Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

§. Диалектизмлар. Диалектнзмлар тор доирада қўллана- 
ди, улар маълум шева вакилларига тушунарли бўлади. Диалек- 
тизмларнинг баъзилари адабий тнлга ўтнб, ўша халқ ё миллат- 
нинг барча вакилларига тушуиарлн бўлиб кетиши ҳам мумкин.
Узбек тили туркий тиллар орасида кўи диалектли тил бўлиши 
билан ажралиб туради1. Шунинг учун ҳам ўзбек тилида диа- 
лектизмлар кўпдир.
Мисоллар:
Тошкент
дизлектида
Фарғона
диалектида
Бухоро
диалектида
О ш п р қ я н я
динлектида
Хоразм
диалектида
Адабий
тилда
нарвон
шоти
нарвои
(норбои)
парвон 
(порбон)
занги
нарвон
дўппи
дўппи
калпўш
(калламўш)
қалпоқ
тахя
(тақя)
дўлпи
жилла
ҳеч (бўл-
ҳеч (бўл-
ҳеч (бўл-
—
ҳеч (бўл-
(бўлмаса)
маса)
маса)
маса)
маса)
устара
устара
поку
поку
поки
устара
варрак
(воррак;
варрак
бодпарак
шохин
бодрак
варрак
гармдори
қалампир
қалампир
(қаламфур)
қалампир
мурч
(ажи)
қалампир
ҳозли
эшик (ҳов- 
ли)
ҳовли
ҳовли
уи
ҳовли
1 Қаранг: В. В. Р е ш е т о в , Ш. Ш о а б д у р а ҳ м о н о в , Узбек диалек- 
тологиясн, 1959, 12-31- бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ГН1И|>
скгир
инак
|< у и м о ц
унамоқ
роаи бўл- 
моқ
1 11|>1ИТТО-
айланиб
айланиб
н ш м ' 
бўлай
кетай
кетай
Ук бй
камалак
тирикамон
ч у м о л и
чумалик
мўрча
мушук
мишиқ
/шшак
инак
сигио
сигир
рози бўл-
кўнмоқ
кўнмоқ
моқ
айлаииб
айланай
айланиб
кетай
кетай
тирикаман
ўқ ёй
ўқ ёй
мўрча
қоринжа
чумоли
пишак
пишик
мушук ва
(мушук)
шу кабилар
Бадиий адабиётда маҳаллий колоритни бериш, персонажлар 
иугҳини индивидуаллаштириш учун диалектизмлардан фойда- 
лииилади.
*
*
*
Маълум бир тил лексикаси ижтимоий-диалектал 
таркиби 
жнҳатидан ўрганилар экан, шу тилда ишлатилган жаргонлар ва 
ирголар ҳаҳида ҳам фикр юритиш лозим. Бу ўринда ўзбек ада- 
бий тилида қўлланган баъзи бир жаргонлар ва арголар бўйича 
қнсман фикр юритамиз.
Маҳаллий-территориал диалектларнинг сўзлари (шева сўз- 
лари) диалектизмлар саналса, «синфий диалектнинг сўзлари» 
жаргонлар ҳисобланади. Жаргонлар синфий айирмаликни кўр- 
сагиб 
берадиган, юқори табақа вакиллари 
учун тушунарли 
бўлган баъзи сўз — иборалардир.
Жаргонлар ўзбек тилининг ўз сўзларидан, баъзан бошқа тил- 
лардан (масалан, араб ва тожик тилларидан) олиниб қўлланган 
еўзлардир.
Октябрь революциясига қадар ўзбек тилида айрим жаргон- 
лар мавжуд бўлган. Эксплуататорлар ўзларини меҳнаткашлар- 
дин юқори тутиш ва ўз мақсадларини улардан яшириш учун 
жаргонларни қўллаганлар.
Мисоллар: Муллорўзи. Бизга зиёфат малҳуз эмас. Н еъ м а - 
т и ж а н н а т н и келтир. (Ҳ. Ҳ . Ниёзий.)
(Малҳуз эмас — мулоҳаза қилинган эмас, ўйлаган эмасмиз; 
неъмати жаннат — ёр, маҳбуба, бу ўринда Ойхон деган маъ- 
нода).
Яна мисоллар: Ш о е ъ ц и л и н г (билдиринг маъносида), т а - 
вақц уъ а й л а н г (умид билан кутинг), т а в а ж ж у ҳ а й л а н г 1, 
тТ а н зи л д ен г, тақсир»2 (танзил — фойда маъносида) ва шу ка- 
билар.
1 Қаргшг: С . И б р о ҳ и м о в, Тил ҳақида умумий маълумот, «Совет мак- 
тлбн» 1953, № 3, 23—25- бетлар.
2 С. А й н и й, «Одина» повести.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Жаргонлар меҳнаткаш омма учун хизмат қилмаган, умумхалқ 
лексикасида ишлатилмаган, фақат тор доирадаги юқори табақа 
лексиконида фойдаланилган, холос.
Арголар маълум социал группа кишиларигагина тушунар- 
ли бўлган сўзлардир. Арголар ҳам умумхалқ тилидан олинибиш- 
латилган сўзлардир. Арголар, гарчи синфин табақаланишни 
кўрсатмаса-да, аммо бундай сўзлар ҳам кенг халқ оммасига ту- 
шунарли бўлмайди. Шу жиҳатдан арголар жаргонларга ўх- 
шаш бўлади.
Октябрь революциясигача ўзбек тилида созандалар. ҳофизлар, 
ўғрилар, савдогарлар ва бошқа групналарнннг арголари бўл-
ган.
Мисоллар:
1. Созандалар, ҳофизлар аргосидаи:
якан (пул), нойи (йўқ), ханокар (қорни), хит (оч), ҳасут (нон), 
дах (яхши, дуруст маъносида) кабнлар.
2. Уғрилар аргосидан: лой (пул), ҳариф (пул эгаси ё ўғрилик 
объекти), шабаш (менга бериб юбор), мандра ё мура 
(нон), 
лигави (милиция) кабилар.
3. Савдогарлар аргосидан: сар ёки сари пиёз 
(минг сўм), 
сару нимсар (бир мингу беш юз сўм), капара (олти минг сўм) 
ва шу кабилар.
4. Безорилар аргосидан: 
замри (жим тур 
ё тўхтаб тур), 
атамри (гапир ё аввалги ишиигни давом эттир), шухур ёки атан- 
да (қоч), хамка (нон), дешевка (чақимчи, сўз ташиб юрувчи), 
рубай (егин) кабилар.
Ҳозирги ўзбек адабий тили лекснкасида жаргонлар ва арго- 
ларни ишлатиш учун эҳтисж йўқ. Тилии бундай кераксиз сўз- 
лардан тозалаш лозим.