Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ АСАРЛАРИДА ИНСОН, 
ТАБИАТ ВА ҲАЙВОНОТ ОЛАМИ ДИАЛЕКТИКАСИ
Ғаниев Илҳом,
Термиз давлат университети ўзбек адабиётшунослиги кафедраси доценти, 
филология фанлари доктори
Чингиз Айтматовнинг “Алвидо, Гулсари” қисса-
си ҳам бошқа асарлари каби китобхонлар томони-
дан муҳаббат билан кутиб олинди
1
.
Одамзод ола-ғовурлар, шовқин ва ғазаб, ға-
лаба ва мағлубият, умид ва надоматдан иборат 
умри интиҳосида босиб ўтган йўлларига бир-бир 
назар ташлар экан, унда фақат битта нарса қол-
ганини туяди. У бутун мол-мулки, мансаби, об-
рў-эътибори, яқин кишиларидан айрилганда ҳам 
ўша нарсагина унинг сояси бўлиб қолади. Бу 
сояда олис йиллар, минглаб воқеа-ҳодисалар, 
одамлар, миллионлаб ўй-фикрлар, ташвишлар, 
изтироблар мужассам. Қандай шарт-шароит бўл-
масин, у одамнинг доимий йўлдошидир. Бахтда 
ҳам, бахтсизликда ҳам ягона ҳушёр кўз ва тасал-
лидир. Шунинг учун жонажон шаҳри ғаним қўлига 
ўтган, хотини, бола-чақасидан айрилган файла-
суф Стилпон шундай деганди: “Ҳаммаси ўзимда – 
адолатим, фасоҳатим, оқиллигим, хотиним ва бо-
лаларим ёди...” Ҳа, ўтиб кетган барча кишилару 
ҳодисотларнинг танҳо гувоҳи, ўтда ёнмас, сувда 
чўкмас белгию аломати хотирадир. Бироқ лаъ-
нати жунгжанглару совет тузуми Жўломонларни, 
Собитжонларни ўз она юрти, ота-боболаридан, 
улар ҳақидаги хотиралардан шафқатсизларча ай-
иргани ҳам аччиқ ҳақиқат. Ҳозирча фақат барҳа-
ётлик сирининг тагига етолмаган, энг олий ва шу 
билан бирга энг тубан мавжудот бўлмиш одам 
боласи “шири”, “туя териси”, “Чамбарак” операци-
яси, “иксзурриёдлар”, “чексиз ахборот оқими” син-
гари “кашфиёт”лари воситасида ўша муқаддас 
туйғуга-да тажовуз қилишга эришди. Лекин бу ҳол 
хотиранинг қудратини заррача сусайтиргани йўқ.
Инсон оғир мусибат дамларида, чўққидан қу-
лаганда ёлғизликда хотираларга берилади, ўтган 
умрини сарҳисоб қилади. Узоқ йиллик қадрдон дў-
сти Казангапни дафн этишга бораётган чоғ Эди-
1 
Қаранг: Радов Г. Танабай – друг Айтматова. “Комсомоль-
ская правда”, 1966 г. 6.05; Рашидов А. Ч.Айтматов. Адабий 
портрет // Сўнмас юлдузлар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат 
нашриёти, 1981; Дементьев В. Здравствуй, Танабай! “Лите-
ратурная газета”, 1966 г. 7 июня.
гейнинг кўз ўнгидан бутун бошли асрнинг миқё-
сига тенг ҳаётининг ҳар бир палласи бирма бир 
ўтгани бежиз эмас. Даҳшатли Иф қалъасида ўн 
йиллаб тутқунликда ётган Эдмон Дантесни ҳам, 
кимсасиз оролда неча йил одам зотининг йўлига 
зор-интизор бўлган Робинзон Крузони ҳам айнан 
эски хотиралар ўлимдан сақлаб қолганди. Қариб, 
озиб кетган, энди ҳеч нимага ярамай қолган қир-
чанғи оти Гулсари билан Александровка тепали-
гига аста-секин кўтарилаётган, ўзи ҳам анча ёшга 
бориб қолган Танабойни худди уларда бўлганидек 
турли хаёллар чулғаб олганди... Ҳа, ёшлигида бу 
йўлларни агар отда бўлса, ўқдай учиб, пиёда бўл-
са, кийикдек чопиб, босиб ўтарди. Ўшанда раҳ-
матли дўсти Жўра унинг бу қилиғидан кулиб, ҳа-
зиллашарди: “Сенга қолса ҳамма нарса тезроқ, 
дарров ҳал бўлса. Жаҳон революцияси ҳам бир-
дан амалга ошса! Революция-ку майли-я, Алек-
сандровкадан адирга олиб чиқадиган оддий йўлга 
ҳам сабринг чидамайди. Ҳамма одамлар аравада 
хотиржамгина ўтириб боришади-ю, сен бўлсанг 
сакраб тушиб, худди орқангдан бўрилар қуваёт-
гандек тоққа қараб югурасан. Хўш, нима фойда 
кўрасан? Ҳеч нарса. Бари бир тепада ўтириб 
олиб, бошқаларни кутасан. Жаҳон революция-
сига ҳам бир ўзинг кириб бормайсан, билиб қўй, 
бошқаларнинг ҳам етиб олишларини кутасан”
2
. 
Шўровий ибора билан айтганда, вужуди “инқило-
бий жўшқинлик”дан ёниб, эскиликни янчишда, ян-
гиликни жорий этишда ўз вақтида катта жонбозлик 
кўрсатган Танабой, муштумзўрларни қийратишда, 
қадимий халқ ҳунармандчилигини, хусусан, ўтов-
ларни йўқотишда жуда фаол бўлган Танабой шид-
датли 30-йилларнинг типик вакили эди. Ҳа, у бир 
вақтлар тенгдошлари билан полуторка машина-
ларга ўтириб, алвон ранг байроқни ҳилпиратган-
ча, совет тузумини, унинг доҳийларини, партияни, 
янги турмушни олқишлаганди. Ҳа, у яхши яшаб, 
яхши ишлаб юрган, йиғим-терим пайтида одам 
2 
Айтматов Ч. Алвидо, Гулсари – Тошкент: Ғафур Ғулом 
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978. – Б. 238. 

---

97
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
ёллаган ўгай акаси Қулибойни “Совет ҳокимия-