O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Tu`rki tillerinin` klassifikatsiyas
Download 2.11 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Tu`rki tillerinin` klassifikatsiyas ı Kirisiw Tu`rki tillerin olard ı n` ha`r qays ı s ı n ı n` basl ı belgileri boy ı nsha birin ekinshisinen aj ı rat ı p tekseriwge ur ı n
p ko`riwta`jiriybesi a`dewir erte zamanlardan baslang`an. Ma`selen, tu`rki tillerinin` sal ı st
rmal ı so`zligin do`retken ull ı al
ı m Mahmud Qashqariy o`zinin` «Diywan lug`atit tu`rk» kitab ı nda tu`rki tillerde ush ı rasatug`
ı n seslerdin` almas ı w
n, singarmonizm qub
ı l ı slar ı n, so`z bas ı nda t daw ı ss
z ı n ı n` u`nlilieniwi tewe ha`m dewe (tu`ye), gan/-an affikslerinde g sesinin` saqlan ı w ı yamasa saqlanbaytug` ı n
, betlew, almas ı g` ı n ı n` men ha`m ben formalar
ı nda keliwi qusag`an bir qatar o`zgeshelikleridi ko`rsetken. Mahmud Qashg`ariy tu`rki tillerin bir qatar gruppalarg`a bo`ledi, biraq ol o`zinin` bo`liwinde ol tillerdin` lingvistikal ı q belgilerine yamasa geografiyal ı q ornalas ı w jag`daylar ı na
tiykarlanbay, al olard ı n` etnikal ı q o`zgesheliklerine tiykarlang`an. mahmud Qashg`ariyden keyinde bir qatar al ı mlar tu`rki tillerin belgili o`zgesheliklerine qarap birinin` ekinshisinen ay ı rmas ı n ko`rsetiu`ge ha`reket islegen. ma`selen, XIV a`sirde Jamaladdin ibn Muxanna o`zinin` miynetinde, sonday aq Abu Hayyan o`zinin` «Kitab a`l` idrak lilisan a`l-a`trak» atl ı miynetinde, sonday aq basqa da orta a`sirlerde jaz ı lg`an bir qatar filologiyal ı q sh
ı g`armalarda tu`rki tillerindegi bir qatar tillik o`zgesheliklerdi keltirgen. Bunday o`zgesheliklerdin` qatar ı nda b-m, t- d, seslerinin` so`z bas ı nda n ı zaml
ı tu`rde or ı n almas
ı w ı n ko`rsetiw menen birge d-t-y, f-p, k-g-x seslerinin` o`z-ara or ı n almas
ı w ı n, ekinshi da`rejeli soz ı l ı n`q
ı daw
ı l ı lard ı n` payda bol ı w ı n ha`m g, d seslerinin` so`z aq ı r
nda u`nsizleniwi qusag`an qub ı l ı slar ko`rsetilgen. Biraq bul keltirilgen jag`daylar tu`rki tillerin arnawl ı tu`rde klassifikatsiyalaw niyeti menen islengen jum ı slar bolmay, ma`zi jol-jo`nekey elementar baslamada ayt ı lg`an pikirler edi. Al XIX a`sirden baslap bat ı s Evropa al ı mlar
ı ta`repinen tu`rki tillerin arnawl ı
ı , sebebi, tu`rki tilleri boy ı
ı n` j
ı ynal
ı p u`yrenilmegenlikten olard ı n` ko`lassifikatsiyal ı q sxemas ı n jaz
ı w mu`kin bolmad ı .
ı s al
ı mlar
ı n ı n` ishinde A.remyuzan ı n` (1820) klassifikatsiyas ı tek g`ana tariyx ı y
ı qqatqa turarl ı q. Ol tu`rki tillerdi m ı naday bes gruppag`a bo`lip qarayd ı : 1) yakut tili; 2) uyg` ı r tili (bug`an chag`atay ha`m tu`rkmen tillerin kirgizgen); 3) nog`ay tili (Q ı r ı m, Astraxan); 4) q ı rg`
ı z tili; 5) tu`rk tili (bug`an chuvash tilinde kirgizgen). G.Vamberi j ı ynag`an ha`m izertlegen materiallarg`a tiykarlan ı p Avgust Myuller o`zinin` «Islam tariyx ı » degen miynetinde 1885-1887-j ı llar
ı tu`rki tillerinin` m ı naday
klassifikatsiyas ı n berip onda yakut, chuvash tillerinen basqa tu`rki tillerin u`sh gruppag`a bo`ledi: Birinshi toparg`a Arqa tu`rk tilleri, ekinshi toparg`a Sh ı g` ı s tu`rk tilleri (Qashg`ar, O`zbek, Buxara, Xiywa, Q ı r ı m tatarlar ı , Qazan tatarlar ı n ı n` tili), u`shinshi toparg`a Bat ı s tu`rk tilleri (azerbayjan, Irandag` ı tu`rkler, osmanl ı tu`rkler ha`m tu`rkmen tilleri). Tu`rki tillerin klassifikatsiyalaw ma`selesi menen bat ı s evropal ı al
