Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

MAVHUM TUSHUNCHA IFODALOVCHI ARABCHA 
O‘ZLASHMALARNING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
(o‘zbek, qoraqalpoq, turkman tillari misolida)
Orazbayev Ergash Yuldashevich,
Qoraqalpoq davlat universiteti o‘qituvchisi
Turkiy tillarda bir qancha mavhum tushuncha if-
odalovchi so‘zlar arab tilidan o‘zlashgan lug‘aviy 
birliklar hissasiga to‘g‘ri keladi. Darhaqiqat, insonlar 
tomonidan tasavvur va tafakkur orqali idrok qilinadi-
gan, anglanadigan tushunchalar mavhum so‘zlar 
hisoblanadi hamda bunday lug‘aviy birliklarning til 
lug‘at fondidagi miqdori o‘sha tilning rivojini, taraqqi-
ysini ko‘rsatuvchi xususiyatlardan sanaladi. Ya’ni 
ma’lum bir tilga xos mavhum ma’no qatlariga yashi-
ringan inson ichki his-tuyg‘u (emotsiya)lari, hayolot 
va tasavvur olamining namoyon bo‘lish shakllari, if-
oda birliklari o‘sha tilning ma’no nozikliklarini, tush-
unchalarini, ilg‘amlarini aks ettirish barobarida o‘zida 
so‘z boyliklarini namoyon qiladi. Mavhum tushuncha 
ifodalovchi so‘zlarning ko‘pchiligi so‘z o‘zlashish-
ning dastlabki bosqichida yozma manbalar orqali 
o‘zlashib, keyingi bosqichlarda bu xalqlarning og‘zaki 
so‘zlashuv tilida ham faol qo‘llaniladigan lug‘aviy bir-
liklar sifatida keng istifoda etila boshlagan va hozirgi 
davrda ham ushbu tillarning asosiy lug‘at qatlamidan 
o‘rin olgan. Darhaqiqat, har qanday so‘z o‘zida til so-
hiblari bo‘lgan etnosning madaniy xususiyatlarini aks 
ettiradi, ya’ni “madaniy kod” sifatida katta ahamiyatga 
ega. Zotan, ma’lum bir millat lug‘aviy fondi o‘sha xalq 
vakillari bosib o‘tgan uzoq tarixga xos milliy-mental 
o‘ziga xosliklarni tashiydi, xalq turmush tarzi, o‘y-ta-
fakkuri, an’analarini namoyon qiladi. Ana shu ma’no-
da arab tilidan o‘zlashgan mavhum ma’no ifodalovchi 
so‘zlarni antroposentrik paradigma asosida, xususan, 
lingvokulturalogik aspektda o‘rganish juda muhim.
O‘zbek tili leksik qatlamida arabcha o‘zlashmalar 
asosida hosil bo‘lgan mavhum ma’noli so‘zlar qoraqa-
lpoq va turkman tillariga qaraganda miqdor jihatdan 
ko‘p. Qoraqalpoq va turkman tillarida mavhum tus-
huncha ifodalaydigan so‘zlar arabcha o‘zlashmalar 
bilan birga umumturkiy qatlam va ruscha-baynalmi-

---

55
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
lal o‘zlashmalar asosida yuzaga kelgan lug‘aviy bir-
liklardan iborat. Masalan, o‘zbek tilida: adolat, istiho-
la, mo‘tabar, kamolot, ma’sum, muqaddas, salobat, 
takabbur, mag‘rur, qabih, harom, halol, tabassum, 
tantana, halovat, huzur, alam, dahshat, mashaqqat, 
mojaro, hijolat, iltifot, ishtiyoq, muruvvat, muhtaram, 
shafqat, ehtirom, adovat, istehzo, riyo, tajovuz, hur-
mat, g‘ayrat, e’tibor, jasorat, muhtasar, raqam, laziz, 
muattar, muallaq, tanqis, tansiq, xolis, shaffof, qa-
noat, muammo, mubolag‘a, idrok, ikrom, iltijo, sab-
ot tabarruk va boshqalar. O‘zbek tilidagi arabcha 
o‘zlashmalarning ko‘pchiligi abstrakt ma’no ifodalov-
chi so‘zlardir. Hattoki konkret predmet va hodisalar 
nomi bo‘lgan so‘zlarda ham qandaydir mavhumlik ot-
tenkasi mavjud: g‘alayon, miqyos, mavj, sohib, ayy-
om, g‘ubor va boshqalar
1
. 
Qoraqalpoq tilidagi arab va fors tilidan o‘zlashgan 
o‘zlashmalarni N.A.Baskakov oltita lug‘aviy-mavzu-
viy guruhga ajratgan: diniy mazmunli so‘zlar, ilm-
iy terminologiya va mavhum tushunchalar, ishlab 
chiqarish va iqtisodiy terminologiya, ijtimoiy-siyosiy 
so‘zlar, maishiy leksika, grammatik ma’no ifodalovchi 
yordamchi so‘zlar. Ushbu so‘zlar tarkibida mavhum 
tushuncha anglatadigan leksik birliklar ham an-
cha miqdorni tashkil qiladi: адил ~ әдил, азап, ар,