Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

zarkokil [f. ﻧرﻜﺎﻜﻞ - zarli gajak, kokil] 
(II; 138), 
patir [a. ﻔﻄﻴر – oshirilmagan, ko‘ptirilmagan 
(non)] (III; 237), 
salom [a. ﺴﻼﻡ - tinchlik, xavfsizlik; 
ko‘rishish, salomlashish] (III; 430), 
tumor [a. ﻄﻮﻣﺎر – 
o‘rog‘liq xat; noma, yozuv] (IV; 188), 
o‘kil [a. ﻮﻜﻴﻞ - 
ishonchli, vakolatli shaxs] (V; 145) kabi. 
Izohli lug‘atlarda ayrim bosh so‘zga tuzilgan 
so‘zlik maqolasidan keyin shu leksema ishtirok et-
gan etnografik birikmalar keltirilgan va izohlangan. 
1 
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси 5-томлик, 1-том. –Тошкент, 2006-2008. – Б. 5.
2 
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси 5-томлик, 1-том. –Тошкент, 2006-2008. 
– Б. 13.
Ushbu usulda berilgan etnografik birikmalar tarkibida 
o‘zlashma leksemalar bo‘lsa, ular sarlavhada chiqa-
rilib, etimologik ma’lumoti berilgan. 
Rasmi kushod 
[III; 353], 
ruxsat(i) om [III; 121] ob-xudoyi [III; 77] 
singari izofali etnografizmlar etimologiyasi izohlan-
magan. 
Demak, xalqimiz etnomadaniy hayotiga aloqa-
dor etnoleksemalarning asosiy qismi o‘zbekcha 
va umumturkiy leksemalardan tashkil topgan. Et-
nografizmlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek tiliga din 
va diniy tushunchalar (aza, to‘y va sh.k.) bilan bog‘liq 
urf-odat, an’analar asosan arab tilidan; kundalik tur-
mush tarzi, xususan, dehqonchilik, chorvachilik va 
boshqa sohaga tegishli etnografizmlar hamda ularga 
aloqador turli xil predmet nomlari ma’lum darajada 
fors-tojik tilidan o‘zlashgan. Vaqt o‘tishi natijasida 
bu etnografik hodisalar xalqning ajralmas ma’naviy 
boyligiga aylanib bo‘ldi. Mamlakatimizning bilingvizm 
hodisasi uchraydigan hududlarida mana shunday 
o‘zlashma etnografizmlar o‘zbekcha leksemalar bi-
lan bir qatorda xalq jonli nutqida qo‘llanaveradi. 
Besh jildli izohli lug‘atdagi o‘ziga xos yangiliklar-
dan biri avvalgi lug‘atda “eskirgan”, “diniy” kabi belgi-
lar ostida berilgan (yoki umuman berilmagan) tarixiy, 
etnografik, diniy terminlarga yangicha yondashuv
3
ekani ta’kidlab o‘tilgan. Ikki jildli izohli lug‘atda di-
alekt, diniy yoki tarixiy atama sifatida berilgan bir 
qancha leksemalar yangi izohli lug‘atda etnografizm 
ekani qayd etilgan. 
Izohli lug‘atlarda etnografik leksema va birik-
malarni berishda uslubiy va havola etuvchi qaydlar-
dan unumli foydalaniladi. Uslubiy xarakteristika va 
uni qayd etuvchi belgilar, asosan, chegaralangan 
qatlam (etnografizm ham shu qatlamga mansub 
– muallif izohi)ga oid so‘zlar uchun beriladi va ular 
izohli lug‘atda juda muhim vazifa bajaradi. Bunday 
3 
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Ўзбекистон миллий энци-
клопедияси 5-томлик, 1-том. –Тошкент, 2006-2008. – Б. 5.

---

33
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
belgi qo‘yish bilan so‘zning qo‘llanish sohasi, o‘rni 
va shu kabilar qayd etiladi
1
. Ushbu belgilar so‘zlik 
ma’nosi izohidan avval (qisqartma shaklida) keltirilib, 
bosh so‘z yoki shu so‘z ishtirok etgan birikmaning 
tematikasini ham belgilab beradi. Etnografik lekse-
malarga tuzilgan lug‘at maqolalarida