Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар
MA’NODOSHLARNI O‘ZBEK TILI (RUSIYZABON GURUHLARDA)
Download 3.75 Mb. Pdf ko'rish
|
10.Pedagogika yonalishi 3 qism
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch so‘z va birikmalar
|
10
MA’NODOSHLARNI O‘ZBEK TILI (RUSIYZABON GURUHLARDA) DARSLARIDAGI O‘RNI Muslimova Husniya Abdullayevna, Toshkent shahar Toshkent Xalqaro Vestminster universiteti huzuridagi akademik litsey, O‘zbek tili va adabiyoti katta o‘qituvchisi 97-704-60-01 muslimovahusniya@gmail.com Annotatsiya. Ushbu maqola o‘zbek tilidagi ma’nodoshlarni (rusiybon guruhlarda) dars jarayonida qo‘llash va uning ahamiyatiga bag‘ishlangan. Shuningdek, ma’nodaoshlarning nutqdagi ahamiyati va darsning unumdorligini oshirish maqsadida tahlillar keltirilgan. Tayanch so‘z va birikmalar: ma’nodoshlar, sinonim, rusiyzabon. O‘zbek tili darsi haqida gapirar ekanmiz, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida “ ko‘prik” qanchalar mustahkam bo‘lishi kerakligini anglashimiz lozim. Sababi, o‘qituvchi o‘ziga yuklatilgan ma’suliyatni bajarishi, o‘quvchi esa ana shu ma’suliyatni qanday bajarilganini bildiruvchi omil hisoblanadi. demak, o‘qituvchi va o‘quvchi birga ishlamog‘i kerak. Sinonimlar haqida XX asr o‘rtalaridan to hozirgi davrgacha ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Masalan Ya.d. Pinxasovning “ hozirgi zamon o‘zbek leksikasi”(1960), U.Tursunov va N.Rajabovninglarning “O‘zbek leksikasining ba’zi masalalari” ( Samarqand 1971) bunga yaqqol misol bo‘la oladi. demak,bu har bir davrning dolzarb muammosi bo‘lgan. Sinonimlar taraqqiyot bilan ham nafas yuradi. Yangi chet tilidan so‘z o‘zlashishi bilan yana bir qandaydir so‘z uchun ma’nodosh safi kengayadi. bu esa “ o‘zga tilli guruhlarda” balki yengillikdir. bizning asosiy muammo bo‘lmish, rusiyzabon guruhlarda o‘zbek tilini chuqurroq o‘rganishda qulaylik desa bo‘ladi. Masalan, rusiyzabon guruhlarda “Ma’nodoshlar” ( sinonimlar) mavzusi o‘tilish jarayonini ko‘zdan kechiramiz. Avvalo o‘quvchilardan ma’nodoshlar haqida so‘raladi. Ular ona tili (Родной язык) fanida bu mavzuni o‘tishgan . II tilni o‘rganayotgan o‘quvchilar birinchi navbatda har bir s o‘zning ma’nodoshini topishi lozim. O‘quvchi o‘zi analiz jarayonini amalga oshiradi. U to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘z ona tilidan tarjima qila boshlaydi. O‘zi bilgancha, ma’nodoshlarni topishga harakat qiladi. Shu tariqa o‘quvchi bir sinonimik qatorda 2 dan ortiq sinonimlarni topa boshlaydi,bu esa yodlash va qayta eslash imkoniyatini yaratadi. demak, o‘quvchi o‘z –o‘zidan so‘zlarni xotiraga joylaydi. O‘qituvchi so‘ng yo‘nalish beradi. Misol asosida har bir so‘zni ma’no va mazmunan ishlatilish doirasini tushuntirib o‘tadi. M/n.Gapirdi, baqirdi, shivirladi. 2013-yildagi akademik litsey va kollejlar uchun yaratilgan darslikga e’tibor qaratsak, R.Rasulovning “O‘zbek tili” darsligida, sinonimlarni tushuntirish asosida ular antonimlarni ham yozishadi. O‘quvchi avval sinonimik qatorni to‘ldirib, so‘ng antonimlar ( qarama qarshi ma’noli so‘zlar) ni topadi. bu holat ham darsning unumdorligini oshiradi. Misol uchun : Obod, ko‘rkam, ulkan, mitti, mo‘l -ulkan, yirik, katta, bahaybat, mahobatli - большой - mitti, kichik, mayda- маленький Darsda har bir o‘quvchi so‘zni sinonimik qatori bilan ishlashi, dominant (bosh) so‘zni topa olishi, so‘ng antonimini unga qarama qarshi qo‘ya olishi kerak. Sababi har qanday tilni o‘rganayotganda avval so‘z boyligini oshirish kerak. bu so‘zlarni yod olish, uning analog va o‘rnini bosuvchi so‘zlarni bilishi darkorligidir. bu esa