolg`an mong`ol, tu`rk ha`m tungus tillerinen ibarat altay tilleri belgili. 49
Ko`rsetilgen tiller topar ı n ı n` rawajlan ı w
nda altay da`wiri bul da`wirlerdin` xal ı qlar ı n ı n` ha`m tillerinin` xarakteri tuwral ı azl
ı -ko`pli an ı g`
raq mag`l ı wmat bere alarl ı qtay tariyx ı y yamasa 47 Â.À.Ãîðäëåâñêèé. Ê âîïðîñó ê âëèÿíèè òóðåöêîãî ÿç ı êà íà àðàáñêèé, -«Çàïèñêè Êîëëåãèè Âîñòîêîâåäîâ», ò. V, Ë., qoe0, wue-áåò. 48 Í.À.Áàñêàêîâ. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðñêèõ ÿç ı êîâ. Ìîñêâà, èçäàòåëüñòâî «Â ı ñøàÿ øêîëà», qoyw, qqe-áåò.
Í.À.Áàñêàêîâ. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðñêèõ ÿç ı êîâ. Ì., qoyw, qqr-áåò~ À.Ì.Øåðáàê. Ñðàâíèòåëüíàÿ ôîíåòèêà òþðñêèõ ÿç ı êîâ, èçäàòåëüñòâî «Íàóêà», Ëåíèíãðàä, qou0, o-qe-áåòëåð. til estelikleri saqlan ı p qalmag`an. Ol da`wirdin` tili haqq ı nda a`yyemgi o`li tillerdin` ha`m ha`zirgi janl ı tillerdin` faktlerin tariyx ı y sal
ı st ı rmal ı metod penen qayta tiklew mu`mkin bolg`an gipoteza boy ı nsha g`ana pikir ju`ritiw mu`mkin. Sol da`wirdin` son`g` ı gezlerinde bul tiller topar ı
ı n` u`lken eki salag`a ay ı r
la baslag`an ı yag`n ı y tungus-man`chjur ha`m tu`rk-mon`g`ol tilleri topar ı na ayr ı la baslag`an ı bayqalad ı .
Til faktlerinin` ko`rsetiwi boy ı nsha ko`rsetilgen tiller topar ı biri ekinshisinen bir qatar fonetikal ı q qub ı l ı slar menen aj ı ralg`an. Ma`selen tungus tilindegi t, man`chjur tilindegi s i daw ı sl ı s ı n ı n` ald ı nda kelgen pozitsiyada tu`rk ha`m mon`g`ol tillerindegi ch ≈ sh daw
ı ss ı zlar ı na sa`ykes keledi. Bul qub ı l ı slard
ı esapqa ala ot ı r
p, joqar ı da bo`line baslag`an eki topard ı n`
birewin, ma`selen tu`rk-mon`g`ol topar ı n ch-s (s) tilleri dep, al ekinshi tungus-man`chjur topar ı n t tilleri dep atawg`a bolad ı .
Solay etip tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı altay da`wiri birinshiden son`g` ı gezleri bo`linip sh ı qqan sh ı qqan tiller ush ı n ul
ı wma bir tildin` bol ı w
menen, al ekinshiden bul ul ı wma bir tildin` eki salag`a aj ı rala baslaw ı menen xarakterlenedi. Sonday-aq bul da`wirde ko`rsetilgen tiller topar ı
ı n` eki salag`a ayr ı l
w ı yag`n ı y tyurkologiya ha`m tungus-man`chjur salalar ı na ayr
ı l ı w ı
ju`zege kelip ha`m tamamlan ı p qoymastan, bul da`wirde tu`rk ha`m mong`ol tillerinin` de bir- birinen bo`linip bol ı w ı ju`zege keledi. Tu`rki tilleri menen mong`ol tillerin birin ekinshisinen ay ı r ı p turatug` ı n xarakterli fonetikal ı q belgilerdin` qatar ı na mong`ol tillerindegi rotatsizm ha`m lambdaizm qub ı l
slar ı n ı n`,
yag`n ı y mong`ol tillerindegi r ha`m l daw ı ss ı zlar ı n ı n` tu`rk tillerindegi z ha`m sh daw ı ss
zlar ı na sa`ykes keliw qub ı l ı slar
ı n jatqar ı wg`a bolad ı . Rotatsizm ha`m lambdaizm qub ı l
slar ı n ı n` ay
ı r ı m tu`rk tillerinde, ma`selen a`yyemgi bulgar ha`m ha`zirgi chuvash tillerinde saqlang`an ı n
ı sal
ı , chuvash tilinde varax-basqa tu`rk tillerinde uzaq, chuv. tir-basqalar ı nda diz (dize), chuv. quran-basqalar ı nda qazan, chuv. pilek-basqalarda besh | | bes, chuv. xel-basqalarda q ı sh | |q ı s. chuv. alaq-basqalarda eshik | | esik chuv. ilt-basqalarda eshit | | esit t.b. 50
s ı patlanatug` ı n mong`ol qa`wimlerinin` z-sh/s tilleri menen s ı patlan
ı wsh
ı tu`rk qa`wimlerinin` de o`z-ara bo`liniwi sol Altay da`wirinde ju`zege keldi. Tu`rk tillerinin` rawajlan ı w
nda en` a`yyemgi da`wir bolg`an bul Altay da`wirinin` belgili da`wirlik ramkas ı da, joqar ı da ayt
ı lg`anday, ilimde an ı q emes. Al og`an qarag`anda onnan keyingi ekinshi da`wir Xunn da`wiri dep atalatug` ı n da`wirdin` waq ı tl ı q shegaras ı bir qansha an ı g` ı raq. Xunn da`wiri Altay da`wirinen keyin baslan ı p bizin` eram ı zd ı n` V a`sirine deyingi da`wirdi o`z ishine alad ı . On
ı n` baslang`an waq ı t
eram ı zdan bur ı ng`
ı III a`sir dep shamalanad ı .
