Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

VI. ЭҚ СПРЕССИВ ВА СТИЛИСТИҚ ЖИҲАТДАН ҲОЗИРГИ УЗБЕК 
АДАБИЙ ТИЛИНИНГ ЛЕКСИКАСИ
22-§. Умумистеъмолдаги сўзлар. Тилнинг луғат составида 
мавжуд бўлган барча сўзлар турмушнннг ҳамма соҳаларида бир 
хилда қўлланмайди. Шундай сўзлар борки, улар ҳаёт учун за- 
рур бўлиб, шу халқ ё миллатнинг барча аъзолари томонидан кенг 
равишда ишлатилади. Шундан сўзлар ҳам борки, улар бир со- 
ҳада қўлланиб, иккинчи бир соҳада деярли қўлланмайди. Айрим 
сўзлар эса сўзловчи ё ёзувчининг предмет, воқеа, ҳодисаларга 
муносабатини, қандай қарашини ёки унинг ҳис-ҳаяжонини ифо- 
далайди. Мана шундай ҳоллар луғат составидаги сўзларни экс- 
прсссив-стилистик томондан турларга ажратиб ўрганишни та- 
Қозо қилади.
Ҳозирги ўзбек тили лексикасидаги сўзларни экспрессив-сти- 
листик томондан дастлаб иккига: умумистеъмолдаги сўзларга 
ва стилистик чегараланган сўзларга бўлиш керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ҳаёт учун жуда зарур бўлган, кенг истеъмол қилинадиган
|'1лр у м у м и с т е ъ м о л д а г и с ў з л а р дейилади. Масалан:
. I, I. қор, дала, дарё, денгиз, ўрмон, катта, кичик, бир, ўн, юз, 
иин,\ 
мен, сен, у, биз, ишламоқ, тишламоқ, ўқимоқ, ёзмоқ, эрта, 
бцгун, қозир, ва, ҳам, фақат, ёлғиз кабилар.
23- §. Стилистик чегараланган сўзлар. Сўзлашув тилига хос 
пўлиб, адабий тилда кам ишлатиладиган, турмушнинг бир со- 
<рн-ида қўллйниб, бошқа соҳасида деярли истеъмол қилинмай- 
днган, шунингдек, ҳис-ҳаяжонни ифодалайдиган сўзлар с т и-
/ ш с т н к ч е г а р а л а н г а н с ў з л а р саналади.
Стилистик чегараланган сўзлар, асосан, уч турли бўлади: 
д) огзаки нутққа хос сўзлар, б) ёзма адабий тилга хос сўзлар, 
и) змоционал хусусиятга эга бўлган сўзлар.
24- §. Оғзаки нутққа хос сўзлар. Маълумки, умумхалқ ти- 
лининг икки шакли — оғзаки ва ёзма (адабий-китобий) шакл- 
дпри бор. Улуғ рус ёзувчиси А . М . Горький айтганидек, бизда 
ншланмаган «хом» тил ва сўз санъаткорлари (олимлар, ёзув- 
чилар, мутахассислар) томонидан ишланган, маълум қолипга 
голинган, нормалаштирилган тил бор. Оғзаки тил ишланмаган 
<Ч,иса, ёзма (адабий) тил ишланган, маълум қоидага, нормага 
йуйеундирилган тилдир.
Оғзаки нутққа хос бўлган сўзлар ж^мласига оддий сўзла- 
шув нутқига доир сўзлар, диалектизмлар (шева сўзлари), вуль- 
гдризмлар (қўпол сўзлар), варваризмлар (ўринсиз ишлатил- 
Пш чс! тилларнинг сўзлари) киради:
Мисоллар:
—Э — э, 
жинни
бўлиб қолдингми? Вой-бўй, қиймалаб ташлабсан-ку бутун 
'шрмларии, тентак. 
(Ойбек.)
— Жим, 
аҳмоқ, додлама!— деб Сарварни итарди Бўта. (С. Аҳмад.)
Мон бобомнинг қўлидан тортаман:
— Ҳавдалак.
— Тек тур,