P a r a z I t o L o g I ya

Sarkosporidiyalar (Sarcosporidia), ya’ni go’sht sporalilar urug’ining ham bir 
qancha turlari bo’lib, ular ayrim uy hayvonlari, ya’ni qoramollar, cho’chqalar va 
parrandalar hamda yovvoyi hayvonlarning muskullarida parazitlak qiladi. Ular 

---

18 
go’shtda uzun xalta shaklida 0,5-5 mm kattalikdagi sistalar xosil qiladi. Sistalar 
ichida esa yuzlab chuvalchangsimon bir yadroli merozoitlar bo’ladi. 
Go’sht 
sporalilarning 
rivojlanishi 
koksidiyalarnikiga 
o’xshash, lekin 
rivojlanishi ikkita xo’jayinda ketadi. o’txo’r sutemizuvchilar va parrandalar 
parazitning oraliq xo’jayinlari, yirtqich sutemizuvchilar (mushuklar, itlar) va odamlar 
esa asosiy xo’jayinlari hisoblanadi. 
Oraliq xo’jayinlar organizmida parazit jinssiz - shizogoniya yo’li bilan va 
asosiy xo’jayinlari organizmida jinsiy usulda ko’payadi.
Go’sht bilan asosiy xo’jayini organizmiga tushgan sistalardan juda ko’p 
sistazoidlar chiqadi va ular ichak epiteliysi hujayralariga kirib oladi. Hujayra ichida 
mikro va makrogamontlar, ulardan esa mikro va makrogametalar etishib chiqadi. 
Urug’lanishdan keyin xosil bo’lgan zigota po’stga o’ralib oosistaga aylanadi. Har bir 
oosista ichida 2 tadan spora xosil bo’ladi. Em-xashak bilan oraliq xo’jayinining 
organizmiga tushgan oosistalardan sporozoitlar chiqadi. Sporozoitlar qon orqali qon 
tomirlari devoriga, so’ngra muskullarga o’tib, tezda ko’payib xaltaga o’xshash yirik 
sistalarni xosil qiladi.
Go’sht sporalilari bilan zararlangan hayvonlarda odatda kasallanish alomatlari 
kam seziladi. 
QON SPORALILAR (HAEMOSPORIDIA) turkumi vakillari odam va issiq 
qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrositlarida parazitlik qiladi. Bu 
turkumga 100 ga yaqin tur kiradi. 
Qon sporalilar koksidiyalar singari hujayra ichida yashaydigan parazitlar 
bo’lsada, lekin, ularning hayot sikli bir necha xo’jayinda o’tadi. Masalan, bu 
turkumning eng muhim vakili odamda bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan 
bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita xo’jayinda o’tadi. Jinssiz rivojlanishi, 
hamda makro- va mikrogametositlar odam qizil qon tanachalarida etishadi. Bezgak 
chivinida (Anopheles) esa jinsiy rivojlanish ketadi. Koksidiyadan farq qilib, bezgak 
plazmodiylarning hayot sikli xo’jayinlar (chivin va odam) organizmida o’tadi. Tashqi 
muhitga chiqmaydi. 
Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium deyiladi. 
Bu kasallik eramizdan oldin ham ma’lum bo’lgan. U vaqtlarda bu kasallikning 
qanday paydo bo’lishini va odamlarga yuqish yo’llarini bilishmagan. Lekin, shunga 
qaramasdan bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini sezishgan va shuning 
uchun "botqoq isitmasi" deb atashgan. 
Bezgak plazmodiumlarini birinchi marta 1879 yilda rus olimi V.I.Afanasev va 
1880 yilda fransuz olimi Al’fons Laveren kashf etganlar. 
Bezgak kasalini chivinlar yuqtirishini 1895 yilda ingliz olimi R.Ross va italyan 
olim J.Grassi aniqlashgan. 
Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: 1.Plasmodium vivax - 
uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib 
turadi. 2. Plasmodium malariae - to’rt kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni isitma har 
72 soatdan keyin qaytarilib turadi. 3. Plasmodium falciparum - 24-48 soat oralab 
xuruj qilib turadigan va ko’pincha juda og’ir o’tadigan tropik bezgak 
qo’zg’atuvchisidir. 4. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni 
isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak qo’zg’atuvchisi juda 

