O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tu`rkiy tillerinin` u`yreniliw tariyx ı nan q ı sqasha mag`l ı wmatlar.
- язıком. Вестник Каракалп. Филиала АН УзССр, 1974, № 4, 69-79 бетлер; О лексико-фонетичечких соответствиях
|
Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı n ı n` tiykarg` ı derekleri. 1) Jazba estelikler-ko`rkem, tariyx ı y, ilimiy sh ı g`armalard ı n` tekstleri; 2) so`ylem (govor) materiallar ı ; 3) or ı n atamalar ı (toponimler) 4) adam atlar ı , ismleri (antroponimler); 5) a`lem, kosmos atlar ı (kosmonimiya); 6) ha`zirgi a`debiy til materiallar ı ; 7) tariyx ı y lingvistikal ı q so`zlikler; tu`rk tan ı wg`a tiyisli qaraqalpaq (tu`rkiy m ı sall
ı ), or
ı s ha`m s
ı rt el al
ı mlar
ı n ı n` ilimiy qollanbalar ı qaraqalpaq a`debiy tili tariyx ı n u`yreniwde tiykarg` ı derekler bol ı p esaplanad ı .
ı n u`yreniwde za`ru`rli derek bol ı p x
ı zmet q
ı lad
ı . Jazba estelikler haqq ı nda o`z ald ı na toqtap o`temiz 3 .
Qaraqalpaq a`debiy tilinin` ma`deniyat ı m ı z
tariyx ı nda tutqan orn ı . Eger til-ma`deniyat aynas ı bolsa, xal ı qt
n` materiall ı q ruwx ı y ha`m ma`denyat sa`wlesi, birinshi gezekte, on ı n` tilinde ju`zege keledi. Qaraqalpaqlar o`z tillerinde (bir neshshe a`lipbede) ju`da` ko`p ko`rkem, tariyx ı y- filologiyal ı q, geografiyal ı q ha`m tag` ı basqa da jazba esteliklerdi do`retken, olar qaraqalpaq a`debiy til tariyx ı n u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Qaraqalpaq xalq ı ma`deniyat ı tariyx
ı rawajlan ı w
nda qaraqalpaq a`debiy til u`lken rol` oynag`an. Qaraqalpaq (tu`rkiy) tilinde ha`r q ı yl
da`wirlerde jaz ı lg`an ko`rkem, tariyx ı y, ilimiy estelikler ul ı wma xal ı q tilinin` en` jaqs ı o`zgesheliklerin o`zinde saqlag`an bol ı p, xalq
ı m ı zd ı n` a`yyemgi ma`deniyat ı n ju`zege sh ı g`arg`an estelikler bol ı p esaplanad ı . Bizge shekem jetip kelgen esteliklerdi u`yreniw arqal ı xalq ı m ı z tariyx ı n ha`m tilimiz tariyx ı y rawajlan ı w
na tiyisli ko`p g`ana q ı mbatl
ı mag`l
ı wmatlarg`a iye bolam ı z. XI-XIV a`sirlerde do`regen sh ı g`armalard ı n`
ko`pshiligi tu`rkiy xal ı qlard ı n` q
ı mbatl
ı miyras
ı bol
ı p tab
ı lad
ı . Bularg`a Yusip Xas Xajibtin` «Qutadg`u bilig», Maxmud Qashg`ariydin` «Devonu lug`atit tu`rk» (XI a`cir), Axmed Yasawiydin` «Hikmatlar»i (XI a`cirdin` aq ı r
XII a`sirler), Axmed Yugnakiydin` «Hibatul haqoyiq» (XII a`sirdin` aq ı r
XIII a`sirler), Xorezmiydin` «Muhabbat-nama», Qutbtin` «X ı sraw ha`m Shiyirin», Rabg`uziydin` «Qissasi Rabg`uziy», «Nahjul Farodis» (XIV a`cir), «Me`rojnoma» s ı yaql
ı sh
ı g`armalar ı n ko`rsetiw mu`mkin. A`sirese, XVIII-XIX a`sirdegi qaraqalpaq klassikleri Jiyen j ı raw, Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq sh ı g`armalaran ı n` tili a`yyemgi, orta a`sir jazba esteliklerinin` geypara elementlerin saqlap, XX a`sirge shekem dawam etip keldi. A`debiy til, ul ı wma xal
ı q tili
ha`m govorlar (so`ylemler). A`debiy til tariyx ı y jaqtan beligili bir formag`a tu`sken, so`z ustalar ı ta`repinen qayta islengen, ko`rkem (sh ı rayl ı ) berilgen, o`lshemli ha`m ja`miyette adam x ı zmetinin` barl ı q tarawlar ı (taraw, tu`rleri) menen baylan ı sqan ko`rkem-publitsistikal ı q, ilimiy a`debiyat tili bo ı p
ı . Basqasha q ı l
p aytqanda, a`debiy til barl ı q qaraqalpaqlar ush ı n u`lgi bolatug` ı n
ı wma xal
ı q tilinin` en` jaqs ı ta`riplew, su`wretlew imkaniyatlar ı qa`liplesken til bol ı p tab
ı lad
ı . Ha`zirgi qaraqalpaq tili
Qaraqalpaqstan respublikas ı
ı nda
jasaytug` ı n qaraqalpaqlard ı n` milliy tili. Qaraqalpaqlard ı n` bir bo`legi O`zbekstann ı n` Samarqand, Naway ı , Buxara, Ferg`ana, Surxanda`r`ya, Qashqada`r`ya oblastlar ı nda, sonday-aq Tu`rkmenstan, Qazaqstan, Avg`anstan, Rossiya h.t.b. ma`mleketlerinde jasayd ı . Qaraqalpaq a`debiy tili-ha`zirgi milliy til-ul ı wma xal ı q tilinin` en` joqarg` ı tu`ri
(formas ı ). A`debiy til-ul ı wma xal ı q tilinin` jazba formas ı (tu`ri). Ol o`z tariyx ı n bizin` zaman ı
ı zg`a shekem jetip kelgen en` qa`dimgi jazba estelikler tilinen baslayd ı .