ı mlardan G.Vinkler, K.Foy ha`m basqa da ilimpazlar shug` ı llang`an bolsa da biraq olar bul ma`seleni ilimiy tiykarda sheshe almag`an. Tu`rki tillerinin` klassifikatsiyas ı tek g`ana rossiyada rus al ı mlar
ı N.I.Il`minskiy, V.V.Radlov, N.A.Aristov, N.F.Katanov, F.E.Korsh, A.N.Samoylovich, V.A.Bogoroditskiy, S.E.Malov, I.A.Batmanov, N.A.Baskakov ha`m basqalar ta`repinen ilimiy tiykarda islendi. To`mende solard ı n` geyparalar ı na toqtap o`temiz. Akademik V.V.Radlovt ı n` klassifikatsiyas ı . Tu`rki tilleri boy ı nsha a`jay ı p maman bolg`an V.Radlov, bul tillerdi teren` u`yrenip, ilimiy tiykarda olard ı klassifikatsiyalag`an. bul klassifikatsiya tu`rki tillerdin` fonetikal ı q o`zgesheliklerine qaray du`zilip, ol m ı nalarg`a tiykarlanad ı :1) daw ı sl ı lard ı n` singsharmoniyal ı q or
ı n almas
ı w ı : 2) indefferent ` (i menen ı
ortal ı g` ı nda keletug` ı n daw
ı sl ı ) sesinin` bol ı w ı , kontrast ı ha`m i daw ı sl ı lar ı n ı n` bol
ı w ı , bolmaw ı : 3) l ha`m l seslerinin` aj ı ral ı w ı : 4) so`z bas ı nda p, t, k daw ı ss ı zlar ı n ı n` orn
ı na b, d, g u`nli daw ı
ı zlard
ı n` qollan ı l
w ı : 5) k, q, p seslerinin` atl ı q yamasa ay ı r
m feyil tu`birlerdin` aq ı r ı nda
daw ı sl ı sesten baslang`an affiksler qos ı lg`anda u`nli daw ı ss ı zlarg`a aylan ı w ı : 6) s, sh, z seslerinin` az yamasa ko`p qollan ı l ı w ı : 7) buw ı n aq ı r ı nda q ı s ı q i daw ı sl
s ı n ı n` g, g` u`nli daw ı
ı zlar
ı menen qatar keliwi yamasa kelmewi. Minekey, akademik V.V.Radlovt ı n` klassifikatsiyas ı
us ı nday fonetikal ı q o`zgesheliklerge tiykarlang`an: V.V.Radlovt ı n` klassifikatsiyas ı boy
ı nsha tu`rki tilleri tiykarg` ı to`rt gruppag`a bo`linedi, olard ı n` ishinde yakut tili basqa tu`rki tillerden bo`lip al ı n ı p, o`z ald ı na qaralad ı . V.V.Radlov ko`rsetilgen gruppalard ı geografiyal ı q printsip tiykar ı nda-Sh
ı g` ı s, Bat ı s, Orta Aziya ha`m Tu`slik gruppalar ı dep atayd ı . Akademik F.Korsht ı n` klassifikatsiyas ı . Akademik F.Korsh tu`rki tillerdi fonetikal ı q ha`m morfologiyal ı q printsipler tiykar
ı nda
to`rt gruppag`a bo`ledi. Ol
o`zinin` klassifikatsiyas ı nda fonetikal ı q belgi s ı pat
ı ndag`, g daw ı ss
zlar ı n ı n` to`mendegi or ı nlarda
qollan ı l ı w ı na`zerde tut ı lad ı . 1) ash ı q daw
ı sl ı lardan keyin g` = u seslerinin` or ı n almas ı w ı mu`mkin bolg`anor ı nlarda ma`selen tag`-taw. 2) affikslerdin` bas ı nda, sonday aq q ı s ı q daw ı sl ı lardan keyin so`z aq ı r
nda g, g` daw
ı ss ı zlar ı n ı n` qollan ı l
w ı yamasa qollan ı lmaw
ı , ma`selen, -g`an /-an: qalg`an-qalan; sar ı g`-
sar ı . Morfologiyal ı q o`zgeshelikler to`mendegishe: 1) -a menen jasalg`an hal feyil ha`m ko`mekshi feyillerdin` qatnas ı menen jasalg`an ha`zirgi ma`ha`l feyil formalar ı (kele tururmen); 2) -r menen jasalg`an kelbetlik feyil formalar ı (kelurmen). Bunda ha`zirgi ma`ha`l feyil formas ı eki tu`rli jasalg`an: a) ko`mekshi feyil menen ha`m b) affiksler ja`rdemi menen. Joqar ı dag` ı o`zgesheliklerge tiykarlan ı p, akademik F.Korsh tu`rki tillerdi Arqa, Bat ı s,
