Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

bar. 
Qoraqalpoq tilining izohli lug‘atida adalat (ádil, 
ádillik) so‘zi “tenglik, to‘g‘rilik, yaxshilik, haqiqat” 
ma’nosida izohlangan: Dúnya jaman adalatlıq zaman 
joq, Dúnya ótse, serpilejaq duman joq (Berdaq)
7
. 
Qoraqalpoq tilida adalat~ádillik so‘zlari fonetik vari-
ant sanaladi va mazkur so‘z asosida ádilsiz, ádilsizlik 
kabi lug‘aviy birliklar yasalgan.
Adalat (adyl) so‘zi turkman tilining izohli lug‘atida 
“haqiqat, har qanday vaziyatda to‘g‘ri harakat qil-
ishni ifodalaydigan tushuncha” ma’nosida izohlan-
3 
Чөңңǝев Я. Хǝзирки заман түркмен дили (Лексика). – Аш-
габат: Магарыф, 1988. 66-67-нжи с.
4 
Nartyýew N. Häzirki zaman, türkmen dili (leksika). Ýokary 
okuw mektepleri üçin okuw kitaby. – Aşgabat, 2010. 155-nji s.
5 
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –Тошкент: Ўзбекистон 
миллий энциклопедияси, 2006. – Б. 538.
6 
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. 
–Тошкент: Университет, 2003. – Б. 99; Баранов Х.К. Араб-
ско-руский словарь. – М.: Русский язык, 1976. – С. 268. 
7 
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. 4 томлық, I 
том. – Нукус: Каракалпакстан, 1982. – Б. 28.

---

56
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
gan va o‘zbek, qoraqalpoq tillaridagi ma’nolar bilan 
bir xil semaga ega
1
: adalata esaslanmak, adalaty 
durmuşyň baş yörelgesi edip almak. Turkman tilida 
ham adalat so‘zi asosida so‘z yasovchi qo‘shimcha-
lar orqali adalatly, adalatlylyk, adalatsyz, adalatsyzlyk 
kabi lug‘aviy birliklar yasalgan.
O‘zbek, qoraqalpoq, turkman tillarida adolat so‘zi 
ma’no tarkibini lingvomadaniy aspektda tahlil qilgani-
mizda ushbu so‘z tor va keng ma’noda qo‘llanilganlig-
ini ko‘rishimiz mumkin. 1. Adolat so‘zi keng ma’noda 
ijtimoiy-siyosiy mazmun kasb etib, odatda mamlakat 
rahbari, vazirlik, idora, korxona, muassasa rahbarla-
rining, mahalliy boshqaruv organlari boshliqlari, la-
vozimli shaxslarining, shuningdek, huquqni himoya 
qiluvchi organlar xodimlari: sud, prokuratura, ichki 
ishlar xizmatchilarining biror huquqiy akt, xatti-harakat 
yoki voqealikni qonun talablari, normalariga mutlaqo 
mos shaklda baholashlarini, hukm qilishlarini (chiqa-
rishlarini), ijro etishlarini ifodalovchi so‘z sifatida tush-
uniladi, qo‘llaniladi. Ushbu holat ma’lum bir mamlakat-
dagi ijtimoiy voqealikni aks ettiradigan qonunchilik 
me’yorlariga asoslanganlik, o‘sha me’yorlarni aniq 
vaziyatlarda to‘g‘ri qo‘llaganlik, asosli baholanganlik 
sifatida qaraladi. 2. Tor ma’noda esa adolat tushun-
chasi insonlar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlardagi 
ma’lum masalalar bo‘yicha xatti-harakatlarning, mu-
nosabatlarning, chiqarilgan qarorning o‘sha vaziyatga 
yoki insoniylikka, gumanizmga mosligini ko‘rsatuvchi 
belgi sifatida qaraladi. Mazkur ma’noda adolat so‘zi 
kam qo‘llaniladi, ya’ni ushbu ma’noda vijdon, insof, iy-
monlilik kabi lug‘aviy birliklardan foydalaniladi.
Mavhum so‘zlar asosida ushbu tillarda atoqli otlar 
ham hosil bo‘lgan. Jumladan, Adolat – o‘zbek tilida 
ayollar ismi, Odilbek, Odilboy, Odiljon – o‘zbek tilida 
erkaklar ismi; Ádilbek, Ádilbay – qoraqalpoq tilida 
erkaklar ismi sifatida ishlatilishi ham bu lug‘aviy bir-
liklarning lingvomadaniy xususiyat ifodalashi bilan 
bog‘liq. Aniqrog‘i, har bir xalq, millat o‘zi orzulag-
an, muhim deb hisoblagan, go‘zallik, nafosat belgi-
si hisoblanadigan so‘zlarni farzandlariga ism qilib 
qo‘yishadi va tug‘ilgan chaqaloqning ana shu ezgu 
maqsadlarni, orzu-istaklarni o‘z hayotlari asosi sifati-
da olib yurishlarini istashadi.
Shuningdek, adliya (o‘zb.), ádillik (qqalp.), ady-