3 «¹àðà3àëïà3 1äåáèéòèë òàðèéõ «¹àðà3àëïà3 1äåáèéòèë òàðèéõ «¹àðà3àëïà3 1äåáèéòèë òàðèéõ «¹àðà3àëïà3 1äåáèéòèë òàðèéõ
» êóðñ
» êóðñ » êóðñ
» êóðñ ı í 6éåíè7äå óñ í 6éåíè7äå óñ í 6éåíè7äå óñ í 6éåíè7äå óñ
í í í í
ñ 3 ñ 3
ñ 3 ñ 3
ı ë ëë ë ı íàòó2
íàòó2 íàòó2
íàòó2 ı í 1äåáèÿòëàð äèçèìèí æóì í 1äåáèÿòëàð äèçèìèí æóì í 1äåáèÿòëàð äèçèìèí æóì í 1äåáèÿòëàð äèçèìèí æóì
ñò ñò ñò ñò
4 4
4 à3 à3 à3 à3
ð ð
ð ı íäà êåëòèðåìèç íäà êåëòèðåìèç íäà êåëòèðåìèç íäà êåëòèðåìèç
Janl ı til-govor (so`ylem), toparda (gruppalar) ma`lim aymaqtag` ı xal
ı qt ı n` so`ylew tili. Bul til jaz ı w menen ta`miyinlenbegeni, ma`lim bir bo`limi normag`a tu`spegenligi, qag` ı ydalast ı r ı lmag`an ı , qollan ı w shen`berinin` sheklegenligi menen a`debiy tilimizden parq q ı
ı . Solay etip, ul ı wma xal
ı q tilinin` eki tarmag` ı bol
ı p, olar a`debiy til ha`m janl ı (govor, so`ylem) til ko`rinisinen ibarat. Qaraqalpaq tilinin` ko`pshilik teoriyal ı q a`meliy ma`selelerin hal q ı l ı w tikkeley govor ha`m toparlard ı u`yreniw menen baylan ı sl ı . Janlı til-tariyxıy estelik. Sonlıqtan govorlarda saqlanıp qalg`an ayırım so`z ha`m formalar qaraqalpaq tili tariyx ı ush ı n isenimli, za`ru`rli derek bol ı p esaplanad ı . Qaraqalpaq govorlar ı
ı na kirip, on ı n` so`zlik bayl ı g` ı ha`m grammatikal ı q qur ı l ı s ı nda birlik payda q ı lad ı . A`debiy til menen govorlar u`ziliksiz baylan ı sta bolad ı . A`debiy til topar ha`m govorlarg`a ta`sir etpi, lard ı n` o`zgesheliklerin jaq ı nlast
ı r ı p barar eken, orn ı kelgende, janl ı tilden
az ı qlan ı p, govorlardag` ı so`z ha`m ibaralar esab ı nan bay
ı p barad
ı . Ma`lim bolg`an ı ndy-aq, ayr ı m
predmet ha`m ha`diyselerdin`, ha`reket ha`m qub
ı l ı slard ı n` atlar ı a`debiy til ha`m so`zliklerde ush ı raspayd
ı , lekintopar ha`m govorlarda saqlanad ı . bunday waq ı tta olard ı hesh qanday ekilenbey a`debiy tilge kiritiwimiz kerek. ma`selen, o`n`men-ko`kirek, adam ha`m haywanlard ı n` ko`ksi; or-ba`lentlik, joqar ı , Xorezmiydin` «Muhabbatnama» sh ı g`armas
ı nda «or» so`zi ba`lentlik ma`nisinde qollan ı lg`an.
Buyurd
ı o`rga` shad ı rvan ur
ı ld ı , Qadah keltu`rdil a`r, ma`jilis qur ı ld
.
Asqat ı w-paydas
ı tiyiw, s ı rg`al
ı q-qulaqt
ı n` to`mengi bo`legindegi s ı rg`a tag`atug` ı n jer,
o`tkel-o`tetug` ı n jer, keshiw-suwd ı n` say
ı z jerinen keship o`tetug` ı n jeri h.t.b. Qullas ı , govorlarg`a, janl ı so`ylesiwge ta`n so`z ha`m atamalar a`debiy tilimizdin` so`zligin bayt ı wd ı shek-shubhas ı z u`lken a`hmiyetke iye. A`debiy tilimizdin` so`zliklerinde ush ı raspaytug` ı n ay
ı r ı m so`z, atama ha`m ibaralard ı
a`debiy tilge engizip, olard ı n ı zamlast
ı r ı wda, a`sirese qaraqalpaq jaz ı wsh ı lar
ı nan A`bdiraman O`tepov, Da`li Nazbergenov, M.Da`ribaev K.Sultanov. O`.Ayjanov J.Aymurzaev I.Byusupov, T.Qay
ı pbergshenov s ı yaql
ı jaz
ı wsh
ı lard
ı n` x
ı zmeti u`lken. Bunday ko`rkem sh ı g`armalarda paydalan ı lg`an ha`r bir dialektal so`z keleshekte a`debiy tilde jetekshi or ı nd ı iyeleydi degen ma`ni an`las ı lmaw
ı kerek. Dialektizmler ko`rkem a`debiyat ush ı
ı q qurallardan biri g`ana «Jaz ı wsh
ı tilin u`yreniw birinshi da`rejedegi a`hmiyetke iyen ma`sele bol ı p, sh ı g`arma tilin u`yreniw sh ı g`armadag` ı waq
ı yalar, ha`diyseler ju`z bergen da`wir tilin ha`m u`yreniw bol ı p tab ı lad
ı » 4 -dep jazg`an edi akademik V.V.Vinogradov. «A`debiy til» ha`m «ko`rkem a`debiyat tili» atamalar ı bir-birine jaq ı n tu`sinikler bol ı w
menen birge, barl ı q waq
ı tta sa`yekes ha`m kele bermeydi. Ko`rkem a`debiyat tili ul ı wma xal
ı q tilinin` rawajlan ı w n
ı zamlar
ı na boys
ı nad
ı ., baspa so`z tili esaplang`an a`debiy tilge ha`m so`ylew (so`ylesiw) tili esaplang`an janl ı tilge tiykarlanad ı . Qays
ı bir jaz
ı wsh
ı turm
ı s (o`mir) waq ı yalar
ı n su`wretlegende, obraz jaratqanda, tiykar ı nan, a`debiy til su`wretlew qurallar ı nan, janl ı tildegi govor (so`ylem) formalar ı nan ka`sip-o`nerge tiyisli atamalardan da ken` paydalanad ı . Demek (sol sebepli), ko`rkem a`debiyat tili a`debiyat tilge qarag`anda ken` ko`lemli.