Xunn da`wiri Xunnu imperiyas ı degen at penen, ma`lim bolg`an og`ada u`lken qa`wimlik awqamn ı n` du`zilip ha`m rawajlan ı w ı menen baylan ı sl ı . Bul imperiya Orayl ı q
ı g` ı s Evropag`a deyingi jerlerdi iyelep, o`zinin` qol ast ı na tu`rk-mong`ol, tungus-man`chjur ha`m basqa da ko`p sanl ı qa`wimlerdi birlestirgen. Biraq, bizin` eram ı zd ı n` I a`sirinin` aq ı r
nda ishki o`z-ara talas tart ı slard ı n` ha`m syan`oiylerdin` top ı l
s ı na`tiyjesinde Xunnu ma`mleketi eki bo`lekke - bat ı s xunnu ha`m sh ı g` ı s xunnu bol ı p bo`linip ketedi. Olard ı n`
tiykar ı nda son`g` ı gezlerinde bat ı sta ha`m sh ı g` ı sta tu`rkler basqarg`an bir neshe qa`wimlik awqamlar payda bolad ı . Xunnulard ı n` us
ı lay
ı nsha bat ı s ha`m sh ı g` ı s bol ı p eki awqamg`a bo`liniwi son`g` ı da`wirlerdegi tu`rk qa`wimlerinin` ha`m tillerinin` rawajlan ı w ı na u`lken ta`sirin tiygizedi. Tu`rki tilleri o`zlerinin` ul ı wma birligin saqlaw menen birge ko`rsetilgen jag`dayd ı n`
na`tiyjesinde olard ı bat ı s ha`m sh ı g`
s tu`rki tillerine ay ı ratug` ı n o`zinshelik belgilerge iye bold ı
51
Xunn da`wirindegi ha`zirgi waq ı ttag`
ı tu`rk-mong`ol tungus-man`chjur tillerinin` toparlar ı n qurag`an ha`r tu`rli qa`wim tillerinin` qa`liplesiwi ha`m bir-biri menen tu`yisiwi na`tiyjesinde q ı tay, sanskrit, slavyan ha`m eski iran tilleri qatnasqan. Q ı tay ha`m sanskrit tillerinin` ta`siyri sh ı g` ı s tu`rk tillerinde, al eski iran ha`m slavyan tillerinin` ta`siyri bat ı sta
50 Í.À.Áàñêàêîâ. Ê5ðñåòèëãåí ìèéíåò, qqy-áåò. 51 Í.À.Áàñêàêîâ. Ê5ðñåòèëãåí ìèéíåò, qqi-áåò. jaylasqan tu`rk tillerinde iz qald ı rg`an. Bunday ta`sirler, tiykar ı nan alg`anda, leksika taraw ı nda
or ı n alg`an. Bul qub ı l ı s ha`zirgi zaman janl ı tillerinin` faktlerinen de bayqalad ı .
Barl ı q tu`rk-mong`ol ha`m tungus-man`chjur tilleri ush ı n ul
ı wma bolg`an en` a`yyemgi leksikal ı q qatlam bul tillerdin` janl ı so`zlik fond ı na tiyisli bolg`an ha`m us ı tillerde saqlan ı p
ı n ul
ı wma
bolg`an m ı naday so`zlerdi m ı salg`a keltiriwge bolad ı :
«haywan», «suw ı n», buka «qoy». Altaysha tala «ta`rep», d`alan` «dala», mong`olsha tala «alap, dala», man`chjursha tala «dala», «alap». Tu`rk ha`m mong`ol tilleri ush ı n ul ı wma bolg`an so`zlerge m ı sal retindem ı nalard
ı
ko`rsetiw mu`mkin: altaysha d` ı l, mong`olsha dj ı l, alt. kad ı n, mong`olsha katun, alt. kara mong. qara «qara» tag` ı basqa. Ko`rsetilgen tillerdin` ul ı wmal ı q belgileri grammatika taraw ı nda da bayqalad ı . Bug`an m ı
ı wlar
ı ndag`
ı ha`m bat ı s mong`ol tillerindegi - ı g`/ig tu`rindegi tab ı s
ı . Al tu`rk ha`m mong`ol tillerinde so`z jasaw sistemas ı nda m ı naday ul
ı wmal
ı q elementler gezlesedi. 1) ha`reket qural ı at ı n jasawsh ı affikslerden: mong`. -g`ur/-gur, tu`rkshe -g`ur/-gu`r, tu`rkshe -g`ur/gu`r; mong`. -mi/tu`rkshe -ma/-me; mong`. -g`/tu`rk. - ı q/-ik/; 2) ka`sip at ı n jasawsh ı affiksler: mong`olsha -chi/-chin/tu`rkshe-ch ı /-chi | |-sh ı /-shi/ t.b. Xunn da`wirinde tu`rk tilleri ko`p sanl ı qa`wimlik tillerden ibarat bol ı p, solard ı n`
aras ı nan R ≈ l tillerinin` yag`n ı y a`yyemgi avarlard ı n`, bulgarlard ı n` ha`m ha`zirgi chuvashlard ı n`
babalar ı bolg`an og`urlard ı n` tilinin` ha`m z-sh tillerinin` yag`n ı y og`uzlard ı n`, a`yyemgi q ı
ı zlard
ı n`, a`yyemgi uyg` ı r qa`wimlerinin` bir bo`leginin`, sonday-aq son`g` ı gezlerde qa`liplesken og`uz, q ı pshaq ha`m qarluqlard ı n` tillerinin` bir-biri menen o`z-ara jiklesiw protsessi ju`zege keledi. Xunn da`wirine ta`n bolg`an r-s/z ha`m l-sh/j sa`ykeslikleri ha`zirgi zaman tu`rki tillerinin` son ı n` ishinde qaraqalpaq tilinin` fonetikal ı q, strukturas ı nda da
saqlang`an ı n ko`riwge bolad ı . Ma`selen jaz-jaz ı w, jay
ı w, jazd
ı r ı w, ash ı w; jar-jar ı w, ay
ı r ı w, bo`liw, aras ı n ash
ı w; ko`z «ko`z», ko`r «ko`riw»; su`s «tu`s, tu`r», tu`r-»tu`r,tu`s»; besh (bes) «bes», bilek «bilek» /chubashsha pilek «bes»/. Son
ı n` menen birge Xun da`wirinde a`dewir mayda tu`rki qa`wimlerdin` de o`z-ara aj ı
ı w ha`m birigiw protsessleri payda bola baslag`an. Mahmud Qashg`ariydin` ko`rsetiwinshe Q ı
ı nan bir-birine jaq ı n bol
ı p, olard
ı bir qatar fonatikal ı q belgiler boy ı nsha uyg` ı rlarg`a /tu`rk/ qars ı qoyad
ı . Ma`selen y>dj /ch/ yamasa y din` tu`sip qal ı w
: og`uz, q ı pshaq y ı l ı g` suw, uyg` ı rsha
ı l ı g` sug`; m>b: og`uz, q ı pshaq men berdim uyg` ı rsha ben berdim tag` ı
Tu`rki tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı u`shinshi da`wir a`yyemgi tu`rk da`wiri bol ı p, ol V-X a`sirlerdi o`z ishine alad ı . Yoyyemgi tu`rk da`wirinin` o`zi u`sh periodqa bo`linedi: I/ tukyuy period ı /V-VIII a`sirler/; 2/a`yyemgi uyg` ı r period
ı /VIII-IX a`sirler/; 3/a`yyemgi q ı rg`
ı z period
ı
/IX-X a`sirler/. A`yyemgi tu`rk da`wiri tu`rk ha`m mong`ol tillerinin` biri-biri menen o`z-ara tol ı q aj ı ral
ı w ı menen s ı patlanad ı . Bul da`wirde mong`ol tillerinin` rawajlan ı w
negizinen sh ı g` ı s xunnlard ı n` sostav ı na kirgen qa`wimler menen baylan ı sl ı bol ı p, al tu`rki tilleri sh ı g` ı s penen bir qatarda bat ı sta da ken`nen taralad ı , o`ytkeni tu`rki qa`wimlerinin` a`dewir bo`legi bat ı s
ı n` sostav ı na kiretug` ı n edi.
