Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

V. ИЖТИМОИЙ-ДИАЛЕКТАЛ СОСТАВИ ЖИҲАТДАН ҲОЗИРГИ 
УЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ ЛЕКСИКАСИ
17- 
§. Актив ва пассив сўзлар. Тилда мавжуд бўлган сўзлар 
бмрчаси ҳар вақт ҳам бир хилда ишлатилмайдк. Тилдаги сўзлар 
лнмон, давр, шароит талабига кўра қўлланилади. Давр ўт-иши,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шароитнинг ўзгариши билан баъзи нарсалар муомаладан чиқиб 
қолади, яшашдан тўхтайди, уларни ифодаловчи сўзлар ҳам 
истеъмол қилинмайди. Айрим вақтлар бир нарсанинг номини 
билдирган сўз бошқа сўз билан алмашади.
Жамиятда янгиликларнинг пайдо 
бўлиши, янги нарсалар, 
янги воқеа-ҳодисалариинг майдонга келиши тилдан уларнинг 
ифодаси учун янги сўзларни талаб қилади. Бу эҳтиёжни қон- 
дириш учун тилда янгн сўзлар юзага келади ёки мавжуд сўзлар- 
нинг баъзилари янги маъно касб этади.
Шундай қилиб, тиллаги сўзлар истеъмол қилиш жиҳатдан, 
давр ва шароитга қараб ишлатиш томондан актив ва пассив 
сўзларга бўлинади.
Актив сўзлар кенг истеъмол қнлннадиган сўзлардир. Актив 
сўзлар шу халқ ё миллатпинг барча аъзоларига: ишчилар ва 
колхозчиларга, олимлар ва ёзувчиларга, чорвачилар ва пил- 
лачиларга — ҳаммага тушупарли сўзлардир. Масалан: сув, нон, 
ош, кийим, уй, катта, кичик, ишрчн, аччиқ, яхши, бир, икки, 
ўн, юз, минг, тез, секин, ҳозир, зртага, мен, сен, у, қандай, 
ишламоқ, ухламоқ, уйғонмоқ, ўқимоқ, аммо, бироқ, ёлғиз, ҳат- 
то каби сўзлар актив сўзлар жумлаенлапдир.
Пассив сўзлар кенгистеъмол қнлинмнйдпган сўзлардир. Пас- 
сив сўзларнинг маъноси шу тилда сўзловчи киишлар учун тушу- 
нарли бўлади. Пассив сўзлар эскнриб, кепг қўлланишдан чиқиб 
қолган, тарихий роман, достопларда иа тарих ҳам адабиёт та- 
рихи китобларида ишлатиладигап сўзлардир: бўрк (телпак), риё- 
зиёт (математика), шўро (сопет), амир, миршаб, қози, сўфи ка- 
би сўзлзр пассив сўзлар саналади.
Архаизмлар ва историзмлар пассив сўзлар ҳисобланади.
Шуни айтиш керакки, дапр ўтппш билаи баъзи актив сўзлар 
пассив сўзларга (батрак, қўшчи, нирком, фирқа кабилар) ва, 
аксинча, айрим пассив сўзлар актин сўзларга (арбоб, муқаддас, 
раис, офидер, генерал сипгари) ўтиб турншн мумкин.
Энди пассив сўзлар (архаизмлар, историзмлар)ни, шунинг- 
дек, янги сўзлар (неологизмдар) нн ва шева сўзлари (диалек- 
тизмлар)ни бирма-бир қисқа равшида кўриб чиқамиз.
18-§. Архаизмлар. Архапзм юионча сўз бўлиб, агсЬаюз — 
қадимги демакдир. Замон ўтиши, шароит ўзгариши билан баъзи 
нарсалар йўқолади ва шу билан бир қаторда уларни ифодалай- 
диган сўзлар ҳам истеъмолдан чиқиб қолади. Шунинг патижа- 
сида баъзи сўзлар эскиради.
Айрим вақтлар нарсалар муомалада бўлгани ҳолда, улар 
янги ном олади. Бундай қўлланмай қолган сўзлар ҳам эскирган 
саналади.
Демак, тилда сўзларнинг эскириб қолиши икки хил: а) ар- 
хаизмлар, б) историзмлар шаклида бўлади.
Архаик сўзлар орқали ифодаланадиган предметлар мавжуд 
бўлади, бироқ у предметлар аввалги номлари (эскирган сўзла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

|»и) билан эмас, балки янги сўзлар, яъни эквивалентлари бйлан 
ифодалаиади.
Демак, эскириб, истеъмолдан чиққан, ўзининг эквивалентига 
*на бўлган сўзларга а р х а и з м л а р дейилади.
Мисоллар: дирам (танга), жайб (ёқа, чўнтак), зин (эгар), 
илк ё илик (қўл), киева (кийнм), товочи 
(хабарчи), сафина 
(ксма; шеърлар тўплами), кашшоф (пионер), дорилфунун (уни- 
нсрситет) 1<абилар.
Омма орасида лекния, доклад суҳбатлар ўтказганда, мак- 
шбларда дарсларни олиб боришда архаизмларни ишлатмаслик 
ксрак. Баъзан бадиий адабиётда шоирлар, ёзувчилар, драматург- 
лар томонидан давр характеристикасини ва тантанали воқеа- 
ллрни бериш учун, умуман, маълум стилистик мақсадга кўра 
/|р.\аизмлардан фойдаланилади, лекин бундай ҳолларда у сўзлар 
нзоҳланиши зарур. Шундай қилинмаса, истиқлол (мустақил- 
лик), мухторият (автономия), жумҳурият 
(республика), бай- 
нилмилал (интернационал), йўқсил (пролетар) каби архаизм- 
/IIIр, айниқса, ёш авлод учун тушунарли бўлмайди.
19-