ı nan q ı sqasha mag`l ı wmatlar.
Tildegi ha`r bir so`zde, ha`tte seste sol tildi qollan ı wsh
ı xal
ı qt ı n` tariyx ı na baylan ı sl ı bahal
ı mag`l
ı wmatlar bolad ı . O`ytkeni, til ja`miyetlikqub ı l ı s. Ja`miyettin` o`zgeriwi, rawajlan ı w ı
menen til de o`zgerip, rawajlan ı p barad
ı . Ja`miyette bolg`an o`zgerisler tilde a`sirese on ı n` so`lik quram ı nda ko`birek ko`zge taslanad ı . Sol ush ı n «til tariyx ı -xal
ı q tariyx
ı » dep biykar ayt ı lmag`an. du`n`yadag` ı ha`r bir xal ı q o`z ana tilinin` tariyx ı n u`yreniwge biypa`rwa qaramayd ı . Kerisinge,
4 4 4 4
meyli ol til boy ı nsha qa`nige bolmasa da tildegi ha`r bir so`zdin` tariyx ı n biliwge ha`reket etedi. Bul-ta`biyiy jag`day. Qaraqalpaq til bilimindje qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n izertlewge ayr ı qsha itibar berildi. Bul iste, a`sirese X.Xamidovt ı n` miyneti ko`p. On ı n` miynetlerinin` bir qatar ı qaraqalpaq tilinin` eski tu`rkiy jazba esteliklerinin` tiline qatnas ı u`yrenilse, ekinshilerinde XVIII-XIX a`sirlerdegi qaraqalpaqlard ı n` yuridikal ı q hu`jjetlerinin` tilin izertlewge u`shinshilerinde qaraqalpaq klassik shay ı
ı n ı n` tillik o`zgesheliklerin izertlewge h.t.b. arnald ı . H.Hamidov 1967-j ı l ı «XVIII-XIX- XX a`sirlerdegi yuridikal ı q hu`jjetlerdin` tili ha`m on ı n` ha`zirgi qaraqalpaq tiline qatnas ı » degen
temada kandidatl ı q dissertatsiya jaqlad ı . Ol bul tema boy ı nsha gazeta jurnal betlerinde bir neshe maqalalar 5 ja`riyalad ı .
1986-j ı l ı «Karakalpakskiy yaz ı k XIX-nachalo XX veka po dann ı m pis`menn ı x
ı n kitap etip bas ı p sh
ı g`ard
ı . Onda XIX a`sirdegi ha`m XX a`sir bas ı ndag` ı qaraqalpaqlard ı n` jazba estelikleri tilinin` fonetikal ı q,
leksikal ı q ha`m grammatikal ı q o`zgeshelikleri teren` ha`m ha`r ta`repleme izertlengen. Ilimpazd ı n` arab tilin jetik biliwi miynettin` og`ada teren` ilimiyligin, keltirilgen m ı sallard
ı n`
isnenimliligin ta`miyinlegen. H.Hamidovt ı n` Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` qaraqalpaq tiline qatnas ı 6 , Maxmud Qashqariydin` «Devonu lug`ar-it tu`rk» miynetinin` qatnas ı 7 h.t.b. ma`seleler boy ı nsha da ko`lemli maqalalar ı ja`riyaland ı . Ol 1974-j ı l
joqar ı oq ı w or
ı nlar
ı studentleri ush ı n arnalg`an «Qaraqalpaq tili tariyx ı n ı n` ocherkleri» sabaql ı g`
n kitap etip bast ı r ı p sh
ı g`ard
ı . Sabaql ı qta
Orxon-Enisey jazba esteliklerinen baslap XX a`sirdin` 20-j ı llar ı na shekemgi jazba esteliklerdin` tilinin` fonetikas ı na, lekiskas ı na, grammatikas ı na lingvistikal ı q ı patlama berilgen. Sabaql ı q bu`gingi ku`nde de qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n oq ı t ı wda x ı zmet etip kiyat ı r. Sonday-aq on ı n`
1985-j ı l ı jazg`an «Eski qaraqalpaq tilinin` jazba estelikleri» degen miyneti de joqar ı oq
ı w or ı nlar
ı studentlerine o`tiletug` ı n «Eski qaraqalpaq tili» pa`ni bory ı nsha en` za`ru`rli qollanba x ı
ı llar
ı na shekemgi qaraqalpaq tilinin` jazba esteliklerin j ı ynaw ha`m izertlew ma`selelerine arnalg`an. avtor bul da`wirlerge shekemgi qaraqalpaq xalq ı n ı n` jaz
ı w ı ha`m jazba a`debiy til ma`selelerin, eski qaraqalpaq jazba esteliklerinin` payda bol ı w tariyx ı n, sonday-aq jazba esteliklerdin` izbe-iz s ı patlamas
ı n beredi. Sonday-aq qollanba da eski qaraqalpaq jazba esteliklerinen tekstler ha`m q ı sqasha tu`sindirme so`zlik berilgen. H.Hamidov 1990-j ı l
«XIX ha`m XX a`sirdin` bas ı ndag` ı qaraqalpaq jazba esteliklerinin` tili» (fonetika, morfologiya so`z jasal ı w) degen temada doktorl ı q dissertatsiya jum ı s
n tab ı sl ı
jaqlap sh ı qt ı . Al 1995-j ı l ı «Rukopisn ı e nasledie Berdaxa» degen monografiyas ı kitap bol ı p
ı ld ı . Monografiyada Berdaqt ı n` «Shejire», «Xorezm» sh ı g`armalar ı tilinin` fonetika- morfologiyal ı q s ı patlamas
ı , sh
ı g`armalard ı n` transkriptsiyas ı rus tiline awdarmas ı , so`zlik ha`m qol jazbalard ı n` fotokopiyalar ı berilgen. Berdaqt ı n` bul sh ı g`armalar ı derektan ı w bag`dar ı nan