A`yyemgi tu`rk da`wirinde tu`rki qa`wimlerinin` bir neshe iri qa`wimlik awqamlar ı
ju`zege kelip, olard ı n` ha`r birinin` o`zine ta`n til o`zgeshelikleri bolg`an. Bul da`wirdegi en` quwatl ı qa`wimlik awqamlardan bat ı sta; bulgar, xazar ha`m pechenegler, al sh ı g`
sta: tukyu /a`yyemgi og`uzlar/, uyg` ı rlar ha`m q ı rg`
ı zlar bolg`an. Tu`rki tillerinin` bul da`wirindegi fonetikal ı q qur ı l ı s ı n ı n` tiykarg` ı belgilerinin` biri r- t/d-s/z sa`ykesliklerinin` y ge o`tiwinin` payda bol ı w ı , rawajlan ı w
ha`m o`tiwi bol ı p esaplanad ı . Ma`selen Mahmud Qashg`ariydin` ko`rsetiwinshe, X-a`sirde qarluqlard ı n` awqam ı na kirgen ur ı w-qa`wimlik birikpe bolg`an chigil` qa`wimi ush ı n y-s/z sa`ykeslikleri ta`n bolg`an. M ı sal
ı : qarin tozti /qar ı n toyd
ı ), azaq (ayaq) 52 tag`
ı basqalar. Ayta ketetug` ı n na`rse, xunnu da`wirine deyin bolg`an, al ha`zirgi mong`ol tillerinde ha`m tu`rki tillerinen tek g`ana bir chuvash tilinde saqlan ı p qalg`an en` a`yyemgi r din` a`dewir son`g` ı gezlerdegi t/d, s/z menen sa`ykesligi xunnu da`wirinde rawajlang`an bolsa, tu`rk tillerinin` o`zlerinin` ishindegi t/d, s/z daw ı ss ı zlar
ı n ı n` y daw ı ss ı z ı menen sa`ykes keliwi a`yyemgi tu`rk a`sirese Orta tu`rk da`wiri ush ı n ta`n jag`day. Ha`zirgi yakut, tuva qaragas, xakas ha`m shor tillerinde saqlan ı p qalg`an a`yyemgi t/d, s/z daw ı ss ı zlar ı n ı n` ko`pshilik tu`rki tillerinde y daw ı
ı z ı menen or ı n almas ı w ı us ı da`wirlerde ju`zege keldi. Ko`rsetilgen fonetikal ı q qub ı l ı slard ı ha`zirgi waq ı ttag`
ı geypara tu`rki tillerdin` faktlerinde de ko`riwge bolad ı . Ma`selen, qaraqalpaq tilinde jaz | | jay, jaz ı l | | jay ı l; altay tilinde d`as | | d`ay «jaz, jay», d`az ı l | | d`ay ı l «jaz
ı l, jay
ı l» qaraqalpaq tilinde ku`t; altay tilinde ku`y; qaraqalpaq tilinde so`z so`yle; altay tilinde so`s so`sto` tag` ı basqa. A`yyemgi og`uz (orxon), a`yyemgi uyg` ı r ha`m a`yyemgi q ı rg`
ı z (enisey) esteliklerinin` ko`rsetiwi boy ı nsha a`yyemgi tu`rk da`wirinde tu`rk tilleri so`zdin` ortas ı nda ha`m aq ı r
nda s/z
≈ y ≈ r ha`m r ≈ s/z ≈ d/t
≈ y sa`ykesliklerinin` orn ı na d/t daw ı ss ı zlar ı n ı n` ko`birek or ı n al
ı w ı nan ibarat o`zlerinin` ul ı wma belgilerine iye bold ı . Son
ı n` menen birge bul tillerdi o`z-ara bir-birinen aj ı
ı p turatug` ı n belgilerge de iye bold ı , ma`selen, geypara orxon ha`m uyg` ı r jaz
ı wlar
ı n ı n` esteliklerinde ush ı rasatug`
ı n n/n`
≈ y sa`ykeslikleri, bir tillerde qon`, ekinshi bir tillerde qoy; qanda/qayda tag` ı basqa. Tu`rk tillerinin` d/t tiller topar ı na, s/z tiller topar ı na ha`m y-tiller topar ı na aj ı ral
ı w ı da a`yyemgi tu`rk da`wirinde ju`zege keldi. Bul da`wirde negizinen r-tilleri (bulg`ar, xazarlar, a`yyemgi og`urlard ı n` a`wladlar ı n ı n` tilleri) ha`m d/t ≈ s/z tilleri (a`yyemgi og`uz, a`yyemgi uyg` ı r ha`m a`yyemgi q ı rg`
ı z tilleri) u`stemlik etip, y-tillerinin` rawajlan ı w
negizinen Orta tu`rk yag`n ı y X-XV a`sirler da`wirine dus keledi. Tu`rk tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı to`rinshi da`wir-Orta tu`rk da`wiri bol ı p (X-XV a`sirler), ol ha`zirgi barl ı q tu`rki tillerinin` tiykarg` ı belgileri boy ı nsha qa`liplesiwi menen s ı patlanad ı . Orta tu`rk da`wiri qaraxaniylar (X-XII a`sirler) period ı ha`m mong`ollar period ı
(XIII-XV a`sirler) bol ı p ekige bo`linedi. Ko`rsetilgen periodlar tu`rk xal ı qlar
ı n ı n` ha`m olard ı n` tillerinin` tariyx ı nda u`lken iz qald ı r ı p, olard ı n` bunnan b ı lay rawajlan ı w
na aytarl ı qtay ta`sirin tiygizdi. X-XV a`sirlerdegi tu`rki xal ı qlar
ı n ı n` tariyx ı y rawajlan ı w ı , tiykar ı nan alg`anda olard ı n`
ele de maydaraq qa`wimlik toparlarg`a bo`liniwi menen s ı patlanad ı . Bat
ı sta q
ı pshaqlar (q ı pshaq-
bulg`ar qa`wimleri, q ı pshaq-polovets qa`wimleri keyinirek bulardan q ı pshaq-nog`ay awqam ı
qa`wimleri), qarluqlar (qarluq-xorezm ha`m qarluq-uyg` ı r bo`limleri) aj ı ral
ı p sh
ı g`ad
ı . Sh
ı g` ı sta q ı rg` ı z-q ı pshaq qa`wimleri xakas, yakut, tuba (tubin-qarag`as) ha`m altay qa`wimleri bo`linip sh ı
ı .
