O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

 

Er. avv. VIII-III asrlarda 
Xitoy 
Er. avv VIII asr boshlarida chjoularning Xuanxe 
daryosi yuqori oqimi havzasida yashagan lun 
qabilalari bilan to`qnashuvi kuchayadi. Junlar kelib 
chiqishi chjoularga qarindosh edilar, lekin turmush 

---

421 
tarzi va xo’jalik yuritish shakli bilan farq qilganlar. 10 
– van davrida (781-771 yillar) yarim ko`chmanchi 
junlar bilan hal qiluvchi to`qnashuv yuz beradi. 
Merosiy yer mulklarni ko`payishi, ijoxou (merosiy 
hudud hokimlari) mustaqilligini kuchayishi Van 
hokimiyatini zaiflashtirdi. Chjou Pix-van isenchi 
chjouxoular va junlar hujumini qaytara olmadi. U 
poytaxt hududini tashlab ketishiga majbur bo`ladi. Bu 
voqea Xitoy an`anasida G`rbiy Chjou davrini tugashi 
deb hisoblanadi. 
Er. avv 770 yil poytaxt sharqqa hozirgi Loyan 
hududiga ko`chiriladi. Shu sababli er. avv VIII-III 
asrlar Sharqiy Chjou davri deb ataladi. Junlardan 
qochish vanning obro`-e`tiborini keskin tushirib 
yubordi. Endilikda u Chjoular o`rtasidagi o`zaro 
munosabatlarga aralasha olmadi. Chjoxoular amalda 
mustaqil hokimlarga aylandilar Vanning yerlari 
kamaytirilib, unga o`lpon to`lanmay qo`yildi. Er. avv. 
VIII asr oxirida Xitoy mingdan ziyod bir-biri bilan 
urushayotgan mustaqil mulklarga bo`linib ketdi, 
ammo ular mamlakatning an`anaviy birligini ramzi 
sifatida Chjou vanini oliy hokimiyatini rasman tan 
oldilar. Bu davrda ijtimoiy tabaqalanish 
murakkablashdi, qullarning va qaram aholining soni 
o’sdi. Pul-tovar munosabatlari, ishlab chiqarish
kuchlari o’sadi. Van tomonidan yer-mulklar 
zodagonlar, harbiylarga taqsimlab beriladi. Yerga 
xususiy mulkchilik paydo bo’ladi.

---

422 
Eramizdan avvalgi VII asrdan boshlab separat
kayfiyatlar kuchayib ketdi. Chjoularning Xuanxening
yuqori oqimidagi jun qabilalari bilan to’qnashuvi
kuchayadi. Ko`chmanchilar birlashib chjoularga katta 
xafv tug`diradilar va Chjou podsholiklari ichki
kurashida ishtirok etadilar.
O’rta Xitoy tekisligida birinchilik uchun bo’lgan 
kurashda Xuanxe quyi qismi Sin podsholigi 
(eramizdan avvalgi 650 yil), keyinroq Szin
podsholigi (er. avv. 630-yil) yetakchi o’ringa chiqadi. 
Szin va janubiy Chu podsholiklari raqobati er. avv. 
VII-VI asrlar siyosiy tarixida asosiy davr bo’ladi. 
Raqobatda Chu yengib chiqdi va er. avv. 575-
yilgacha u yetakchi o’ringa chiqib oladi. Shundan 
so’ng, boshqa podsholiklar ham o’zaro urushda 
ishtirok etadilar. Er. avv. 403-yilda Tsizin davlatini 
yemirilishidan Xitoy an`anasi shartli hisobi bilan 
Chjan`go (Urushayotgan davlatlar er. avv. 403-221-
yillar) davri boshlandi.
Xitoyda er. avv. VI-IV asrlarda temir tarqaldi. 
Temir mehnat qurollarini keskin ko`payishi aholini tez 
o`sishiga olib keldi. Hayvonlardan yerni haydashda 
foydalanila boshlandi. Mahsulotni, ekin yerlarini 
ko`payishi va umumiy beqarorlik ijtimoiy siljishlarga 
olib keldi. Yerga jamoa mulkchiligi tizimi tugadi. Er. 
avv. 1000 yillik o`rtalaridan yerni sotish va olish 
huquqi bilan yerga xususiy mulkchilik paydo bo`ldi. 
Davlat yer egalaridan yer solig`ini olishni joriy qildi, 

---

423 
boy hunarmand-savdogarlar tabaqasi shakllandi. 
Shaharlarni va shahar aholisini ko`payishi kuzatildi. 
Er. avv. IV-III asrlarda metal tanga tarqaldi.
Bu davrda qadimgi Xitoyni asosiy ta`limotlari 
konfutsiylik, legizm, daosizm vujudga keldi. 
Konfutsiy (Kun-size er. avv. 551-479-yillar) ta`limoti 
bo`yicha inson tabiatan ezgulik hislatiga ega va o`z 
burchini sidqidildan o`tashga tayyor. Konfutsiy barcha 
ijtimoiy munosabatlar uchun oilani namuna 
hisoblaydi. Oilada kattalar kichiklarga g`amxo`rlik 
qiladilar va ularni tarbiyalaydilar, kichiklar ularni 
hurmat qiladilar va ularga bo`ysunadilar. davlatga 
xalq farzandlar o’rnida, hukmdor ota o’rnida bo`ladi, 
hukmdor o`z shaxsiy manfaati emas xalq farovonligi 
to`g`risida g`mxo`rlik qilishi lozim.
Er. av. IV asrda ijtimoiy–iqtisodiy
munosabatlarni barqaror holatga keltirish uchun
ko’pgina podsholiklarda islohotlar o’tkaziladi. Ana 
shunday islohotlardan biri er. av. 350 yilda Sin 
podsholigida oliy amaldor Shan Yan tomonidan 
o’tkaziladi. Mamlakat uyezdlarga bo’linadi, yer sotib
olishga ruxsat beriladi, o`lchov birliklari unifikatsiya 
qilinadi, urug` zodagonlarning ayrim imtiyozlari 
bekor qilinadi.