izertlengen. Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı na baylan ı sl ı bir qatar miynetler jazg`an belgili ilimpaz D.S.Nas
ı rov bol
ı p esaplanad ı . On
ı n` XX a`sirdin` 20-j ı llar
ı na shekemgi qaraqalpaq jazba esteliklerinin` tiline, «Kodekus Kumanikus» esteligi tilinin` fonetikas ı menen qaraqalpaq tili 5 Хамидов Х Оязıке «каракалпакских присяг»-Вестник КК филиала АН УзССР. № 2, 67-72- бетлер: об изучении письменнıх памятников 3каракалпакского язıка дореволюционного периода.-советская тюркология, 1970, №5, 97-100- бетлер: Формı и значения времени глагла изъявительного наклонения в каркалпакском язıке ХIХ начало ХХвв.- Вестник КК филиала АН УзССР. 1980, №4, 73-78 бетлер. 6 *àìèäîâ *. Îðõîí-Åíèñåé åñòåëèêëåðè òèëèíè4 3àðà3àëïà3 òèëè ôîíåòèêà òàðà7 ı íäà2
ı 3àòíàñ
ı òó7ðàë
ı .-
%çÈÀ ¹¹ ôèëèàë ı í
4 «Õàáàðø
ñ
»qouq,
q, yt-u0-áåòëåð~ Îðõîí-Åíèñåé åñòåëèêëåðè òèëèí4 3àðà3àëïà3 òèëèíå ìîðôîëîãèÿ òàðà7
íäà2
ı 3àòíàñ
ı òó7ðàë
ı -%çÈÀ ¹¹ ôèëèàë ı í
4 «Õàáàðø
ñ
» qouw,
q,
y0-yt-áåòëåð. 7 *àìèäîâ *. Ìàõìóä ¹àø2àðèé-îí áèðèíøè 1ñèðäè4 óëë ı àë
ı ì
.-Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàí, qou0, w-äåêàáð` Ìàõìóä ¹àø2àðèé 81ì 3àðà3àëïà3 òèëèíè4 ôîíåòèêàë ı 3 ñèñòåìàñ ı -%çÈÀ ¹¹ ôèëèàë ı í
4 «Õàáàðø
ñ
» qoue,
№ q, y0-yy-áåòëåð fonetikas ı n sal ı st ı rmal ı u`yreniwge arnalg`an ha`m pecheneg tili menen qaraqalpaq tilinin` leksika-fonetikal ı q sa`ykesliklerine arnalg`an maqalalar ı 8 jurnal betlerinde ja`riyaland ı . Sonday- aq ilimpazd ı n` «Stanovlenie karakalpakskogo obshenarodnogo razgovornogo yaz ı ka i ego dialektnaya sistema» (Nukus-Kazan`, 1976) miynetinde de qaraqalpaq tilinin` tariyx ı na baylan ı sl ı og`ada ko`p tariyx ı y mag`l
ı wmatlar berilgen. Bul miyneti bir jag` ı nan
dialektologiyag`a, ekinshi jag` ı nan til tariyx ı na baylan ı sl
miynet s ı pat ı nda da bahalawg`a bolad ı .
ı nda ko`birek «Qaraqalpaq tili dialektologiyas ı n
n` izertleniw» bo`limine qaran` ı z). 90-j ı llardan keyingi da`wirde qaraqalpaq tilinin` tariyx ı na baylan ı sl
miynetlerge shol ı w jasag`an ı m ı zda, jaz ı lg`an tiykarg` ı jum
ı slard
ı n` temas ı Berdaq sh ı g`armalar ı n
n` tiline, on ı n` a`hmiyetine qarat ı lg`an ı n ko`remiz. Bul bag`darda joqar ı da ko`rsetip o`tkenimizdey, H.Hamidovt ı n` miynetlerinen basqa A.Bekbergenovt ı n` «Berdaqt ı n` qaraqalpaq a`debiy tilinin` qa`liplesiwindegi ha`m rawajlan ı w ı ndag`
ı x
ı zmeti» («Erkin Qaraqalpaqstan», 1997, 17-aprel`), Sh.A`bdinazimovt ı n` «Berdaq ha`m jazba a`debiy til» («A`miwda`r`ya», 1997, Q 3-4, 91-93- betler), «Berdaqt ı n` «Xorezm» poemas ı n ı n` nusqalar ı » («O`zIA Qaraqalpaqstan bo`liminin` «Xabarsh ı s ı » 1997, Q 5, 146-149-betler), sonday-aq D.S.Nas ı rovt
ı n` «Ul
ı wma xal
ı ql ı q qaraqalpaq so`ylew tilinin` qa`liplesiwi» («Ha`zirgi qaraqalpaq tili rawajlan ı w
n ı n` ay ı r ı m ma`seleleri». Ilimiy maqalalar toplam ı . No`kis, 1993, 3-10-betler), R.Yuldashevan ı n` «Xoja Axmet Yassawiy «hikmetlerinin`» fonetikal ı q o`zgeshelikleri ha`m on ı n` qaraqalpaq tiline qatnas ı
ı » («O`zIA Qaraqalpaqstan bo`liminin` «Xabarsh ı s
» 1997, Q 5, 162-165-betler) maqalalar ı ja`riyaland ı . 1997-j ı l ı Sh.A`bdinazimovt ı n` «Berdaq ha`m qaraqalpaq jazba a`debiy tili» kitapshas ı da
basl ı p sh ı qt ı . Kitapsha qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` payda bol ı w ı ha`m qa`liplesiwine arnal ı
ı n` qaraqalpaq jazba a`debiy tilin rawajland ı r
wg`a qosqan u`lesin an ı qlawg`a ha`reket etken. Solay etip, qaraqalpaq tilinin` tariyx ı na baylan ı sl ı miynetlerge shol ı w jasap ko`rgenimizde bul bag`darda bir qatar tarawda ele izertlenbegen t ı n` temalar og`ada ko`p. Olar boy ı nsha arnawl ı izertlew jum ı s
n ju`rgiziw qaraqalpaq tili bilimi ush ı n g`ana emes, al tariyx, a`debiyattan ı w h.t.b. ilimler ush ı n da u`lken teoriyal ı q ha`m a`meliy a`hmiyetke iye. Bunday jum ı slard ı ju`rgiziw ush ı n arab tilin, keminde arab jaz ı w ı n biliw talap etiledi.