Us ı lar menen bir qatarda tu`rki tillerinin` bunnan da b ı lay bo`liniwi ju`zege keledi, a`yyemgi tu`rk da`wirinde tiykarg` ı or ı nd ı tutqan d/t tilleri o`zlerinin` tiykar ı nan rawajlan ı p sh ı qqan y-tillerine or ı n beredi. D/t tilleri qald ı q s
ı pat
ı nda tek g`ana en` sh ı g`
sta ha`m en` bat ı sta saqlan ı p qalad ı (yakut,tuva, qarag`as ha`m chuvash tilleri). XV-XX a`sirlerde yag`n ı y Jan`a tu`rk da`wirinde birotala stabilizatsiyalang`an ha`zirgi ku`ndegi tiykarg` ı tu`rki tillerinin` ha`mmesi o`zlerinin` ul ı wma belgileri boy ı nsha Orta tu`rk da`wirinde payda bolad ı . Bul da`wirde tu`rk xal ı qlar
ı n ı n` ha`m olard ı n` tillerinin` bunnan b ı layda aj ı ral
ı p bar
ı w ı dawam etedi. Ko`rsetilgen da`wirlerde bat ı sta m ı naday iri ur ı w-qa`wimlik ha`m tillik ul ı wmal ı g` ı bolg`an, xal ı qlar jasad ı : bulgarlar, xazarlar, q ı pshaqlar, og`uzlar, qarluqlar, al sh ı g` ı sta uyg` ı rlar, yakutlar, xakaslar ha`m q ı rg`
ı zlar bold ı . X-XV a`sirlerde q ı pshaqlard ı n` ul
ı wmal
ı q birligi ekige bo`linedi: 1) q ı pshaq-bulgarlar, bulard ı n` tiykar ı nda XV
a`sirde tatar ha`m bashq ı r tilleri payda bolad ı . 2) q
ı pshaq-polovetsler, Q ı pshaq-polovetslerdin` 52
Êåëòèðèëãåí ì ı ñàëëàð 81ì ìà2ë ı 7ìàòëàð Í.À.Áàñêàêîâò ı 4 æî3àð
ı äà ê5ðñåòèëãåí «Ââåäåíèå è èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿý ı êîâ» àòë ı ìèéíåòè áîé ı íøà áåðèëäè. o`zleri mon`g`ol da`wirinde kishkene eki toparg`a bo`linedi: a) q ı pshaq-polovetsler (polovetsler tili keyinirektegi karaim, qum ı q, qarachay-balqar tilleri us ı toparg`a kiredi); b) q ı pshaq-nog`ay topar ı (bug`an nog`ay, qazaq, qaraqalpaq tilleri ha`m o`zbek tilinin` q ı pshaq dialektleri kiredi). XV a`sirge qaray og`uz topar ı ndag` ı tiller u`sh salag`a bo`linedi: 1) og`uz-bulgar podgruppas ı ,
ı gezleri gagauz ha`m balqan tu`rklerinin` tilleri bo`linip sh ı qqan; 2) og`uz- tu`rkmen podgruppas ı ; 3) og`uzsel`djuk podgruppas ı . Al X-XV a`sirlerde qarluq tilleri topar ı
ı r bol
ı p eki bo`limge bo`linedi. Sh ı
ı stag`
ı tu`rki xal ı qlar
ı n ı n` ha`m tillerinin` o`z-ara qar ı m-qatnas ı a`dewir shiyelenisken edi. Eger uyg` ı r-tukyuy ha`m yakut tilleri topar ı olardag` ı a`yyemgi belgiler menen s ı patlansa, genetikal ı q jaqtan uyg` ı r-og`uz ha`m q ı rg`
ı z-q
ı pshaq toparlar ı menen baylan ı s ı bar xakas podgruppas ı son`g`
ı gezlerde o`z-ara a`dewir ay ı rmag`a iye bolg`an bir qatar tillerdi ha`m dialektlerdi payda etedi. Ha`zirgi q ı rg` ı z ha`m altay tilleri de o`z u`stilerinen ju`da` shiyelenisken qub ı l ı slard
ı keshirdi. Tillerdin` bir-biri menen tu`yisiwi ha`m son ı n` na`tiyjesinde tu`rki tillerine arab, mong`ol ha`m basqa tillerden o`zlestirilmelerdin` ko`plep eniwi de Orta tu`rk da`wirinde ju`zege keldi. Solay etip Orta tu`rk tiykarg` ı tu`rk qa`wimlerinin` tillerinin` rawajlan ı w ha`m qa`liplesiw da`wiri bold ı . Tu`rki tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı besinshi da`wir Jan`a tu`rk da`wiri dep atalad ı . Bul
da`wir XV-XX a`sirlerdi o`z ishine al ı p, negizinen alg`anda ha`zirgi gezlerdegi barl ı q tu`rk xal ı
ı n ı n` irisi, maydas ı - ha`mmesinin` ha`m olard ı n` tillerinin` birotala qa`liplesip bol ı w
menen s
ı patlanad
ı .