Sh ı g` ı s ha`m aralas gruppalarg`a bo`linedi. Akademik A. N. Samoylovicht ı n` klassifikatsiyas ı . A. N. Samo-ylovich o`zine deyingi islengen (Radlov, Korsh ta`repinen) tu`rki tillerinin` klassifikatsiyalar ı n birlestirip, to`mendegi bes gruppag`a bo`ledi. I. Tu`slik-bat ı s yamasa Og`uz gruppas ı . Bul gruppag`a, tu`rkmen, a`zerbayjan, tu`rk, gaguz tilleri ha`m q ı r ı m tatarlar ı n
n` ay ı r ı m dialektleri ja`ne o`zbek tilinin` og`uz dialekti kiredi. II. Tu`slik-sh ı g` ı s yamasa chag`atay gruppas ı . Bul gruppag`a ha`zirgi uyg` ı r tili, o`zbek tili ha`m on ı n` bir qatar sha`ha`r dialektleri, kumandin tili ha`m o`li chag`atay tili (jaz ı w esteliklerinin` tili) kiredi. III. Arqa-bat ı s yamasa q ı pshaq gruppas ı . Bul gruppag`a tatar, bashq ı r, oyrot, teleut, nog`ay, q ı rg` ı z, qazaq, qaraqalpaq ha`m o`zbek tilinin` q ı pshaq govorlar ı ja`ne de, qum ı q,
qarachay ha`m q ı r ı m tatarlar ı n
n` ay ı r ı m govorlar ı kiredi. IV. Arqa-sh ı g` ı s yamasa Sibir` (Orxon-uyg` ı r) gruppas ı . Bul gruppag`a a`yyemgi orxon, uyg` ı
ı sqar
ı tuva, sar ı uyg`
ı r, xakas, shor, kachin, sag`ay ha`m yakut tilleri kiredi. V. Chuvash yamasa bulgar gruppas ı . Bul gruppag`a o`li bulgar ha`m ha`zirgi chuvash tilleri kiredi. Bul klassifikatsiyag`a tiykar etip bir qatar so`zlerde gezlesetug` ı n to`mendegi belgiler al ı ng`an: 1) g-(g`)-k-(q)-x seslerinin` o`z-ara almas ı w ı : 2) a-u seslerinin` o`z-ara almas ı w: 3) r-z seslerinin` or ı n almas ı w ı . Ma`selen: q ı rg` ı z tog`uz, chuvsh toxar, q ı rg`
ı z o`guz, mong`ol oku`r: 4) so`z ortas ı nda y-d-t-z-r seslerinin` o`z-ara or ı n almas
ı w ı . Ma`selen: q ı rg` ı z, ayaq, tuva, a`yyemgi uyg` ı r, orxon, adaq, xakas, shor azaq, yakut, ataq, chuvash, ura: 5) so`z bas ı nda t-d ha`m so`z aq ı r ı nda ash
ı q daw
ı sl ı lardan keyin g (g`)-w seslerinin` o`z-ara or ı n almas ı w ı . Ma`selen: o`zb. tog`, tu`rkm. Dag`, qaraqalpaq. Taw oyrot tuu, q ı rg`
ı z too: 6) so`z aq ı r
nda g` (q) seslerinin` saqlan ı w
yamasa tu`sip qal ı w ı . Ma`selen: q ı rg`
ı z, sar
ı , o`zbek sar`q, uyg` ı r ser`g`: 7) bol feyilinin` ha`r tu`rlerge iye bol ı w ı . Ma`selen: q ı rg`. Bol, shor. Pul, tu`rk. Ol (bol>wol>ol): 8) ash ı q daw ı sl ı lard ı n` ald ı nda kelgen g sesinin` affikslerdin` bas ı nda saqlan ı w ı yamasa saqlanbaytug` ı n
. Ma`selen: q ı rg` ı zsha qalg`an, tu`rkshe qalan. Professor V.A.Bogorodtskiydin` klassifikatsiyas ı . Professor V.A.Bogoroditskiy 1921- j ı l ı tu`rki tillerdi jeti gruppag`a bo`lip klassifikatsiyalag`an edi. Keyinirek ol 1934-j ı l
o`zinin` bur
ı ng`
ı klassifikatsiyas ı n ja`ne de an ı qlap, tol ı qt
r ı p qaytadan isledi ha`m tu`rki tillerin m ı naday
toparlarg`a bo`lip qarad ı : 1) Arqa tu`slik /yakut, qaragas ha`m tuva tilleri/. 2) Xakas ha`m abakan /abakan dialekti, minusin tatarlar ı n ı n` tili, sagay, bel`tir, koybal, kizil govorlar ı /. 3) Altay: 1) tu`slik bo`limi /altay, telut, yamasa telengit tilleri/, 2) arqa bo`limi /kumandin, lebedin, tuba, shor tilleri/. 4) Bat ı s Sibir` /kyuer, chulim, barabin, ishim, tyurin tilleri/. 5) Volga boy ı -Ural /tatar, bashq ı
ı r dialekti, qazaq, q ı rg`
ı z, o`zbek,, qaraqalpaq tilleri). 7) Tu`slik-bat ı s yamasa tu`rk (tu`rk, tu`rkmen, A`zerbayjan, qarachay, balqar, qum ı q tilleri, q ı r ı m tatarlar ı n ı n` ay