Orxon Enisey jazba esteliklerinin` tili ha`m on ı n` qaraqalpaq tiline qatnas ı
Joba 1.
Kirisiw 2.
Orxon Enisey jazba estelikleri tilinin` fonetikal ı q o`zgeshelikleri 3.
ı q o`zgeshelikleri 4.
ı q o`zgeshelikleri.
A` D E B I Ya T L A R 1.
Aliev A. Sad ı qov Q O`zbek a`debiy til tarixidan. Tashkent, 1994. 2.
3.
Xamidov X. Qaraqalpaq `tili tariyx ı n ı n` ocherkleri. No`kis, 1974.
Tayan ı sh tu`sinikleriU` Tonyuquq esteligi, Ku`ltegin esteligi, Bilge kag`an esteligi, Enisey estelikleri, tu`s jor ı w kitab ı . Daw ı sl ı ha`m daw ı ss ı z seslerge s ı patlama, leksika-tematikal ı q toparlar, tu`rkiy qatlam, atl ı qlar,
kelbetlikler, sanl ı qlar, almas ı qlar, feyiller, ra`wish ha`m ko`mekshi so`zler.
8 Насıров Д.С. Фонетические особенности язıка «Кодекус Куманикус» при сравнительном изучение с каракалпакским язıком. Вестник Каракалп. Филиала АН УзССр, 1974, № 4, 69-79 бетлер; О лексико-фонетичечких соответствиях песенечского и каракалпакского язıка. Вестник Каракалп. Филиала АН УзССр, 1974, № 3, 65-68- бетлер ; Kirisiw
Tu`rki tillerinin` bizge jetip kelgen en` a`yyemgi jaz ı w estelikleri bol ı p esaplang`an a`yyemgi tu`rk jaz ı w ı n ı n` yamasa Orxon-enisey estelikleri materiallar ı qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n sonday-aq, qaraqalpaq xalq ı n ı n` o`zinin` tariyx ı n u`yreniwde de bahal ı dereklerden esaplanad ı . A`yyemgi tu`rk jaz ı w esteliklerin ilimiy a`debiyatlarda birde runal ı q, birde Orxon- enisey jaz ı w ı estelikleri dep ha`r tu`rli atap keldi. On ı n` sebebi jaz ı w ı bar da`slepki taslard ı
tapqan adamlar, on ı n` qanday jaz ı w ekenin, qays ı xal
ı qqa tiyisliligin bilmey, tek xatt ı n` tu`rine qarap runag`a usag`an (runa-a`yyemgi german jaz ı w ı ) jaz
ı w dep atap jibergen. Al Orxon-enisey jaz ı
ı dep sol esteliklerdin` tab ı lg`an or
ı nlar
ı na baylan ı sl
atap kelgen. 9
A`yyemgi tu`rk jaz ı w estelikleri haqq ı ndag`
ı mag`l
ı wmatlar Rossiyada Petr birinshi zamanlar ı nan aq baslap payda bold ı . XVII a`sirdin` ayag` ı nda, XVIII a`sirdin` baslar ı nda
Sibir`di izertlewshi ilimpazlar ta`repinen bayqalg`an Enisey da`r`yas ı alaplar ı nda taslarg`a oy ı p
ı lg`an belgisiz bir jaz ı wlar jo`nindegi xabarlar ilimiy a`debiyatta ko`rine baslad ı . Runal
ı q jaz ı w ı bar «Orxon tas ı » tuwral ı en` birinshi 1696 - 1697-j ı llar
ı Tobol` jerinin` turaql ı jaz
ı wsh
ı s ı , Sibir`din` atlas ı n du`zgen adam Semen Remezov degen kisi xabarlayd ı . Sonday-aq jumbaq jaz ı
ı taslard ı en` birinshi ashqanlard ı n` biri 1713-1722 j ı llar
ı Sibir`de jasag`an, tutq ı ng`a
tu`sken shved ofitseri Iogann Stralenberg (Tabbert) bold ı . Mine sol adam bul jaz ı wd ı «Runal ı q jaz ı w» dep atad ı , on
ı n` bergen bul atamas ı ju`da` dur ı s bolmasa da, ol son`g` ı da`wirlerdegi ilimiy a`debiyattan bekkem or ı n ald ı ha`m ilimiy terminologiyag`a aynald ı .