Jan`a tu`rk da`wirinde bat ı sta chuvash ur ı w-qa`wimlik birikpelerinin` birden-bir chuvash xalq ı n payda etiwi ju`zege keldi. Q ı pshaq-bulgar qa`wimleri iri xal ı qlar bolg`an tatar ha`m bashq ı rlard ı payda etti. Q ı pshaq-polovets birikpesinen bunnan ald ı n`g`
ı da`wirlerde aq birinshi ta`repten q ı pshaq-nog`ay awqam ı bo`linip bul awqam XV a`sirde qazaqlar ha`m nog`aylar bol ı p ekige bo`linedi, al XVI a`sirde nog`aylard ı n` sostav ı nan qaraqalpaqlar ay ı r ı l ı p sh ı g`ad ı , ekinshi ta`repten q ı pshaq polovets birikpesinen karaimlar, qum ı qlar, qarachaylar, balkarlar ha`m q ı r ı m tatarlar ı bo`linip sh ı g`ad
ı . Jan`a tu`rk da`wirinde olard ı n` tilleri ha`zirgi waq ı ttag` ı kelbetine iye bolad ı . Us
ı da`wirde bo`linip sh ı qqan gagauzlar ha`m solarg`a tuw ı sqan
balqan tu`rklerinin` mayda toparlar ı nan ibarat og`uz-bulgar xal ı qlar
ı nan basqa, sonday-aq og`uz xal ı
ı na kiretug` ı n tu`rkmenlerden basqa azerbayjanlar menen tu`rkler da`slep o`z ald ı na xal
ı q son` ı n ala burjuaziyal ı q millet bol ı p qa`liplesti. Qarluq birikpesinen XV-XX a`sirlerde o`zbek ha`m uyg` ı r xal ı qlar
ı payda bol ı p, olar o`z do`geregine genetikal ı q jaqtan q ı pshaq, og`uz ha`m a`yyemgi uyg` ı rlardan kelip sh ı qqan ko`p sanl ı ur
ı wlard
ı ha`m qa`wimlerdi birlestiredi. Ko`rsetilgen da`wirde sh ı g` ı stag`
ı tu`rki qa`wimlerinin` ha`m olard ı n` tillerinin` de qa`liplesiw protsessi ju`rip jatt ı . Bul jerdegi xal ı qlard
ı n` tilleri tiykarg` ı u`sh til birlespenin` do`gereginde qa`liplesedi: 1) uyg` ı r-tukyuy til birlespesi ishinen a`yyemgi tiller bolg`an a`yyemgi uyg` ı r ha`m a`yyemgi og`uz tillerinen basqa tuva ha`m qaragas tilleri bo`linip sh ı g`ad
ı : 2) Yakut tili; 3) Xakas tili, on ı n` ishinen ha`zirgi xakas tilinin` dialektleri, shor tili, altay tilinin` arqa dialektleri ha`m bir qatar mayda tillerden kamas ı n, kyuerik, sar ı -uyg`
ı r ha`m basqa da tiller bo`linip sh ı g`ad ı . Al tu`rki tillerinin` q ı rg`
ı z-q
ı pshaq topar ı a`yyemgi q ı rg`
ı z tilleri menen son`g` ı
ı rg`
ı z ha`m altay tillerine bo`linedi. Bul da`wirdegi tu`rki tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı tiykarg` ı o`zgesheliklerdin` biri olard ı n` rus tili menen o`z-ara ku`shli qar ı m-qatnas
ı bold
ı . Rus tilinin` bul gezlerde tu`rki tillerine jasag`an ta`siri olard ı n` rawajlan ı w ı na, atap aytqanda ol tillerdin` leksikas ı n ı n` bay
ı w ı na, fonetikal ı q, strukturas ı n ı n` ha`m grammatikal ı q qur ı l ı s ı n ı n` jetilisiwine ja`rdem etiwden ibarat bold ı
Tu`rki tillerinin` rawajlan ı w ı ndag`
ı en` son`g` ı da`wir bolg`an. En` jan`a yamasa tu`rki tillerinin` XX a`sirdin` 20 j ı llar ı nan keyingi rawajlan ı w da`wiri bol ı p, bul da`wir tu`rki xal ı
ı n ı n`, olard ı n` tillerinin` bunnan b ı lay gu`llenip o`siwinde jan`a eran ı ash
ı p berdi, tu`rkiy tilleri milliy til bol ı p qa`liplesti ha`m milliy jaz ı w ı na iye bold ı . Tu`rki tillerinin` u`yreniliw tariyx ı nan q ı sqasha mag`l ı wmatlar. Tu`rki tillerinin` u`yreniliwi ha`m ilimiy izertleniwi erte zamanlardan-aq baslang`an. 53 Tu`rki tillerin izertlew taraw ı nda en` tun`g` ı sh al
ı m, tu`rki xal ı qlar
ı n ı n` o`z perzenti Mahmud Qashg`ariy bol ı p esaplanad ı . On ı n` «Diywan lug`at a`t-tu`rk» atl ı a`jay
ı p miyneti XI-a`sirde jaz ı lg`an bol ı p, onda
ilim du`n`yas ı nda tu`rki tilleri en` birinshi ret ilimiy izertlewdin` ob`ekti bold ı . Us
ı nday
miynetlerdin` qatar ı na XII-a`sirde jaz ı lg`an A`l-Zamaxshariydin` «Muqaddimat a`l-a`deb» sh ı
ı jatad
ı . Bulardan da basqa tu`rki tillerin izertlewge arnalg`an sh ı g`
s avtorlar ı n ı n`
miynetlerinin` qatar ı na XIII-a`sirde belgisiz avtor ta`repinen M ı s ı rda jaz ı lg`an «Kitab majmu ta`rjuman tu`rkiy wa` ajamiy, wa` mog`uliy wa` farsiy» miyneti, XIV-a`sirde jaz ı lg`an A`bu Hayyan ı n` «Kitab a`l-Idrak li Lisan a`l-A`trak» atl ı kitab
ı , us
ı da`wirde jaz ı lg`an Jamala`ddin ibn Muxannan ı n` «Hilia`t u`l-Lisan wa` ha`libet u`l-ba`yan» kitab ı , XV-a`sirde jaz ı lg`an
Jamala`ddin a`t-Tu`rkiydin` «Bulgat a`l-mushtaq fi lugat a`t tu`rki wa`l-q ı fchaq» kitab ı , us
ı
a`sirde atlar ı belgisiz avtorlar ta`repinen jaz ı lg`an «A`l-qawanin a`l-ku`lliyya` li-dabt a`l-lug`at a`t-tu`rkiyya`», ha`m «Kitab a`t-tuxfa`t uz-zakiyya` fil-lug`at a`t-tu`rkiyya`» atl ı filologiyal ı q miynetlerdi ko`rsetiwge bolad ı .