o‘zbek tili ( rusiyzabob guruhlarda) darsining muammoli tamonlaridan biridir. Aynan hozirgi paytdagi 11-sinfi uchun darslikda esa aynan sinonimlarni xotiraga joylash uchun mashq va topshiriqlar orqali berilgan. bu esa hozirgi zamon davr talablariga mos. Sababi qaysi sinonim ma’no va mazmunan to‘g‘ri kelishini ham bilish lozimligini o‘quvchidan talab qiladi. Masalan, gaplarda qoldirilib ketilgan ma’nodosh so‘zni topishni va sinonimik qator tuzish. bu narsa o‘quvchining so‘z boyligini oshiradi, xotirasini charxlaydi. bolalar …………………………… suzilganda kirib kelishdi. 171 10 (ovqat, taom, yegulik) Oddiygina misol ammo har bir so‘zning ishlatilish o‘rni bor. Ovqat- har kuni oila davrasida, do‘stlar bilan birga va iste’mol doirasi so‘zlashuv uslubiga hos. Taom- ovqatga nisbatan ilmiyroq darajaga ega va har kuni emas bir bir bayramlarda tayyorlanadigan ovqat. Yegulik- qorin to‘yishi uchun topiladigan narsa -bu ham ovqat. O‘qituvchi shu tariqa materialni bersa, o‘quvchi uchun esda qolishi osonroq bo‘ladi.Shu qatorda o‘zbek tilida ma’nodoshlarni ahamiyati va uning tilimizdagi o‘rnini ta’kidlab o‘tiladi. Ma’lumki, o‘zbek va rus tillari sinonimlarga boy til .Tilshunos olim V.G. Vilyumon ta’kidlaganidek; “ Sinonimlarning tarjima tahlilida bir xil bo‘lgan qism, birlashtiruvchi leksik ma’nodan tashqari yana boshqa qismlar ham, har bir sinonimda o‘ziga hos boshqasidan farqli bo‘ladi”. Ana shu farqlar har bir tarjima asosida vujudga kelgan sinonimlarni o‘zbek va rus tilida yashashi va qo‘llanilishini ta’minlaydi. demak, darslarda har bir o‘quvchi o‘zining til boyliklari va tilning mohiyatini qay darajada egallaganidan kelib chiqib gaplarni sinonimlar orqali tarjima qiladi. O‘qituvchidan katta mahorat shu yerda, o‘quvchi bilan ham nafas bo‘lib sinonimlarni ma’no mazmunan to‘g‘riligini tushuntirish talab etiladi. Ahir har qanday inson o‘zicha tarjimon ….O‘zbek tili ( rusiyzabon guruhlarda) darslarida tarjima uchun matnlarning o‘rni ahamiyati juda katta . Tarjima jarayonida har qanday tarjimon sinonimlarga murojaat etadi. biz bilamizki, tilda har bir jihatdan bir biriga teng, har jihatdan bir birini qoplaydigan, to‘ldiradigan ikki yoki undan ortiq so‘zlar bo‘lishiga ehtiyoj yo‘q. demak,sinonim hodisa o‘ziyoq o‘zaro sinonimlarning har biri o‘ziga hos takrorlanmas hususiyatga egalini isbotlaydi. M/n. Men sizlarga darsda gapirib tushuntiraman, siz o‘zingiz xulosa qilasiz. я Вам на уроке объясняю, вы сами сделайте вывод. Men sizlarga darsda baqirib tushuntiraman, siz o‘zingiz xulosa qilasiz. я Вам на уроке крича объясняю, вы сами сделайте вывод. Men sizlarga darsda shivirlab tushuntiraman, siz o‘zingiz xulosa qilasiz. я Вам на уроке шепотом объясняю, вы сами сделайте вывод. Bu misoldan ko‘rishimiz mumkinki, barcha belgilangan so‘zlar kelib chiqishi bo‘yicha gapirmoq fe’lidan ammo salbiy, ijobiy va neytral ottenkalarga ega. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ma’nodoshlarni nutqdagi ahamiyati beqiyos. Rusiyzabon guruhlar uchun bu so‘z boyligini oshirish bo‘lsa, ona tili darslarida o‘z ona tilida ta’sirli va o‘rinsiz qaytariqlarga yo‘l qo‘ymaslik, uslubning ravonligini ta’minlash uchun kerak. foydalanilgan adabiyotlar. 1. Ona tilidan ma’ruzalar to‘plami. M.A.hamroyev . T.2004 . 2. hozirgi O‘zbek Adabiy tili d.Andaniyozova . G Andaniyozova. Z.Muqimova. T.2014 3. hozirgi O‘zbek Adabiy tili Sh.Rahmatullayev T.2006 4. hozirgi O‘zbek Adabiy tili . h.Muhitdinova. d. hudoyberganova, I.Umirov, N.Jiyanova, T.Yusupova.T.Ilm ziyo-2004 5. hozirgi O‘zbek Adabiy tili A.Nurmonov, A.Sobirov, N.Qosimova. T.Ilm ziyo – 2013 |
