Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

С. М у т а л л и б о в , Морфология ва лексика тарихндан қис- 
қача онерк, 1959, 166-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Замонлар ўтиши натижасида айрим сўзлар ўзининг объек- 
ти билан боғлиқ равишда 
умумистеъмолдан чиқиб 
қолади, 
архаизм ё тарихий сўзга айлана бошлайди. Бироқ айрим ҳоллар- 
да ўша эскирган сўзлар япги объектнинг ифодаои учун яна 
ишлатила бошланадн. Бундай ҳол эскирган сўзларнинг янги 
маънода қўлланиши ҳнсобланади.
Масалан, ўзбек тилида ирбоб сўзи революциядаи бурун бир 
қишлоқ ҳокими, яъни эксплуататорпн ифодалаган бўлса, рево- 
люциядан сўнг бу сўз бир неча нил пстеъмол қилинмади, чунки 
у тарихий сўзга айланган эди. Аммо, маълум давр ўтгач, бу эс- 
кирган сўз тағин янги объект нфодаси учун янги маънода қўл- 
лана бошлади. Ҳозирги кунда арбоб сўзи фан, санъат, ада- 
биёт ва бошқа соҳаларда танмлган, жамиятимизнинг равна- 
қи учун хизмат қилувчи машҳур кшии маъносида фойдалани- 
лади: Халқимиз ф а п арбобларини чцқцр қурмат қилади. С а н ъ - 
атп а р б о б п Тўхтасин Жалилов кўпгина куйларнинг автори- 
дир.
Эскириб умумистеъмолдан чиққан, койимчалик яна янги маъ- 
нода ишлатила бошлаган сўзлардап мцқаддас, табаррук, раис, 
ходим, миришкор, домла, мушоира кабн сўзларнн ҳам кўрсатиш 
мумкин.
Сўз маъноларининг тарихий ўзгарунчанлиги ҳар бир тил 
тараққиётининг ички қонуннятлари аеоснда майдонга келади. 
Тилдаги бундай ҳоллар миқдор ўзгпршиларипинг сифат ўзга- 
ришларига ўтишини очиқ-равшаи кўрсатиб бсради.
9- 
§. Сўзларнинг шакл ва маъно муносабатларига кўра тур- 
лари. Тилда сўзлар хилма-хнл хусуснятларга эга бўлади. Маълум 
бир тушунча ё тасаввурни бир сўз эмао, балки бир неча сўз ҳам 
ифодалаб келкши мумкин. Дкснича, биргина 
сўз орқали бир 
неча тушунча ё тасаввур ифодаланнб, Гшр иеча маъно англаши- 
лади. Баъзи сўзларлинг маьполари бпр-бирига зид бўлиб, қара- 
ма-қарши тушунчаларни ёки тасаввурларни ифодалаб келади. 
Мана шундай маъно ва шакл мупосабатларига кўра сўзлар, асо- 
сан, уч хил бўлади: омонимлар, синонимлар ва антонимлар. 
Буларни бирма-бир кўриб чнқайлик.