Bul estelikler XVII a`sirden baslap ma`lim bol ı w
na qaramastan ko`p waq ı tlar dawam ı nda hesh kim on ı oq
ı y almad
ı , olard
ı en` birinshi bol ı p 1893-j
ı l ı Daniya al ı m ı professor Vil`gel`m Tomsen oq ı d ı . Onnan sa`l keyinirek rus al ı m
akademik V.V.Radlov oq ı d ı ha`m
birinshi bol ı p Qultegin esteligi ha`m basqa da bir qatar esteliklerdin` awdarmas ı n berdi. Us ı
ı n` o`z ald ı na bo`lek bir taraw ı
bol ı p o`sip sh ı qt
. Runal
ı q jaz
ı w ı bar VI-VIII a`sirlerde jaz ı p qald ı r ı lg`an ko`p sanl ı taslar son`g` ı gezleri Mong`oliyadan, Qazaqstannan, Altaydan, Yakutiyadan, Xakasiyadan, Tuvadan ha`m basqa da ko`p jerlerden tab ı l
p, olard ı n` tilin u`yreniw boy ı nsha watanlas ha`m shet el al ı mlar
ı ta`repinen ko`p ilimiy jum ı slar jaz ı ld ı . Olard ı u`yreniw boy ı nsha V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, I.A.Batmanov, V.M.Nasilov, Yu.Nemet, V.Kotvich, G.Ramstedt, V.Bang, X.N.Orkun, A.Gaben, A.M.Sherbak, G.Aydarov, E.Faz ı lov ha`m basqalar u`lken jum ı slar jazd ı .
Tu`rki tillerinin` tariyx ı n u`yreniw boy ı nsha a`hmiyetli ko`p materiallar S.E.Malov ta`repinen j ı ynal ı p bas
ı l ı p sh ı g` ı p, onda ko`pshilik jazba esteliklerdin` til o`zgeshelikleri haqq ı
ı n shash
ı l ı n`q ı bol ı p ju`rgen bul a`yyemgi tu`rk jaz ı w ı esteliklerin ja`mlep bas ı p sh
ı g`arg`an S.E.Malovt ı n` u`lken u`sh kitaptan ibarat kapitall ı q miynetlerinin` jar ı q ko`riwi bul esteliklerge u`lken q ı z
g` ı wsh ı l ı qt ı payda etti ha`m ko`p ilimiy jum ı slarg`a jollama berdi. 11
A`yyemgi tu`rk yamasa Orxon-enisey estelikleri ko`rsetilgen da`wirlerdegi tu`rk qag`anlar ı n ı n` ha`m ay ı r
m bat ı rlar ı n ı n` islegen islerin jaz ı p ornat ı lg`an estelikler. Olar a`yyemgi tu`rk qag`anl ı g` ı n ı n` bat ı s bo`limine yag`n ı y orta aziyal ı q bo`limine kiretug` ı n tu`rki qa`wimlerinin` tariyx ı n ha`m olard ı n` tillerinin` tariyx ı n u`yreniwde de tiykarg` ı materiallard ı n`
biri bolad ı ha`m olar us ı tu`rki xal ı qlard
ı n` ul
ı wma mu`lki bol ı p esaplanad ı . Demek bul esteliklerdin` materiallar ı qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n u`yreniw ush ı n da material bol ı p x
ı zmet
isleydi. A`yyemgi tu`rk jaz ı w
n ı n` estelikleri og`ada ko`p sanl ı . Olard
ı izlep tab ı w, tilin izertlep ilimiy aylan ı sqa qos ı w us
ı ku`nge deyin dawam etip at ı r. Qaraqalpaq tili tariyx ı n ı n` ocherklerin
9 С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. (Текстı в исследования), М.,Л., 1951, 11-12-бетлер 10 С.Г.Кляшторнıй. Древне тюрксике рунические памятники как источник по истории Средней Азии, М., 1964, 5-бет 11 Г .Айдаров. Язıк Орхонского Билге-кагана. Алма-Ата, 1966, 4 - бет jaz ı wda a`yyemgi tu`rk jaz ı w ı esteliklerinin` ishinen to`mendegilerdin` tilinin` qaraqalpaq tiline qatnas
ı n bayqap ko`riw na`zerde tut ı ld
. 1. Ton`yuquq esteligi, ol ha`zirgi Mongoliyan ı n` paytaxt ı Ulan-Bator qalas ı nan 66
kilometr qubla-sh ı g` ı sta, Tol da`r`yas ı n
n` on` jag`al ı g` ı menen Nalayxa aw ı l
n ı n` aral ı g` ı nda ornat
ı lg`an, ha`zirde ol sol jerde tur ı pt
. Ol estelik jerge jart ı lay ko`milgen eki tas bag`anadan ibarat. Bag`analar Ton`yuquqt ı jerlegen or ı ng`a qoy ı lg`an bol ı p, biri qublaraq, onnan birneshe metr arqada ekinshisi ornat ı lg`an. Mine us ı eki tas bag`anag`a a`yyemgi tu`rklerdin` qol bas ı
ı n ı n` biri Ton`yuquq tuwral ı runa jaz ı w ı menen oy ı p jaz ı lg`an. Ton`yuquq esteligi o`zinin` mazmun ı
ı nsha, o`zi qatnasqan tariyx ı y waq
ı yalard
ı n` fon
ı nda gu`rrin` etilgen Ton`yuquqt ı n`
o`mir bayan ı , shamalawlar boy ı nsha ol 712-716 j ı llarda jaz ı lg`an.
