Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

кўм -кўк, онда-сонда битта-иккита сигир, қўй 
кўринар зди. (А. Қаҳҳор.)
11арчалардаги секин-секин, ранго-ранг, кўм-кўк, онда-сонда 
сўзлари такрорий сўзлар ҳисобланади.
Такрорий сўзлар маъносига кўра икки турга эга:
1. Иккала компоненти ҳам тўлйқ маънога эга бўлган так- 
рорий сўзлар: аста-секин , тез-тез, 
катта-катта, 
қатор-қатор, 
(шр-бир, айрим-айрим, кула-кула, бориб-бориб кабилар.
2. Биринчи компоненти тўлиқ маъно англатиб, иккинчи компо- 
ненти ҳўшимча маъно билдирадиган такрорий сўзлар: чой-пой, 
ион-пон, патир-сатир, дон-дун, 
патнис-матнис, 
майда-чуйда, 
соч-поч, ош-пош, дафтар-пафтар кабилар.
Такрорий сўзлар шакл жиҳатдан асосан уч турлидир:
1. Бир хил шаклдаги такрорий сўзлар: қоп-қоп, даста-даста, 
қатор-қатор, йиғлай-йиғлай кабилар.
2. Ҳар хил шаклдаги такрорий сўзлар: дон-дун, ғарч-ғурч, 
сал-пал, чой-пой, ош-пош, онда-сонда каби.
3. Морфемали такрорий сўзлар: борми-бор, олдинма-олдин, 
бирдан-бир, оғиздан-оғизга, бешу-беш кабилар.
Такрорий сўзлар бадиий адабиётда^ тасвирлаш воситалари- 
дан бири — кучайтириш приёми сифатида кенг фойдаланилади, 
шунинг учун ҳам бундай сўзларнинг аҳамияти каттадир.
Умуман олганда, такрорий сўзлар сўз маъноларини конкрет- 
лаштириш, аниқлаш ва кенгайтириш учун хизмат қилади.
III. ҲОЗИРГИ УЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ 
ЛУҒАТ СОСТАВИ
10-§. Луғат состави ҳақида. Ҳар бир тилнинг луғат состави 
кенг маънода шу тилда ишлатиладиган барча сўзларни ўз ичига 
қнмраб олади. Луғат состави тилнинг аҳволи қандайлигини,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

унинг хилма-хил сўзларга бойлигини кўрсатади. Тилнинг аҳволи 
луғат составидаги сўзларнинг миқдори — сони билангина эмас, 
шу билан бирга, сўзларнинг ҳар хил маънолари ва маъно оттен- 
калари билан белгиланади.
Тилнинг луғат состави замонлар ўтиши билан ўзгариб тура- 
ди: эскирган сўзлар (архаизм ва историзмлар) 
истеъмолдан 
чиқиб ҳолади, янги сўзлар — неологизмлар пайдо бўла бошлай- 
ди, сўз маънолари кенгаяди ёки тораяди ва ҳоказо. Шундай 
аҳволни ўзбек тили луғат составида ҳам кўрамиз.
Узбек тилида қўлланадиган ҳамма сўзлар ўзбек тилининг 
л у ғ а т с о с т а в и деб аталади. Узбек тилининг луғат состави 
хилма-хил бўлиб. турли қатламлардан иборат.
11-§. Узбек тили луғат составидаги асосий қатламлар. Узбек 
тилининг лекеик қатламини аниқлаш учун сўзларнинг қайси со- 
ҳада қўлланишига, давр-замонга кўра истеъмол этилишига ва 
сўз туркумлари жиҳатидан таркибига эътибор бериш лозим. 
Узбек тили луғат составида қуйидаги қатламлар бор:
1. Қенг омма учун тушунарли ва ҳаётда тез-тез қўллаиади- 
ган сўзлар: ер, сув, буғдой, нон, киши, бола, ҳайвон, қуш, бош, 
оёқ, ўроқ, болта, 
тинчлик, 
турмуш, кўйлак, 
дўппи, 
қозон, 
товоқ кабилар.
2. Турли касб-ҳунарга оид терминлар: шончўп, қолип, бигиз, 
мум 
(этикдўзлик 
касбига 
доир 
тсрминлар); йўрмадўзлик, 
чизмакашлик, зеҳдўзлик, дўппидўзлик, зардўзлик (каштачилик 
ҳунарига тегишли термннлар) вл шу кабилар.
3. Маҳаллий шева сўзлари: ёргучоқ (Бухорода) — қўл тегир- 
мони; гаримдори (Тошкснтда) — қалампир; занги (Хоразмда) — 
нарвон ва бошқалар.
4. Турли соҳаларда қўлланадиган русча-иитерпационал сўз- 
лар: совет, колхоз, совхоз, трактор, комбайн, бульдозер, кино, 
радио, театр, фонетика, лексикология, математика кабилар.
5. Эскирган сўзлар 
(архамзмлар ва историзмлар): фирқа 
(партия), кашшоф (пионер),