ı r ı m dialektleri). Professor V.A.Bogoroditskiy o`zinin` kelip sh ı g` ı w ı jag` ı nan basqa ekenin ayt ı p o`tiw menen birge, chuvash tilin de us ı gruppag`a jaq ı n dep esapalayd ı . Professor V.A.Bogoroditskiydin` klassifikatsiyas ı tillerdin` fonetikal ı q, morfologiyal ı q o`zgesheliklerine qarap du`zilmey, al tillerdin` territoriyal ı q jaqtan bir-birine jaq ı nl ı g` ı na qarap du`zilgen. U- gruppag`a kirgizilgen qum ı q, qarachay, balqar tilleri o`zlerinin` o`zgeshelikleri boy ı nsha bul gruppadan go`ri 5-6 gruppadag` ı tillerge jaq ı n, sonday aq, 6-gruppag`a kirgizilgen uyg`ur tilinin` dialektleri ha`m o`zbek tili o`zlerinin` grammatikal ı q o`zgeshelikleri boy ı nsha q
ı rg`
ı z, qazaq, qaraqalpaq tillerinen ay ı rmash ı l ı g` ı bar. Professor S.E.Malovt ı n` klassifikatsiyas ı . Professor S.E.Malov ta tu`rki tillerin klassifikatsiyalaw ma`selesi menen shug` ı llan ı p, ol da bul tiller o`zinin` klassifikatsiyas ı n us
ı nd ı . Professor S.E.Malov tu`rki tillerdi l, n, r sonor sesleri ha`m affikslerdegi d>t qub ı l
s ı
menen baylan ı sl ı bolg`an daw ı sl
seslerge qarap bir qatar toparlarg`a bo`ledi. Ma`selen, ha`zirgi q ı rg` ı z tilinde kecheten beri /kesheden beri/ ma`nisinde, muruntan /mur ı nnan ma`nisinde/ s ı yaql
ı . Bunnan da basqa, S.E.Malov o`zinin` klassifikatsiyas ı nda tu`rki tillerinedig a`yyemgi soz ı l
n`q ı
ha`m ekinshilaw da`rejeli soz ı l ı n`q
ı daw
ı sl ı l ı ard ı n` payda bol ı w ma`selelerin de esapqa alg`an. bul o`zgerislerge qarap S.E.Malov tu`rki tillerdi en` birinshi, yakut, chuvash, onnan keyin qaragas, xakas, shor tilleri, onnan keyin chag`atay, o`zbek ha`m q ı pshaq (polovets tilleri son` tu`rk, q ı rg` ı z, oyrot tillerine bo`ledi. Oyrot tili bul tiller sistemas ı nda yakut tiline bar ı p jaq ı nlasad
ı .).
Professor S.E.Malovt ı n` klassifikatsiyas ı u`lken praktikal ı q a`hmiyetke iye bol ı p, bul
klassifikatsiya boy ı nsha tu`rki tilleri bir qatar toparlarg`a bo`linedi, olard ı n` klassifikatsiyal ı q
ı m ı naday:
En` a`yyemgi tu`rki tiller: Bulgar tili. Uyg`
ı r (sar
ı uyg`
ı r) tili. Chuvash tili. Yakut tili.
A`yyemgi tu`rki tilleri: Og`uz (a`yyemgi tu`rk runik jaz ı w ı esteliklerini) tili. Tofalar tili. Tuva tili. Uyg` ı
ı r jaz
ı w ı esteliklerinin`) tili. Xakas tili. Shor tili.
Jan`a tu`rki tilleri: A`zerbayjan tili. Tagauz tili. Qumandin tili. Q ı pshaq tili. Pecheneg tili. Polovets tili. Salar tili. Tu`rk tili. Tu`rkmen tili. Uyg` ı
ı taydag`
ı uyg`
ı rlard
ı n`) tili. O`zbek tili. Chag`atay tili. Chulim tili.
En` jan`a tu`rki tilleri: Bashq
ı r tili.
Qazaq tili. Qaraqalpaq tili. Q ı
ı z tili.
Qum ı q tili. Nog`ay tili. Tatar (Qazan, Bat ı s Sibir` ha`m basqa jerlerdegi tatarlard ı n`) tili. Oyrot (Tawl ı Altay) tili. Chuvash tili. Yakut tili.
Professor N.A.Baskakovt ı n` klassifikatsiyas ı . N.A.Baskakovt tu`rki tillerin klassifikatsiyalaw ma`selesine u`lken kewil bo`lgen. Ol us ı waq ı tqa deyingi islengen klassifikatsiyalard ı n` jetisken ha`m kemshilik ta`replerin teren` u`yrenip tu`rki tillerin qaytadan klassifikatsiyalad ı . Professor N.A.Baskakov o`zinin` klassifikatsiyas ı ndatu`rki tillerdi tariyx ı y kelip sh ı
ı w ı jag` ı nan u`lken eki tarmaqqa bo`ledi: tu`rki tillerinin` bat ı s xun tarmag` ı ha`m tu`rki tillerinin` sh ı g` ı s xun tarmag` ı .