Tu`rki tillerin u`yreniw ha`m izertlew boy ı nsha sh ı g` ı s avtorlar ı n ı n`, a`sirese jergilikli avtorlard ı n` XIV-XIX-a`sirler dawam ı nda do`retken ko`p miynetleri, ma`selen, so`zlikler, grammatikal ı q ha`m filologiyal ı q traktatlar bar. 1499-j ı l
jaz ı lg`an Alisher Naway ı n ı n` «Muhaka`mat a`l-lug`ata`yn» /Eki tildin` ba`sekilesiwi»/atl ı miynetinen tart ı p, 1760-j ı l
jaz ı p pitkerilgen Mehdixann ı n` «Mabaniul-lug`at ha`m San`laq» atl ı grammatikal ı q ocherkke deyin 54
ko`p sanl ı ilimiy miynetler jaz ı l
p, olarda ul ı wma tu`rki tillerinin`, son ı n` ishinde Orta Aziya a`debiy tili bolg`an eski o`zbek tilinin` ko`pshilik ma`seleleri islendi. Tu`rki tillerinin` Rossiyada u`yreniliwi ha`m izertleniwi tyurkologiya iliminin` joqar ı
ı n`g`a sh ı g`
w ı n ta`miyinledi. Son ı n` ush
ı n da tu`rki tillerinin` Rossiyada u`yreniliw da`wiri ayr ı
ı tuwral
ı so`z bolg`an gezde, biz ald ı
ı n` Rossiyada u`yrenilip izertleniwin ko`zde tutam ı z.
Tyurkologiya iliminin` ko`rnekli wa`kili N.A.Baskakov tu`rki tillerinin` u`yreniliwin bir qatar periodlarg`a bo`lip qarayd ı . Olard
ı n` biri tu`rki tillerinin` Rossiyada XIX-a`sirge deyingi u`yreniliwi bol ı p, bul da`wirdin` xarakterli belgisi tu`rki tillerin praktikal ı q jaqtan u`yreniwge umt ı
ı wdan ibarat. Ruslar ta`repinen tu`rki tillerinin` u`yrenile baslaw ı ha`m rus, tu`rki tillerinin` o`z-ara qar ı m qatnasqa kiriwi ju`da` erte zamanlarda-aq ju`zege keldi. X-a`sirden baslap ruslard ı n` tu`rki tilleri menen q ı z ı qs ı ng`an ı tariyx
ı y dereklerden ma`lim. Rossiyada tu`rki tillerin praktikal ı q maqsette u`yreniw Alt ı n Orda ma`mleketi da`wirinde aktiv tu`s alad ı . Alt
ı n Orda
ma`mleketindegi u`stem til bolg`an q ı pshaq tili boy ı nsha Rossiyada arnawl ı dilmashlar tayarlan ı l ı p, olar xan yarl ı qlar
ı n, xatlar ı n rus tiline awdarg`an. XIV-XVII-a`sirlerde Rossiyada tu`rki tillerin arnawl ı u`yreniw baslan ı p, ko`plegen rus elshileri ha`m sayaxatsh ı lar
ı Orta Aziya ha`m Sibir` jerlerin aralap, olardag` ı toponimlerdi, gidronimlerdi ha`m jergilikli xal ı qlard
ı n`
tilleri boy ı nsha basqa da ko`p faktlerdi xatqa tu`sirip, ol jerlerdin` geografiyas ı , kartografiyas ı ,
ı na tiyisli materiallar j ı ynald
ı .
XVIII-a`sirde Petr I zaman ı nda Rossiyada tu`rki tillerin u`yreniw bur ı ng`
ı dan da beter aktivirek qolg`a al ı nad ı , XVIII-a`sirdin` birinshi yar ı m
nda tu`rki tillerin u`yreniwde tiykarg` ı
or ı nd ı iyelegen tu`rk epigrafiyas ı , paleografiyas ı , toponimikas ı n u`yreniwdi dawam etiw ha`m konkret tu`rki tilleri boy ı nsha so`zlik materiallar j ı ynaw iyeledi. Bul gezlerde Rossiyada tu`rki tillerinin` u`yreniliwi kem-kemnen sistemal ı bola baslad ı . Tu`rki tilleri boy ı nsha bul da`wirlerde 53 Í.À.Áàñêàêîâ. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿç ı êîâ, èçäàíèå âòîðîå, Ì., qoyo, et-ie-áåòëåð~ ñîí ı êè~
Êàðàêàëïàêñêèé ÿç ı ê, Í, o-w0-áåòëåð~ ñîí ı êè~
Ê èñòîðèè èçó÷åíèÿ òóðêìåíñêîãî ÿç ı êà, Àøõàáàä,qoyt, À.Í.Êîíîíîâ. Òþðêñêàÿ ôèëîëîãèÿ â ÑÑÑÐ (qoqu-qoyu), Ì., qoyi~ Ä.Ñ.Íàñ
ı ðîâ
îá èçó÷åíèè äèàëåêòîâ êàðàêàëïàêñêîãî ÿç ı êà, - «Âîïðîñ ı äèàëåêòîëîãèÿ òþðêñêèõ ÿç ı êîâ,
Ôðóíçå, qoyo, i0-it áåòëåð~ ñîí
ı êè~
Ðàçâèòèå ÿç ı êîçíàíèÿ â Êàðàêàëïàêèè,-«Èññëåäîâàíèå ïî Êàðàêàëïàêñêîìó ÿç ı êó», Íóêóñ, qouq, t-wu-áåòëåð ò.á. 54 54 54 54
V.N.Tatishev, G.F.Myuller, I.E.Fisher ha`m Rossiyada bolg`an shved tutq ı n ı I.Tabbert- Stralenerg ta`repinen ko`p mug`darda lingvistial ı q materiallar j ı ynald
ı .
