Озик-овкат товарлари сифат экспертизаси-дарслик doc

Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi fanining maqsadi va 
vazifalari 
«Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi» o‘quv fanining maqsadi – oziq-
ovqat tovarlarini ekspertiza qilishning ahamiyati, har bir guruh oziq-ovqat 
tovarlarining sifat ekspertizasini o‘tkazishning o‘ziga xos-xususiyatlari haqida 
nazariy va amaliy bilimlarni berishdan va amaliy ishlar bajarishga o‘rgatishdan 
iboratdir. 
Ekspertiza (lotincha-tajriba) – bu fan, texnika, iqtisod, savdo va boshqa 
sohalarda maxsus bilim talab qilinadigan ma’lum bir masalalarni yechish uchun 
mutaxassis-ekspertlar tomonidan tadqiqotlar olib borish demakdir. 
Ekspertiza xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladi va uning quyidagi 
turlari mavjud: 
a) tovar ekspertizasi; 
b) texnologik ekspertiza; 
v) sud ekspertizasi; 
g) huquqshunoslik sohasida ekspertiza; 
d) tibbiy ekspertiza; 
e) auditorlik ekspertizasi; 
j) ekologik ekspertiza va h.k. 
Ekspertiza o‘tkazish tarixi qadim-qadim zamonlarga borib taqaladi. Lekin, 
ekspertizaning metodologik asosi XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab rivojlana 
boshladi. Shu asoslarni bilmasdan turib ekspertizani yuqori darajada o‘tkazish 
mumkin emas. Shu sababli ham bu o‘quv fanining maqsadi, vazifalari, ob’ekti va 
sub’ektlarini aniqlash zarur. 
Iste’mol tovarlari bozorida raqobatni tashkil etish, sifatini takomillashtirish 
hisobiga tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash zaruriyati ekspertiza 
uslublarini yaxshi o‘zlashtirgan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashni talab 
etmoqda. 
Yuqori bayon etilgan maqsadlarga erishish uchun «Oziq-ovqat tovarlari 
ekspertizasi» fanining asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: 
a) «Oziq-ovqat tovarlari ekspertizasi» fanining strukturasiga kiruvchi ekspertiza 
elementlarini aniqlash; 
b) tayanch iboralar, atamalar va qoidalarni o‘rganish; 
v) oziq-ovqat tovarlari ekspertizasi qo‘llaniladigan sohalarni aniqlash va ularni 
o‘tkazishning asosiy va tamoyillarini aniqlash; 
g) oziq-ovqat tovarlarini ekspertiza qilish usullari va uslublarini o‘rganish; 
d) oziq-ovqat tovarlarining sifatini ta’minlashdagi huquq va majburiyatlarni 
o‘rnatish; 
e) oziq-ovqat tovarlarini ekspertiza o‘rnatish uchun zarur bo‘ladigan jihozlar va 
uslublarni o‘rganish; 
j) oziq-ovqat tovarlari ekspertizasini o‘tkazishni tashkil qilishni bilish; 
z) oziq-ovqat tovarlari ekspertizasi o‘tkazishda zarur bo‘ladigan hujjatlarni 
rasmiylashtirish va natijalarni tahlil qilish qoidalarini bilish va boshqalar. 
www.sies.uz
Page 7 of 306 

---

8
Har qanday fanni o‘rganish, avvalambor unda qo‘llaniladigan asosiy 
tushunchalarga ta’rif berishdan boshlanadi. Bu fandagi xuddi shunday 
tushunchalarga «Oziq-ovqat», «Oziq-ovqat mahsuloti», «Oziq-ovqat xom 
ashyosi», «Oziq-ovqat mahsuloti muomalasi», «Oziq-ovqat mahsulotining sifati», 
«Oziq-ovqat mahsulotining xavfsizligi», «Ovqatga qo‘shiladigan biologik faol 
qo‘shimchalar», «Oziq-ovqat mahsulotining yaroqlilik muddati», «Oziq-ovqat 
mahsulotini qalbakilashtirish», «Toksikologik – gigiyenik ekspertiza» kabilar 
kiradi. 
Ko‘pchilik hollarda har xil me’yoriy hujjatlarda bir xil tushunchalarga 
turlicha ta’riflar berish hollari uchraydi. Bu esa ularni amaliyotda qo‘llashda ba’zi 
bir qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli bu tushunchalarni asosiy 
qonunlarda qanday keltirilgan bo‘lsa aynan shunday tarzda bayon etish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. Biz ham shu tamoyilga amal qilgan holda bu fanda 
foydalaniladigan asosiy tushunchalarning mazmunini 1997 yil 30 avgustda qabul 
qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Oziq-ovqat mahsulotining sifati va 
xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonuniga asoslanib keltiramiz. 
•
oziq ovqat – oziq-ovqat xom ashyosidan tayyorlangan hamda natural yoki 
qayta ishlangan holida iste’mol qilinadigan mahsulotlar; 
•
oziq-ovqat mahsuloti – oziq-ovqat xom ashyosi, (shu jumladan, etil spirti), 
oziq-ovqatlar (shu jumladan alkogolli ichimliklar) va ularning tarkibiy 
qismlari, oziq-ovqat xom ashyosi va oziq-ovqatlarga tegib turadigan 
moddalar, materiallar, yordamchi va qadoqlash materiallari hamda ulardan 
tayyorlangan buyumlar birga; 
•
oziq-ovqat 
xom 
ashyosi 
– 
oziq-ovqat 
ishlab 
chiqarish 
uchun 
foydalaniladigan 
o‘simlik, 
hayvonot, 
mikrobiologiya, 
shuningdek, 
minerallar ob’ektlari, suv; 
•
oziq-ovqat mahsuloti muomalasi – oziq-ovqat mahsulotlarini ma’lum 
shartlar bilan sotish, yetkazib berish va topshirishning boshqa shakllari; 
•
oziq-ovqat mahsulotining sifati – oziq-ovqat mahsulotlarining iste’mol 
xossalarini belgilab beradigan va uning odamlar hayoti va sog‘ligi uchun 
xavfsizligini ta’minlaydigan me’zonlar majmui; 
•
oziq-ovqat mahsulotining xavfsizligi – oziq-ovqat mahsulotining sanitariya, 
veterinariya, fitosanitariya normalari va qoidalariga mosligi; 
•
ovqatga qo‘shiladigan biologik faol qo‘shimchalar – oziq-ovqat xom 
ashyosini qayta ishlash yo‘li bilan yoki sun’iy usulda qilingan hamda 
bevosita ovqat bilan birga iste’mol qilishga yoki oziq-ovqat mahsulotlari 
tarkibiga qo‘shishga mo‘ljallangan tabiiy aynan o‘xshaydigan biologik faol 
moddalarning konsentratlari; 
•
oziq-ovqat mahsulotining yaroqlilik muddati (foydalanish muddati) – bu 
muddat davomida oziq-ovqat mahsulotini saqlash, tashish, realizatsiya qilish 
chog‘ida xavfsizlik normalari va qoidalari talablariga rioya etilgan taqdirda 
u foydalanishga yaroqli bo‘lib turadi, bu muddat tamom bo‘lganidan keyin 
esa mahsulot odamlar hayoti va salomatligi uchun xavfli bo‘lib qolishi 
mumkin; 
www.sies.uz
Page 8 of 306 

---

9
•
oziq-ovqat mahsulotini qalbakilashtirish - oziq-ovqat xom ashyosining 
hamda oziq-ovqatlarning xossalari va mezonlarini ataylab qo‘shiladigan 
tabiiy holdagi yoki sintez qilingan moddalar, birikmalar; 
•
toksikologiya-gigiyena ekspertizasi - oziq-ovqat mahsuloti ustidan amalga 
oshiriladigan bir turkum laboratoriya tadqiqotlari bo‘lib, ular mavjud 
normalar va qoidalar bilan qiyoslashga mo‘ljallangan bo‘ladi. 
Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi fanining ob’ektlari materiallashgan 
oziq-ovqat xom ashyolari va oziq-ovqat tovarlari hisoblanadi. Mazkur fan bo‘yicha 
nazariy bilimlarni bayon etishda oziq-ovqat tovarlari quyidagi guruhlarga bo‘linib, 
ularning sifatini ekspertiza qilishning o‘ziga xos-xususiyatlari bayon etiladi: don, 
un, yorma, non va makaron mahsulotlarining ekspertizasi; ho‘l va qayta ishlangan 
meva-sabzavot mahsulotlarining ekspertizasi; kraxmal, qand, asal va qandolat 
mahsulotlarining ekspertizasi; yog‘larning ekspertizasi; sut va sut mahsulotlarining 
ekspertizasi; go‘sht va go‘sht mahsulotlarining ekspertizasi; baliq va baliq 
mahsulotlarining ekspertizasi. Shunday qilib, oziq-ovqat tovarlari ekspertiza 
faoliyatining asosiy ob’ekti sifatida qaraladi. 
Umuman tovar tushunchasi murakkab tushuncha bo‘lib, adabiyotlarda uning 
ta’rifi turlicha keltirilsada, lekin tovarning iste’mol qiymatga ega bo‘lishi kerakligi 
alohida qayd etiladi. Adabiyotlarda keltirilgan ta’riflarni o‘rganish va 
umumlashtirish asosida tovarning iste’mol qiymatini quyidagicha ta’riflash 
mumkin. Tovarning iste’mol qiymati – ularning iste’molchilar (haridorlar, 
mijozlar) ma’lum ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatini ta’minlay oladigan 
iste’mol xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishi ko‘rsatkichlari majmuiga aytiladi. 
Demak, iste’molchi tomonidan harid qilinayotgan har qanday tovar, xususan oziq-
ovqat tovarlari ma’lum bir iste’mol qiymatga ega bo‘lishi va ular iste’molchilar 
talabini qondirishi zarur hisoblanadi. 
Oziq-ovqat 
tovarlarining 
iste’mol 
qiymatini 
belgilovchi 
muhim 
ko‘rsatkichlaridan biri ularning inson hayoti, sog‘ligi uchun xavfsizligi eng muhim 
hisoblanadi. Shu sababli ham bugungi kunda hayotiy faoliyatimizda qo‘llanilib 
kelinayotgan «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi (1993 y.), «Mahsulotlar va 
xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risida»gi (1993 y.), «Iste’molchilarning 
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi (1996 y.), «Oziq-ovqat mahsulotlarining 
sifati va xavfsizligi to‘g‘risida»gi (1997 y.) Qonunlarining qabul qilinishi buning 
yaqqol namunasidir. 
Oziq-ovqat tovarlari bilan ishlaydigan sub’ektlarga esa tovarshunos-
ekspertlar, marketologlar, sotuchilar, sotuvchi menejerlar, omborxona xodimlari, 
oziq-ovqat laboratoriyasi xodimlari kabilarni kiritish mumkin. 
Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasining predmeti bo‘lib oziq-ovqat 
tovarlarining iste’mol qiymati, shuningdek uni bilish va ta’minlash uslublari 
hisoblanadi. Faqatgina oziq-ovqat tovarlarining iste’mol qiymatigina ularning 
tovarligini belgilaydi, ya’ni ular iste’molchilarning aniq bir ehtiyojlarini qondiradi. 
Agar oziq-ovqat tovarlari qiymati bo‘yicha iste’molchi ehtiyojini qondirmasa, u 
holda bu tovarga talab shakllanmaydi va undan foydalanilmaydi. 
Oziq-ovqat tovarlari ekspertizasi fani ekspertlar, tijoratchilar, marketologlar 
va boshqa mutaxassislarni tayyorlashda kerak bo‘ladigan birdan-bir fan 
www.sies.uz
Page 9 of 306 

---

10
bo‘lmasdan u tabiiy-ilmiy, matematik, standartlashtirish, metrologiya va 
sertifikatlashtirish asoslari kabi umumixtisoslik fanlari bilan birgalikda o‘rganiladi.