ı . Bul gruppag`a bulg`ar, xazar ha`m ha`zirgi zaman chuvash tili kiredi. 2. Og`uz tilleri gruppas ı . Bul gruppag`a kiretug` ı n tillerdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri m ı
Og`uz tilleri u`sh gruppag`a bo`linedi: og`uz-tu`rkmen, og`uz-bulgar ha`m og`uz-seljuq. Q ı pshaq tilleri gruppas ı . Bul gruppag`a q ı pshaq bulg`a, q ı pshaq-og`uz, ha`m q ı pshaq-
nog`ay gruppalar ı kiredi. Qarluq tilleri gruppas ı . Qarluq tilleri gruppas ı tu`rki tillerinin` bat ı s ha`m sh ı g` ı s tarmaqlar ı n
n` ortas ı ndag` ı bir tildi qurayd ı . Bul tiller birikpesi bir ta`repten qaraxaniyler da`wirinde bat ı s ha`m sh ı g` ı s tu`rki tillerinin` ekinshi ta`repten Orta Aziyadag` ı ta`jik (iran) tillerinin` o`z-ara qar ı m-qatnas ı na`tiyjesinde qa`liplesken. Tu`rki tillerdin` qarluqg` gruppas ı na
qarluq-uyg`ur ha`m qarluq-xorezmiy tilleri gruppalaar ı kiredi. Tu`rki tillerinin` sh ı g` ı s xun tarmag` ı . Bul tarmaqqa kiretug` ı n tiller tu`rki tillerinin` bat ı
ı nakiretug` ı n tillerden to`mendegi o`zgesheligi menen aj ı ralad
ı . Fonetikal ı q o`zgeshelikler: ekinshi da`rejeli soz ı l
n`q ı daw ı sl ı lar or ı n alg`an (a`yyemgi tillerden basqa): y orn ı na z,d,t, daw ı ss ı zl ı r ı qollan
ı lad
ı : adaq (azaq, ayaq orn ı na): u`nli, u`nsiz daw ı ss ı zlar o`z-ara aj ı raspayd
ı yamasa jwda` ha`lsiz aj ı ralad
ı : v, h, fonema bol ı p qa`liplespegen. Grammatikal ı q o`zgeshelikler qospa ga`pler az rawajlang`an ha`m us ı n ı n` na`tiyjesinde tirkewishler az, atl ı q ha`m feyil formalar ı n ı n` taray ı w ı ju`da` ku`shli rawajlang`an. Leksika taraw ı nda arab ha`m pars ı tillerinen o`zlestirilgen so`zlerge qarag`anda mong`ol tilinen o`zlestirilgen so`zlerdin` ko`pligi xarakterli qub ı l ı s.
1. Uyg` ı r tilleri gruppas ı . Bul gruppa tu`rki tillerinin` sh ı g`
s tarmag` ı na kiretug` ı n tillerdin` ko`pshiligin o`z ishine alad ı . Bul gruppag`a kiretug` ı n tillerdin` us ı tarmaqqa kiretug` ı n
ı rg`
ı z-q
ı pshaq tilleri gruppas ı na tiykarg` ı o`zgesheligi to`mendegilerden ibarat: y orn ı na t, d, z qollan ı lad ı : atax, adax, azaq (ayaq orn ı na): so`z aq ı r ı na y orn ı na t, s qollan ı lad
ı : qut (quy orn ı na),
pos (boy orn ı na): so`z aq ı r ı nda u`nli g` daw ı ss ı z ı saqlanad ı : tag` ha`m tag` ı basqalar. Us ı
ı r gruppas ı ndag`
ı tiller o`zine ta`n grammatikal ı q ha`m
leksikal ı q o`zgesheliklerge iye. Bul gruppag`a uygur-tukyuy, yakut ha`m xakas tilleri gruppashalar ı kiredi. Uygur-tukyuy gruppashas ı . Bul gruppashag`a Orxon-Enisey jaz ı wlar
ı n ı n` tili ha`§m a`yyemgi uyg` ı r tili, sonday aq ha`zirgi tuva ha`m qarag`as tilleri kiredi. Tiykarg` ı o`zgeshelikleri m ı nalar: basqa tillerde so`z ortas ı nda or
ı n almas
ı p keletug` ı n t,
zsh, y orn ı na d qollan ı lad
ı : adaq (ataq, azaq, ayaq orn ı na), ad
ı r ı lmaz (ay ı r ı lmas orn ı na), edgu` (iygi orn ı na): basqa tillerde so`z aq ı r ı nda or ı n almas ı p keletug` ı n s,y orn ı na t qollan ı lad
ı . qut
(quy, qus orn ı na): lt, rt daw ı ss ı zlar ı n ı n` dissimilyatsiyas ı or
ı na alg`an: ko`rti (ko`rdi orn ı na): o`lti (o`ldi orn ı na): daw ı sl ı larda rin u`nlesliginin` joql ı g` ı : so`z aq ı r
nda u`nli g, g` daw ı ss ı zlar
ı
saqlanad ı : tag`, beg. Keler ma`ha`l kelbetlik feyiloleri -ar/-er orn ı na -ur/-u`r ha`m - ı r/-ir
affikslerine iye. Son ı n` menen `birge arxaizm so`zlerdin` ha`m q ı tay sanskrit tillerinen kirgen so`zlerdin` ko`pligi menen xarakterlenedi. Yakut tili gruppashas ı . Bul gruppashag`a tek g`ana yakut tilinin` o`zi kiredi. On ı n`
tiykarg` ı o`zgeshelilkrei m ı nalardan ibarat: so`zdin` ortas ı nda or
ı n almas
ı p keletug` ı n y, d, z daw ı ss ı zlar
ı n ı n` orn ı na t qollan ı lad
ı : atax (ay ı q, azaq, adaq orn ı na) so`z bas ı nda or
ı n almas
ı p keletug` ı n y, j, dj, ch orn ı na s qollan ı lad
ı s ı l (y ı l, j ı l, dj
ı l, d
ı l, ch
ı l orn
ı na): suol (yol djol jol chol orn ı
ı ndag`
ı s tu`sip qalad ı : ag`
ı s (segiz orn ı na): en (sen orn ı na): so`z ortas ı
ss ı z ı h ge aylanad ı : b
ı hax (b
ı sax, b
ı shaq, p
ı shaq orn
ı na).