---

19 
kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi. Mustaqil davlatlar 
hamdo’stligi mamlakatlarida bu kasallikning qo’zg’atuvchisi bir marta 1924 yilda 
Ufa shaxrida uchragan. 
Uch kunlik bezgak plazmodiumining (Plasmodium vivax) rivojlanishi 
quyidagicha ketadi. Bu parazitning qo’zg’atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini 
odam qonini so’rganida, chivin so’lagida bo’lgan sporozoitlar odam qoniga o’tadi. 
Bular qon orqali jigar va taloq to’qimalariga keladi. Bu erda ular oziqlanib ko’paya 
boshlaydi, ya’ni yadrolari bir nechtaga bo’linadi, so’ngra yadro soniga qarab 
sitoplazma ham o’shanchaga ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi - merozoitlar 
paydo bo’ladi. Keyinchalik bu merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib gemoglobini 
plazmasi bilan oziqlanadi. Parazitning eritrositlar gemoglobini hisobiga oziqlanib 
o’sadigan davriga trofozoitlar deyiladi. 
Eritrositlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tanasining 
markazida vakuola bo’lganligi uchun uzuk shaklida ko’rinadi. Keyinchalik vakuola 
yo’qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan bo’linib 
ko’payuvchi shizontlar xosil bo’ladi. Eritrositlardagi bir shizont yadrosi bir necha 
marta bo’linadi va 12-24 ta merozoitlar etiladi. So’ngra bu merozoitlar eritrositning 
qobig’ini emirib, qon plazmasiga o’tadi. Bu hodisa merozoit eritrositga kirgandan 48 
soat o’tgach sodir bo’ladi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon 
plazmasiga minglab merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli maxsulotlar ham 
chiqadi va qonni zaharlaydi. qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sog’lom 
eritrositlarga kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor 
shizogoniya usulda ko’payish qaytarilgach, bemor qonida jinsiy individlar - 
gametositlar xosil bo’ladi, ya’ni eritrositlar ichidagi merozoitlardan urg’ochi - 
makrogametositlar va erkak mikrogametositlar paydo bo’ladi. Gametositlarning 
keyingi rivojlanishi anofeles chivinining medasida kechadi. Anofeles odamning 
qonini 
so’rganda 
gametositlar 
chivinga 
o’tadi. 
Chivinning 
ichida 
mikrogametositlarning rivojlanishi natijasida 4-8 ta xivchinli 5-6 ta mikrogametalar 
xosil bo’ladi. Makrogametositlarning yadrosi ham kattalashib, makrogametalarga 
aylanadi. Mazkur makro- va mikrogametalar qo’shilib zigota xosil qiladi. Zigota 
harakatchan bo’lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozoni devorini teshib 
kirib, elastik po’stga o’raladi va oosistaga aylanadi. Oosista o’sib, yadrosi bir necha 
marta bo’linadi, har bir yadro bo’lagini sitoplazma o’rab oladi va natijada minglab 
juda mayda duksimon sporozoitlar xosil bo’ladi. So’ngra oositlar pardasi yoriladi va 
ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning tana bo’shlig’iga tushib, gemolimfa 
suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. Ular chivinning so’lak bezida ko’plab 
to’planadi. Mana shunday chivinlar odamni chaqqanida chivin so’lagi bilan birga 
sporozoitlar ham odam qoniga o’tadi. Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega 
bo’lib, uzunligi 10-15 mikronga teng. 
Bezgak er yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan 
odamda kuchli anemiya (kam qonlilik) kuzatiladi. 1mm
3
qondagi eritrositlar soni 
normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi. 
MDX mamlakatlarida bezgak kasalligi 19 asrning oxiri 20 asrning birinchi 
yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganing o’rta va quyi oqimida hamda 
Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935 yilning o’zida mazkur xududlarda 9 mln. kishi 

---

20 
bezgak bilan kasallanganligi ma’lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan 
kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Evropadagi juda ko’p 
mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930 yillarda faqatgina Xindistonning o’zida har 
yili 100 mln.dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan. 
Bezgak kasalligining qo’zg’atuvchisini o’rganish va unga qarshi kurash 
choralarini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I.Mechnikov, V.M.Afanasev, 
V.Ya.Danilevskiy, E.Marsinovskiy, V.N.Beklemishev, D.D.Romanovskiy va 
S.M.Isaev, fransuz olimi SH.L.A.Laveron, ingliz olimi R.D.Ross, P.Gariem, italiyalik 
olim D.B.Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari kattadir. 
Markaziy Osiyo, shu jumladan bizning mamlakatimizda ham bezgakka qarshi 
ishlar olib borilgan. Birinchidan bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yalpi 
davolash kurslaridan o’tkazilgan. Ma’lumki, bezgak chivini o’z tuxumini ko’lmak 
suvlarga qo’yadi. SHuning uchun bezgak chivini ko’payishining oldini olish 
maqsadida ko’lmak suvlar va botqoqliklar o’zlashtirilib, quritildi. Bezgak chivinlari, 
ularning tuxumi, lichinkalari va g’umbaklari turli usullar bilan qirib tashlandi. Oxirgi 
yillarda bezgak chiviniga qarshi biologik kurash choralarini qo’llashga aloxida e’tibor 
berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini lichinkasini yo’qotish 
uchun xovuz va ko’llarda tirik tug’ar gambuziya balig’i ko’paytirilmoqda. Bu 
tadbirlarni o’tkazish natijasida 1960 yildan boshlab MDX mamlakatlarida, shu 
jumladan, O’zbekistonda ham bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin 
odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy Amerika, Osiyo va 
ayniqsa, Afrika mamlakatlarida xozirgi kunda ham keng tarqalgan. Xozirgi vaqtda 
anofeles avlodiga kiradigan chivinlarning 400 dan ortiq turi bor. SHulardan 25-30 ta 
turi bezgak kasalligini qo’zg’atuvchilarining tashuvchisi hisoblanadi.
Odamlarni chivin chaqishidan saqlash uchun badanga har xil kimyoviy dorilar 
surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim.