Pdf-xchange 0 Examples

deq1 := {diff(y(x), x$3) = y(x)*diff(y(x), x)-x}: 
init1 := {(D@@2)(y)(1) = 4, D(y)(1) = 3, y(1) = 2.4 }: 
ans1 := dsolve(deq1 union init1, y(x), type=numeric, 
method=gear[polyextr], stepsize=0.015, minstep=Float(1,-11), 
errorper=Float(1,-5)): 
ans1(1.01); 
Adabiyotlar 
1. Бугров Я.С., Никольский С.М. Дифференциальное и интегральное 
исчисление. М.: Наука. 1989. 
2. Abduqodirov A.A., Fozilov F.I. Umurzaqov T.N. Hisoblash matematikasi va 
programmalash. Toshkent. O`qituvchi. 1989 y. 
3. Копченова Н.В., Марон И.А. Вычислительная математика в примерах и 
задачах. –М.: Наука, 1972. 
4. Говорухин В.Н., Цибулин В.Г. Введение в Maple V. Математический 
пакет для всех. М.: Мир, 1997. 
5. Прохоров Г.В., Леденев М.А., Колбеев В.В. Пакет символьных 
вычислений Maple V. М.: Петит, 1997. 
DASTURIY TA’MINOTLAR YARATISH JARAYONINI AMALGA 
OSHIRISH UCHUN BERILADIGAN TAVSIYALAR 
Nazarov F.M., Eshtemirov B. 
Samarqand davlat universiteti 
Hozirgi davrda axborotlarning haddan tashqari ko‘pligi bu axborotlarni 
saqlash, qayta ishlash, hamda har xil turdagi axborot tizimlarini yaratish dolzarb 
masala hisoblanadi. Katta turdagi ma’lumotlar oqimini qabul qilib ularni qayta 
ishlash uchun algoritmlar asosida avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish kerak. 
Axborot tizimi va axborot texnologiyalarining avtomatlashtirilgan elementlarini 
yaratish va ulardan keng foydalanish uchun dasturlash asoslari fani masalalari 
asosidagi algoritmlar tayanch algoritmlar hisoblanadi. Dasturlar yaratish uchun 

---

43 
albatta berilgan masala yoki muommoni elektron hisoblash mashinalarida hal 
etishning optimal yo‘llarini topish talab etiladi[1]. 
Dasturlash asoslari fanini o‘rganish uchun albatta dastur tuzuvchiga 
matematika va informatika fanlarini mukammal bilish talab etiladi. Dastur tuzish 
jarayonida algoritm tarkibida matematik ifodalar, qonuniyatlar va formulalar 
ishtirok etishi mumkin. Informatika fani esa yaratilgan dasturning qanday 
tizimlarga mo‘ljallanganligi, qanday dasturlar bilan bog‘liqligi holatlari bilan 
dasturlash asoslari faniga bog‘liqdir. Dastur tuzish jarayoni quyidagi bosqichlarga 
bulinadi. 
- Berilgan muommoni hal etish uchun uning matematik yoki infologik 
modelini qurish; 
- Qurilgan model asosida muommo yoki masala yechimini aniqlash 
algoritmini tuzish; 
- Tanlangan dasturlash tili va algoritm asosida dasturiy ta’minot yaratish; 
Masala yoki muommoni hal etish uchun albatta berilgan masalani yechish 
uchun xizmat qiladigan modeli yaratiladi, model asosida esa algoritm tuziladi va 
algoritm bo‘yicha biror bir dasturlash tilida masalani hal etish dasturi yoziladi[2]. 
Dastur yaratish bosqichida uchraydigan holatlarni quyidagi masala 
yordamida ko‘rib o‘tamiz. 
Misol: Ixtiyoriy sanoq sistemasida berilgan sonlar ustida amallar bajarish 
va natijani ixtiyoriy sanoq sistemasida tasvirlash. 
Bu masalani hal etish dasturini yaratish uchun quyidagi ketmaketlik 
yordamidada model yaratib olinadi. 
a) Ixtiyoriy sanoq sistemasida berilgan sonlarni 10 lik sanoq sistemasida 
tasvirlash, Ixtiyoriy sanoq sistemasidagi sonni 10lik sanoq sistemasiga o‘tkazish 
uchun berilgan sonni uzining asosi darajalari yig‘indisi shaklida yozish kerak. 
b) 10lik sanoq sistemasida ifodalangan sonlar ustida amallar bajariladi. 
c) Natijani suralgan sanoq sistema ko‘rinishiga o‘tkaziladi. Suralgan sanoq 
sistema ko‘rinishiga o‘tkazish uchun natijani suralgan asosga bulib boriladi 
qachonki qoldiq to‘liqsiz bulinmadan kichik bo‘lguncha. 
Qurilgan model asosida muommo yoki masala yechimini aniqlash 
algoritmi quyidagicha buladi. 
1: Ixtiyoriy ikkita turdagi sanoq sistema asosida berilgan ma’lumotlarni 
yuqoridagi model asosida ikkalasini ham o‘nlik sanoq tizimiga o‘tkazadi. 
2: Hosil bo‘lgan o‘nlik tizimidagi ikkala sonlar ustida qo‘shish amallarini 
bajaradi.
3: Hosil bo‘lgan o‘nlik tizimidagi ikkala sonlar ustida ayirish amallarini 
bajaradi. 
4: Hosil bo‘lgan o‘nlik tizimidagi ikkala sonlar ustida ko‘paytirish amallarini 
bajaradi. 
5:Natijani yuqoridagi model asosini (c) band bo‘yicha suralgan asosga 
o‘tkaziladi. 

---

44 
Biror bir dasturlash tili tanlanib, algoritm asosida dasturiy ta’minot 
yaratiladi. Berilgan masalani hal etish uchun Delphi 7 dasturi tanlanib bunda 
yuqoridagi model va algoritm bo‘yicha dastur tuzilib natijaga erishildi. 
Yaratilgan dasturiy ta’minotni ishchi sohasi quyidagicha ko‘rinishda 
bo‘ladi. 
Dasturlash asoslari fanini o‘rganish jarayonida berilgan masala qanday 
algoritmlar asosida modellashtiriladi degan savolga javob berish kerak. Ya’ni 
masala yoki muommoni hal etishda tuzilayotgan algoritm tarkibida qanday 
standart algoritmlardan foydalanish mumkinligini aniqlash kerak. 
Algoritmlar asosan uchta turga ajratiladi. 
-Chiziqli; 
-Tarmoqlanuvchi; 
-Takrorlanuvchi; 
Masala mohiyatan qaysi turdagi algoritmlarga asoslanadi shu savolga javob 
berish yo‘li orqali algoritm va dasturi yaratiladi. Har qanday masala va muommo 
algoritmini yuqoridagi uchta turga asoslanib yaratish mumkin.
Shunday masalalar ham borki ular tarkibida nafaqat takrorlanuvchi balki 
tarmoqlanuvchi jarayonlar ham mavjud. Shuning uchun masala yoki muommoni 
hal etishda albatta algoritm tarkibidagi jarayonlarga e’tibor berish kerak.