Sonday aq bul til o`zine ta`n grammatikal ı q, a`sirese, morfologiyal ı q ha`m leksikal ı q
Xakas tili gruppashas ı . Tiykarg` ı o`zgeshelikleri: so`z ortas ı nda or
ı n almas
ı p keletug` ı n
ı na z qollan ı lad
ı : azax (ayaq-adaq-atax orn ı na) so`z aq ı r ı nda y orn ı na s-z qollan ı lad
ı : kes
(kiy orn ı na): so`z bas ı nda or
ı na almas
ı p keletug` ı n y dj j d s orn ı na ch ha`m i qollan ı lad
ı : ch
ı l-y
ı l j ı l-dj
ı l d
ı l s
ı l orn
ı na: nagm
ı r-nam
ı r-nagbur-nanmur (yamg` ı r, janb
ı r orn
ı na): so`z ortas ı nda m/b p daw ı ss ı zlar
ı or
ı n almasad ı : kebe (keme orn ı na), tebir (temir orn ı na) tag`
ı basqalar. Xakas tili de ko`rsetilgen fonetikal ı q o`zgeshelikleri menen birge o`zine ta`n grammatikal ı q ha`m leksikal ı q o`zgesheliklerine iye. 2. Q ı
ı z-q
ı pshaq tilleri gruppas ı . Bul gruppag`a ha`zirgi zaman q ı rg`
ı z ha`m altay tilleri kiredi. Tiykarg` ı o`zgesheldikleri: 8 normal ha`m 6 dan 8 ge deyin ekinshi da`rejeli soz ı l ı n`q
ı daw
ı sl ı l ı arg`a iye: daw ı sl ı lar ı erin u`nlesligi n ı zam
ı na bag`
ı nad
ı . So`zler ko`binese u`nsiz daw ı ss ı zlard
ı n baslanad ı (bul qub ı l ı s a`sirese altay tillerine ta`n): daw ı sl ı lard
ı n` ortas
ı nda
u`nsiz daw ı ss ı zlar u`nlige aylanad ı , (bul da ko`binese altay tilleri ush ı n xarakterli) tag` ı basqalar. Son ı n` menen birge bul tiller o`zlerinin` leksikal ı q ha`m grammatikal ı q
N.A.Baskakovt ı n` klassifikatsiyas ı us
ı lardan ibarat bol ı p on
ı n` sxemas ı to`mendegishe: A. Tu`rki tillerinin` bat ı s xun tarmag` ı .
I. Bulg`ar tilleri gruppas ı . A`yyemgi tillerden: 1) bulg`ar tili. 2) xazar tili. Ha`zirgi tillerden: 3) chuvash tili.
II. Og`uz tilleri gruppas ı . 1. Og`uz tu`rkmen gruppashas ı . A`yyemgi tillerden: 1) X-XI a`sir og`uz tili Ha`zirgi tillerden: 2) tu`rkmen tili.
3) truxmen tili. 2. Og`uz bulg`ar gruppashas ı . A`yyemgi tillerden: 1) pecheneg tili. 2) og`uz tili. Ha`zirgi tillerden: 3) gagauz tili. 3. Og`uz-seljuk gruppashas ı .
2) eski tu`rk tili. Ha`zirgi tillerden: 3) a`zerbayjan tili. 4) tu`rk tili.
III. Q ı pshaq tilleri gruppas ı . 1. Q ı pshaq bulgar gruppashas ı .
ı n orda a`debiy tili (bat ı s).
Ha`zirgi tillerden: 2) tatar tili. 3) bashq ı r tili.