2. Kultegin esteligi. Mongoliya Xal ı q respublikas ı ndag`
ı Orxon da`r`yas ı n
n` salas ı
Ko`kshin-Orxon da`r`yas ı n ı n` jag`al ı q alab
ı ndag`
ı Kosho-Tsaydam taw eteginde jaylasqan. Bul estelikte ush ı kesik piramidag`a usag`an u`lken tasbag`anadan ibarat. Onda ko`rsetiliwinshe estelik 732-j ı l ı 1-avgustta ornat ı lg`an. Tas plitan ı n` tiykarg` ı betinde 40 qatar jaz ı w bar, al on ı n`
dawam ı bolg`an 13 qatar jaz ı w on` qaptal tegislikte jaylasqan. Jaz ı wd
n` bul ko`rsetilgen bo`legin al ı mlar Kultegin esteligindegi «U`lken jaz ı w» («bol`shaya nadpis`» Ktb) dep atag`an, shep qaptal tegisligindegi jaz ı wd ı «Kishi jaz ı w» («malaya nadpis`» KTm) dep atag`an. Kultegin, tariyx ı y dereklerdin` ko`rsetiwinshe ag`as ı Bil`ge qag`an ma`mleketindegi en` ku`shli, en` abroyl ı , o`zinin` ta`siyri jag` ı nan qag`annan to`men bolmag`an adam. Ol 685-j ı l
tuw
ı l ı p, 47 jas ı na kirgende 731-j ı l ı 27-fevral`da o`lgen. Qoy ı lg`an estelikte on ı n` o`mirindegi islegen erlikleri tuwral ı jaz ı lg`an.
3. Bil`ge qag`an esteligi joqar ı da ko`rsetilgen Kultegin esteligi menen birge Kosho- Tsaydam taw alab ı nda Kultegin esteliginen bir kilometrdey qash ı ql ı qta ornalasqan. Bil`ge- qag`an joqar ı da ayt
ı lg`an Kulteginnin` ag`as ı , ol 683-j ı l ı tuw ı l ı p, 735-j ı l
o`lgen. Mogilyan yamasa Bil`ge-qag`an 698-j ı l
shad (Tu`rk ha`m uyg` ı r qag`anl ı qlar
ı ndag`
ı joqar
ı a`skeriy- adminstrativlik ataqlard ı n` biri) bolg`an, al 716-j ı l ı qag`an bolg`an. Bul tuwral ı esteliktin` o`zinde de ayt ı lg`an. Bil`ge qag`an esteligi o`zinin` s ı rtq
ı tu`ri ha`m bezeliwi jag` ı nan Kultegin esteligine ju`da` uqsas, mazmun ı jag` ı nan da jaq ı n, ha`tte ay ı r ı m jag`daylarda birin ekinshisi ta`kirarlap ot ı rad
ı . Ko`rsetilgen esteliklerdin` ekewide Mongoliya xal ı q respublikas ı ndag`
ı en`
da`slep tab ı lg`an jaylar ı nda saqlanbaqta. 4. Enisey estelikleri ko`p sanl ı mayda jaz ı wlardan ibarat bol ı p, olarda tariyx ı y waq
ı yalar
jo`ninde bir tutas mag`l ı wmat berilmeydi, olar tek q ı sqa, bir neshe qatardan turatug` ı n u`zindiler tu`rinde saqlang`an. Bul estelikler Tuba ASSR-n
ı n`
Xakas avtonom
oblast ı n ı n`
territoriyalar ı nan, Enisey da`r`yas ı n ı n` basseyninde jaylasqan Krasnoyar kray ı n ı n` Minusinsk rayon ı
ı nlardan tab ı lg`an or ı nlar
ı nda, al biraz ı Minusinsk, Q ı z ı l ha`m Leningrad muzeylerinde saqlanbaqta. 5. Tu`s jor ı w kitab ı . Bul kitap Sh ı g`
s Tu`rkistannan Yar-xoto degen jerden tab ı lg`an, runa jaz ı w ı menen emes, al uyg` ı r jaz
ı w ı menen jaz ı lg`an. Kitapt ı n` bas beti jog`alg`an. Onda diniy tu`sinikler boy ı nsha adam tu`sinde neni ko`rgenine qarap on ı n` o`mirinde ne bolatug` ı n
n boljaw tuwral ı ayt
ı lad
ı . Bul estelik uyg` ı r ha`ribi menen jaz ı lg`an
ı na qaramastan, o`zinin` tili boy ı
ı w ı n ı n` yamasa Orxon-enisey jaz ı w ı n ı n` esteliklerine jaq ı n ekenligi al ı mlar
ta`repinen an ı qlang`an. 2. Orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri tilinin` qaraqalpaq tiline fonetikal ı q taraw
ı ndag`
ı
qatnas ı tuwral
ı .
Orxon-enisey jaz ı w esteliklerinde daw ı sl ı seslerdin` sostav ı segizden turad ı . Olar
m ı nalar: a,e,(e), ı ,i,o,o`,u,u`. «A» fonemas ı orxon-enisey jaz ı w ı esteliklerinde de qaraqalpaq tilindegidey q ı sqa daw ı sl ı , ju`da` turaql ı fonema. 12 Ma`selen adaq-ayaq: Tu`rk budun adaq qamasht ı «Tu`rk xalq ı
(ko`p ju`risten) ayag` ı n tald
ı rd ı » (Mog., 30); apam «babam» (KTb., 13); ay «ay» (Gkn, 103).