XVIII a`sirdin` ekinshi yar ı m ı nda tu`rki tillerdin` Rossiyada u`yreniliwi bur ı ng`
ı g`a
qarag`anda ilimiy xarakterge iye bold ı . bul gezlerde bur ı ng`
ı day tek materiallar j ı ynaw menen sheklenilmey, j ı ynalg`an materiallard ı sal
ı st ı r ı w us ı l ı menen u`yreniw ha`m grammatikal ı q izertlew menen birge tu`rki tilleri boy ı nsha da`slepki grammatikal ı q qollanbalar du`zile baslayd ı .
ı n ı n` menen bir qatarda ba`l da`wirde mekteplerde ha`m basqa da oq ı w or ı nlar
ı nda sh
ı g` ı s tillerinin` qatar ı nda tu`rki tilleri de ay ı r ı m fa`n bol ı p oq ı t ı la baslayd ı , sonday-aq basqa tiller s ı yaql ı tu`rki tilleri boy ı nsha da kishigirim so`zlikler bas ı p sh
ı g`ar
ı w qolg`a al ı nad
ı . Ma`selen G. L, X. Bakmeystrdin` qatnas ı w ı menen sh ı g`ar
ı lg`an «Barl ı q tillerdin` sal ı st ı rmal ı so`zliklerinde» («Sravnitel`n ı e slovari vsex yaz ı kov i narechiy, sobrann ı x desnitseyu v ı sochayshey osob ı ») bir
qatar tu`rki tilleri boy ı nsha a`dewir mug`dardag` ı leksikal ı q materiallarg`a or ı n berilgen edi. Solay etip, XVIII a`sirde Rossiyada tu`rki tillerin u`yreniw a`djewir da`rejede sitemal ı
ra`wishke endi. U`stirtin bolsa da mekteplerdetu`rki tillerinin` oq ı t ı l ı w ı ha`m baslang` ı sh etapta al ı
ı lg`an ilimiy izertlew Rossiyada tyurkologiyan ı n` bunnan b ı lay rawajlan ı w
nda a`hmiyetli basq ı sh bold
ı . Tu`rki tillerinin` u`yreniliw tariyx ı ndag`
ı ekinshi period olard ı n` Rossiyada XIX a`sirde u`yrenliwi bol ı p tab ı lad
ı . Bul da`wirde tyurkologiya ilimi ilimiy tiykarg`a qur ı l
p, on ı n` universitet programmas ı nda oq ı t ı l ı w ı ju`zege keldi. XIX a`sirde Rossiya sh ı g` ı s tillerin arnawl ı ilimiy tiykarda u`yreniw boy ı nsha, son ı n`
ishinde tu`rki tilleri boy ı nsha Evropada en` ald ı n`g`
ı el da`rejesine ko`terildi. Bul da`wirde de Rossiyada tu`rki tillerin u`yrenip izertlewdin` tiykarg` ı oraylar ı Moskva, S.Peterburg ha`m Qazan qalalar ı bold ı . XIX a`sirdin` birinshi yar ı m ı nan baslap-aq Rossiyada sh ı g` ı s tillerinin` son ı n` ishinde tu`rki tillerinin` universitetlik ha`m akademiyal ı q masshtabta u`yreniliwi baslanad ı . Sh
ı g` ı s tilleri, son ı n` ishinde tu`rki tilleri boy ı nsha en` birnshi kafedra Moskva universitetinde 1811-j ı l
payda bol ı p, on
ı en` iri sh ı g`
s izertlewshilerdin` biri A.V.Bold ı rev basqarad ı . Onda keleshektegi belgili al ı mlard ı n` biraz ı ta`rbiyaland ı . Sh
ı g` ı s` ı u`yreniw boy ı nsha ekinshi ha`m u`lken oray S.Peterburg bold ı . Bul jerde Rossiya ilimler Akademiyas ı nda en` iri sh ı g`
st ı tan ı wsh
ı ha`m
tyurkologlardan akademik X. D. Fren, on ı n` menen Qazannan birge kelgen Ya. O. Yartsov x ı zmet isledi. Al S.Peterburg universitetinde bir qatar al ı mlar tu`rki tilleri boy ı nsha ilimiy izertlew ha`m oq ı t ı w jum
ı slar
ı n al
ı p bard
ı . Us ı da`wirde Kiev universitetinin` professor ı Middendorf Sibir`degi tu`rki xal ı qlar
ı n ı n` tili boy ı nsha materillar j ı ynad
ı ha`m olard ı n` tiykar ı nda jaz
ı lg`an akademik O. Betlingtin` «Yakut tili haqq ı nda» atl ı miynet tyurkologiyan ı n` iri tab ı s ı n ı n` biri bod ı . Yakut tili boy ı nsha
izertlew jum ı slar ı n O. Betlingten keyin S. V. Yastremskiy ha`m E.Pekarskiyler dawam etedi. S.Peterburg universitetinde 1855-j ı l ı sh
ı g` ı s tilleri fakul`teti ash ı l ı p, og`an en` birinshi dekan bolg`an A. Kazembektin` x ı zmeti da`wirinde sh ı g` ı s tillerinin` qatar ı na tu`rki tillerin u`yreniw bur ı ng` ı dan da intensiv tu`rde ju`rgiziledi. A. Kazembek en` iri tyurkolog tilshi bol ı p,
ol tu`rki, arab, fars ı ha`m bat ı s evropa tillerin jetik bilgen adam. Ol Qazan universitetinen S.Peterburg universitetine shaq ı rt ı lad
ı , on
ı n` menen birge sha`kirti iri sh ı g`
st ı tan ı wsh
ı tyurkolog I. N. Berezin de keledi. Bul jerde iri tyurkologlardan V. A. Maksimov, V. V. Grigorev, V. Vel`yaminov-Zernov, L. Budagov ha`m basqalar tu`rki tilleri boy ı nsha izertlew jum ı slar
ı n ju`rgizdi. Sh ı g` ı st ı izertlew ha`m tyurkologiya boy ı nsha Rossiyada en` iri oray Qazan bold ı . Qazan mektebinin` en` iri wa`killerinen, joqar ı da ayt