2. Q ı pshaq og`uz gruppashas ı . A`yyemgi tillerden: 1) polovets (q ı pshaq) tili. Ha`zirgi tillerden: 2) karaim tili. 3) qum ı q tili.
3. Q ı pshaq nog`ay gruppashas ı . Ha`zirgi tillerden: 1) nog`ay tili. 2) qaraqalpaq tili. 3) qazaq tili.
IV. Qarluq tilleri gruppas ı . 1. Qarluq uyg` ı r gruppashas ı .
«Diyuan lug`at a`t-tu`rk»). 2) Qaraxaniyler da`wirinen keyingi tu`rki tili («Hibba`tu`l haqay ı q»,
«Q ı ssasu`l a`nbiya»). 2. Qarluq-xorezmiy gruppashas ı . A`yyemgi tillerden: 1) Qaraxaniy-xorezmiy tili («Diywani hikma`t»). 2) Alt ı n orda a`debiy tili (sh ı g` ı s) («Muhabbatnama`»). 3) eski o`zbek tili. Ha`zirgi tillerden: 4) o`zbek tili (q ı pshaq govorlar ı nan basqa). 5) uyg` ı r tili. B. Tu`rki tillerinin` sh ı g` ı s xun tarmag` ı .
ı r tilleri gruppas ı .
ı r-tukyuy gruppashas ı .
ı wlar
ı n ı n` tili. 2) A`yyemgi uyg` ı r tili.
Ha`zirgi tillerden: 3) tuva itil. 4) qarag`as tili. 2. Yakut tili gruppashas ı . Ha`zirgi tillerden: yakut tili.
3. Xakas tili gruppashas ı . Ha`zirgi tillerden: 1) Xakas tili 2) kamasitn tili 3) kyuerik tili. 4) shor tili. 5) altay tilinin` arqa govorlar ı .
ı uyg`
ı r tili.
II. Q ı rg` ı z-q
ı pshaq tilleri gruppas ı .
ı rg`
ı z tili.
2) altay tilinin` altay, teleut, telengit, govorlar ı . 7. Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı y izertlew derekleri haqq ı nda. Qaraqalpaq tilinin` ertedegi jag`daylar ı n izertlep u`yreniw ush ı n en` ald ı menene qaraqalpaq xaldq ı n ı n` o`zinin` bas ı p o`tuen tariyx ı y jol ı bag`dar bol ı p x
ı zmet isleydi. Tariyx ı y ha`m lingvistikal ı q mag`l
ı wmatlar boy ı nsha
qaraqalpaq tili tu`rki tillerdin` bat ı s shaqab ı na kiretug` ı n q
ı pshaq topar ı n
n` q ı pshaq-nog`ay bo`limine kiredi. Al on ı n` so`ylew tili q ı pshaq qa`wimlerinin` ortas ı nda qa`liplesti. Q ı pshaq
qa`wimleri X-XI a`sirde pecheneglerdin` ha`m XI-XII a`sirlerde polovetslerdin` qa`wimlik birikpelerinde, XIII-XIV a`sirlerde Alt ı n Orda ma`mleketinde ishinen qazaq, o`zbek, keyinirek qaraqalpaq awqamlar ı bo`linip sh ı qqan U`lken nog`ay ordas ı n
n` sostavlar ı nda tap XV a`cirge deyin qatnas ı p kelgen. Ha`zirgi qaraqalpaq tiline tiykar bolg`an qa`wimlik tiller o`zinin` tariyx ı n ı n` a`dewir erte da`wirlerinde bulg`ar tilinin`, ekinshi ta`repten og`uz tillerinin` ta`siyirine, sonday aq Orta Aziyan ı n` a`yyemgi aborigenlerinin` ayr ı qsha xorezmlilerdin` aytarl ı
ı rad
ı . Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n jaz
ı w estelikleri boy ı nsha izertlew jum ı s ı n ı n` q ı sqasha jospar ı N.A.Baskakovt ı n` us
ı so`zlerinde an ı q ayq
ı n berilgen. Qararqalpaq xalq ı da o`tken da`wirlerde basqa tu`rki xal ı qlar
ı nan al
ı sta, aj
ı ralg`an halda, jasag`an joq, kerisinshe olar menene t ı g` ı z baylan
ı sta bold
ı , na`tiyjede bul xal ı qlard
ı n` tilleri de o`z-arar t ı g` ı z baylan
ı sta rawajland ı . Son`g`
ı waq
ı tlarda qararqalpaq xalq ı n
n` sostav ı na kirggen bir qatar ur ı wlar, qa`wimlerden erte zamanlarda bat ı s tu`rk qag`anl ı g`
n ı n` sostav ı nda
bolg`anl ı g` ı ma`mlim, sonl ı qtan eram ı zd ı n` VI-VIII a`sirlerinde jaz ı lg`an a`yyegi tu`rk jaz ı w ı esteliklerinin` qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n izertlewde qatnas ı bolmaw
ı mu`mkin emes. «Tilinin` go`neligine qarmastan Orxon jaz ı w ı n ı n` ha`zirgi qazaq tili dialektlerine ko`p uqsasl ı g` ı bar» dep professor S.A.Amanjolovt ı n` aytqan ı nday, sol Orxon jaz ı wlar