12 И .А.Батманов, З.Б.Арагачи, Г.Ф.Бабушкин. Современная и древняя Енисейка, Фрунзе, 1962, 51-бет. «E» fonemas ı esteliklerde qaraqalpaq tilindegi «e» fonemas ı na sa`ykes keledi: eki «eki» (Mog., 25); elim «elim» (EnPT, 100); bilge-bilge, «bilgish» (TQ, 62); elig «elli»; elig y ı l isig, ku`chig bermis «elli j ı l isin, ku`shin berdi» (KTb., 8), esidip «esitip» (TQ., 35). «I» fonemas ı da qaraqalpaq tilindegidey so`zlerde barl ı q pozitsiyalarda qollan ı lad
ı . Ma`selen: ul ı s «ul
ı s, el» (KTb., 52); q ı rq
z «q ı rg` ı z» (Mog., 26); u`ch elig yash ı mda ad
ı r ı ld ı m ben «men ot ı z u`sh jas ı mda ay
ı r ı ld ı m». (EnPT, 43); «I» fonemas ı ko`rsetilgen I daw ı sl ı s ı n ı n` til ald ı variant ı s
ı pat
ı nda qollan ı lad
ı . M
ı sal
ı : uq ı q bir «bir» (Mog., 29); bilin`ler «bilin`ler» (Gkn, 101); Bilge Tonuqluq ben o`zu`m Tabg`ash ilin`a` qulunum «Men bilge Ton`uquq Tabg`ash (Q ı tay) eline «ta`rbiyaland ı m». (TQ., 1). «O» fonemas ı esteliklerde o`zinin` qollan ı l ı w ı jag` ı nan qaraqalpaq tilindegige uqsas. Ma`selen, ol sab ı g` al ı p «ol so`zdi al ı p (t
ı n`lap)» (KTm., 7); ben`u` tash toq ı t
m «ma`n`gi (estelik) tas ornatt ı m» (Mog., 15); Elim og`urunta su` bolu`p «elimnin` (ko`p) ur ı s bol
ı p»
(EnPT., 26); kin yana edgu` bolu`r «keyin ja`ne jaqs ı (iygi) bolar» (Gkn, 89). Qaraqalpaq tilindegi s ı yaql ı ko`rsetilgen daw ı sl
n ı n` til ald ı jubay
ı s
ı pat
ı nda «O`» fonemas ı
ı lad
ı . M
ı sal
ı : Sini tabg`achug` o`lu`rtechi tirma`n «seni tabg`asht ı o`ltirmekshi diymen» (TQ., 10); o`zime buncha «o`zime sonsha» (Mog., Xa 15); anta ichra`ki budun ko`p man`a ko`ru`r «ondag` ı ishki xal ı qt ı n` barl ı g` ı mag`an bag` ı nad
ı » (KTm., 2); ten`rideki ku`nde yerdeki elime bo`kmedim «ko`kdegi ku`nge, jerdegi elime toymad ı m» (EnPT., 22). «U» fonemas ı orxon-enisey esteliklerinde jalp ı qaraqalpaq tilindegidey, biraq qaraqalpaq tilinde bul fonema «O» tipindegi «u» g`a jaq ı n fonema ekeni ma`lim. 13 Uyg`
ı r Elteber yu`zcha` erin (ilgeru` tezip bardi) «Uyg` ı r Elteber ju`zshe adam ı menen sh ı g` ı sqa qaray qasht
ı » (Mog. 37); Ol sabun esidip, tu`n yeme udusqum kelmez erti, ol ursuqum kelmez erti «Ol so`zin esitip tu`nde hesh uyq ı m kelmes edi (ku`ndiz) ot ı rg`
ı m kelmes edi» (TQ., 22); Ediz budun anta o`lti «Ediz xalq ı sonda q ı r ı ld ı » (KTb., 46); Turunaya qush tu`shnekine qonmush «T ı rna qus o`z joldaslar ı n ı n` jan ı na bar ı p qond
ı » (Gkn., 94). «U`» fonemas ı qaraqalpaq tilindegidey «u» fonemas ı n ı n` til ald ı jubay ı bol
ı p, qollan ı w
ı rasad
ı . M
ı sal
ı : U`ch og`uz su`si, basa kelti «U`sh og`uz a`skeri bas ı p keldi» (Mog., 32); bir tu`men ag` ı , alt
ı n ku`mu`sh kergeksiz kelu`rti» bir tu`men (on m ı
ı yl ı q, alt ı n esaps ı z gu`mis a`keldi» (KTb., 52); elim uchu`n «elim ush ı n» (EnPT., 43); Su`si altu bu`n` ermis, bie eki bun` ertimiz «a`skeri alt ı m ı n` eken, biz eki m ı n` adam edik» (TQ., 16); Solay etip orxon-enisey jaz ı w ı estelikleri tilinde to`rt grafikal ı q belgi arqal ı joqar
ı dag`
ı segiz
fonema berilgen. 14
Orxon-enisey jaz ı w ı esteliklerinin` tilinde daw ı sl
lard ı n` soz ı l ı n`q ı l ı g` ı grafikal ı q tu`rde ko`rsetilmeydi. Sog`an qarap, bul qub ı l ı st ı n` a`yyemgi tu`rk tillerinde bolmag`anl ı g` ı ko`rinedi. Bul jag`day, negizinen, qaraqalpaq tilinin` fonetikal ı q sistemas ı ush
ı n da ta`n. 15
ı sl ı l ı ar taraw ı nda a`yyemgi tu`rk estelikleri menen ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` daw ı sl ı lar sostav ı n sal
ı st ı r ı p qarag`an ı m ı zda geypara ay ı rmash ı l ı qlar bol ı p, olar qaraqalpaq tilinde son`g` ı da`irlerde payda bolg`an bir qatar fonemalardan ibarat. Al, tariyx ı y turg` ı dan al
ı p qarag`an ı m
zda bul ko`rsetilgen jazba esteliklerde qaraqalpaq tilinin` daw ı sl ı lar
sistemas ı n ı n` negizin ko`riwge bolad ı .
ı w ı esteliklerinde daw ı ss ı z seslerdin` sostav ı variantlar ı menen qos ı p
ı ko`z qaras ı nan al
ı p qarag`an ı m
zda ma`nili 18 fonemadan ibarat bol
ı p, ol qaraqalpaq tilinin`daw ı ss
zlar sistemas ı n ı n` tariyx ı y jag`daylar ı na bir qansha jaq ı n
ı q qa`liplesken 14 fonemadan ibarat bolg`an ı ma`lim. 16 Eger sol 14 foneman ı n` variantlar ı n ko`zde tutsaq
тюркских язıков Средней Азии и Южной Сибири», Фрунзе, 1966, 55-бет 14 Г .Айдаров. Îðõîí-åíèñåé æàç ı 7 íóñ3àëàð ı í ı 4 ôîíåòèêàñ ı íàí ìà2ë ı 7ìàò,-«¹àçà3 òèëèíè4 òàðèéõ ı òó7ðàë
ı
çåðòòå7ëåð», Àëìàò ı , qoyt, wo-áåò 15 Н .А.Баскаков. Каракалпакский язıк, II., М., 1952, 49-бет Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|