ı lg`an A. Kazembek penen birge ol jerde basqa da bir qatar belgili al ı mlar ma`selen G. Mahmudov, M. G. Pervuxin, A. Troyanskiy, M. Ivanov, N. I. Il`minskiy, G. S. Sablukov, E. A. Malov ha`m basqalar jum ı s ju`rgizdi. A. Kazembek (1802-1870) o`zinin` ilimiy ha`m oq ı t ı wsh
ı l ı q x ı zmetin 1826-j ı l ı Qazan universitetinde baslap, bul jerde jergilikli basqa bir qatar al ı mlar menen birlikte ko`p ilimiy jum ı slarg`a bassh ı l ı q etedi. Us ı j ı llarda tatar tili boy ı nsha sabaql ı qlar du`ziledi. Qazanda sh ı g` ı s tillerin ilimiy tiykarda u`yreniw taraw ı n
n` en` iri wa`killerinin` biri N. I. Il`minskiy (1822-1891) bold ı . ol diniy (duxovn ı y) akademiyan ı ha`m musulman dinine qars ı
bo`limindegi arnawl ı missionerlik kurslar ı n pitkerip. Akademiya ta`repinen eki yar ı m j
ı lg`a arab ellerine jiberiledi. Onnan qayt ı p kelgennen keyin Qazanda sh ı g` ı s tilleri boy ı nsha sabaq beriwdi ha`m ilimiy izertlew jum ı slar ı n dawam etedi. Sonday aq bul jerde ataql ı sh
ı g` ı st ı tan ı wsh
ı
tyurkologlardan, qurand ı rus tiline awdar ı wsh
ı ha`m izertlewshi G. S. Sablukov (1804-1880), E. A. Malov (1835-1918) lar isledi. XIX a`sirdin` ekinshi yar ı m
da Rossiyada tu`rki tillerin izertlew ha`m u`yreniw isinde bur
ı l ı s da`wiri baslanad ı . Us ı waq
ı tlardan baslap tu`rki tillerinin` ul ı wma problemalar ı islene baslayd ı
ı nsha tiykarg` ı oray Peterburg bol ı p, ol jerde V. V. Radlov, P. M. Melioranskiy, S.E.Malov ha`m basqa da tyurkologiyan ı n` iri wa`killeri bold ı . Sol XIX a`sirdin` son`g` ı shereginde rus tyurkologiyas ı na bapssh ı l ı q etken tyurkolog V. V. Radlov (1837-1918) bold ı . Ol Berlin universitetin pitkeredi, Rossiyag`a qayt ı p kelip tu`rki tillerin qunt penen izertlewge kirisedi. Altayda on eki j ı l jasap, jergilikli xal ı qlard
ı n` tillerin u`yrenedi ha`m ilimmiy izertlew jum ı slar ı n ju`rgizip, bir qatar kapitall ı q miynetler jazad ı . V.V.Radlovt ı n` kapitall ı q miynetlerinen «Obrazts ı narodnoy literatur ı » ha`m «Op ı t slovarya tyurkskix narechiy» atl ı miynetleri tyurkologiya iliminde tu`pkilikli jum ı slardan esaplanad ı .
tyurkologiyada ko`rnekli or ı n tutad ı . Ol ko`binese eski tu`rk estelikleri ha`m olard ı n` tili boy ı nsha bir qatar qunl ı jum
ı slar isledi. V.V.Radlovt ı n` sha`kirtlerinen S.E.Malov, V. D. Smirnov tag` ı basqa al ı mlar da tyurkologiyada o`zlerinin` u`lken u`leslerin qost ı .
Peterburg penen bir qatarda Moskvada da bul gezleri bir qatar tyurkologlar x ı zmet isledi. Bul jerdegi en` iri tyurkologlardan F. E. Korsh, A. E. Kr ı mskiy ha`m V.A.Gordlevskiyler bold ı . Tu`rki tillerin u`yreniw ha`m izertlew Peterburg ha`m Moskva menen bir qatarda Qazanda da al ı p bar
ı ld ı . Bul gezleri Qazanda ko`rnekli tyurkologlardan N.Ostroumov, N.F.Katanov, N.I.Ashmarin, V.A.Bogoriditskiy ha`m S.E.Malovlar o`zlerinin` ilimiy jum ı slar
ı n ju`rgizdi. Us ı lar menen birge tu`rki tillerin izertlew son`g` ı gezlerinde Orta Aziyada, Kavkazda ha`m Sibir`de rawajlana baslayd ı . Tu`rki tillerin u`yreniw ha`m izertlew de u`shinshi. XX a`sirdin` 20-j ı llar ı nan son`g` ı
ı llarda u`yreniliw da`wiri bold ı . Us
ı j
ı llar
ı tyurkologlard ı n` ilimiy-izertlew jum ı slar
ı pu`tinley jan`a bag`darda ha`m tikkeley turm ı s talab ı menen t
ı g` ı z baylan ı sta al ı p bar
ı ld ı . En` ald ı menen, milliy tiller ush ı n ush ı n ju`da` za`ru`r bolg`an praktikal ı q ma`selelerdi sheshiw yag`n ı y, milliy alfavitler du`ziw konkret tu`rki tillerin ilimiy aspektte izertlew ma`seleleri de alg`a qoy ı ld ı . XX a`sirdin` 20-j ı llar
ı nan son` eski tyurkologiya traditsiyas ı n dawam ettiriwshi ha`m bay ı t ı wsh
ı og`ada ko`p sanl ı tyurkologlar o`sip jetisti. Bul da`wirdin` en` basl ı xarakterli belgisinin` biri, tu`rki tillerin izertlew jum ı s ı na oraylardag` ı rus-sovet tyurkologlar ı menen birge jergilikli or ı nlarda jergilikli millet wa`killerinin` yag`n ı y sol tillerdin` o`z iyelerinin` ju`da` ko`plep qatnas ı w ı ha`m olardan kvalifikatsiyal ı kadrlard ı n` ko`plep sh ı g`
w ı nan ibarat. Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|