ı n ı n` qazaq tili menen bir gruppag`a kiretug` ı n qaraqalpaq tiline qatnas ı bar ekenligine gu`manl ı n
wg`a bolmayd ı . Bul materiallard ı n` leksikal ı q, fonetitkal ı q ha`m grammatikal ı q jag`
ı nan ha`zirgi tilimizden geybir o`zgesheliklerine qarap on ı ar ı qarap
ı s ı r ı p qoy ı w jats
ı n ı w qanday qa`te bolsa, on ı ha`zirgi zamandag` ı tu`rki tillerinin` belgili birewlerinin` menshigine ayland ı r ı wg`a umt ı l ı w ha`reketi de tap sonday qa`te na`rse. Sonl ı qtan, bul atalg`an jaz ı w nusqalar ı n bir qatar tu`rki tillerinin` erte zamanlardag` ı tariyx ı n izertlewde qollan ı latug`
ı n en` go`ne material retinde paydalan ı w maqsetke muwap ı q. Orta Aziya ha`m Qazaqstandag` ı tu`rki xal ı qlar
ı aras
ı ndag`
ı
ken` taralg`an alfavit penen ko`p sandag` ı jazba esteliklerge iye bolg`an jaz ı w sistemas ı
tiykar ı nan besew: 1) runal ı q yag`n
ı y Orxon-Enisey jaz ı w
, 2) uyg` ı r jaz ı w ı , 3) arab jaz ı w ı , 4)
lat ı n jaz ı w ı , 5) rus grafikas ı tiykar ı ndag`
ı milliy jaz ı w bolg`anl ı g` ı 55 us
ı territoriyadag` ı barl
ı q tu`rki xal ı qlar
ı son
ı n` ishinde qaraqalpaq xalq ı ush
ı n da ten`dey jag`day Qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n ken` masshtabta izertlewge baylan ı sl ı professor N.A.Baskakov belgilep ko`rsetkenindey, qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n u`yreniw taraw ı nda a`yemgi estelikler ma`selen a`yyemgi ı d ı slarg`a oy ı p jaz
ı lg`an jaz ı wlardan baslap evrey, armiyan, grek, arab avtorlar ı n ı n` miynetlerinde, rus j ı lnmalar
ı nda ha`m venger xronikalar ı nda saqlang`an onomastika ha`m toponimika-jeke avdam atlar ı , ur ı wl ı q atamalar, qalalard ı n` ha`m elatl ı
punktlerdin` atamalr ı na deyingi pecheneg ha`m bulg`ar tillerinin` estelikleri, Maxmud Qashg`ariydin` kapitall ı q miynetindegi a`yyemgi q ı pshaqlard ı n` aw
ı z eki so`ylew tilinin` transkriptsiyas ı nan ibarat polovets (q ı pshaq quman) tilinin` estelikleri, «Igor` haqq ı ndag`
ı
j ı r»dag`
ı ha`m rus j ı lnamalar
ı ndag`
ı polovets tilinin` elementleri menen jeke adam atlar ı , sonday- aq en` iri polovets esteligi «Kodekus Kumanikus»ten baslap m ı s ı rl ı arab avtorlar ı n ı n` glossriyleri ha`m grammatikalar ı ha`m armyan grafikas ı ndag`
ı en` son`g` ı da`wirlerge tiyisli Kamenets- Podol`sk obshinas ı n ı n` sud aktlerine deyingi, a`yyemgi tu`rk jaz ı w estelikleri ha`m olarl ı n`
qaraqalpaq tiline qatnas ı ,tukyuilerdin`, uyg` ı rlar
ı ndag`
ı qulp
ı taslar
ı ndag`
ı jaz
ı wlar
ı , a`yyemgi uyg` ı
ı n Orda
a`debiy tillerinin` barl ı q etaplar boy ı nsha rawajlan ı w
na deyingi esteliklerinen baslap eski o`zbek ha`m alt ı n orda a`debiy tillerinin` barl ı q etaplar boy ı nsha teren` monografiyal ı q izertlew ju`rgiziw za`ru`r. 56
Joqar ı da qaraqalpaq xalq ı n ı n` tariyx ı boy ı nsha q
ı sqasha mag`l ı wmatlarda ko`rsetilgendey o`zlerinin` qa`liplesiw jol ı nda u`stinen keshirgen ha`m olardan ta`siyirlengen ha`r q ı yl ı tariyx ı y jag`dayd ı n` na`tiyjesinde qaraqalpaq xalq ı n ı n` o`zinin` tariyx ı s ı yaql
ı tilinin` tariyx ı da ju`da` shiyelenisken bir qub ı l ı s. Son
ı n` ush
ı n qaraqalpaq tilinin` tariyx ı n u`yreniw ma`selesinde Orta a`sirlerde jaz ı l ı p, bizge jetip kelgen tu`rki tillerdegi ko`p sanl ı jazba esteliklerdin` ishenen Download 2.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|