Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

§. Историзмлар. Эскирган сўзларнинг бир тури тарихий 
'ўзлардир. Историзмлар орқали ифодаланадиган нарсалар муо- 
маладан чиқиб қолган бўлади. Историзмлар ўзларининг экви- 
и.|.и'11тларига (янги сўзларига) эга эмас.
Историзмлар эскиргани ва истеъМолдан чиқиб қолгани жи- 
ҳагдан архаизмга ўхшаса-да, бироқ бундай сўзларнинг фарқ- 
/нфи ҳам мавжуд:
1. Архаизмлар 
орқали ифодаланадиган нарсалар мавжуд 
Оўлса, историзмлар орқали ифодаланадиган предметлар йўқол- 
кш бўлади.
2. Архаизмларнинг эквиваленти мавжуд бўлиб, у шу билан 
(ниги сўз ёки синоними билан) ифодаланса, историзмларнинг 
•жниваленти бўлмайди.
3. Архаизмлар даврлар ўтиши билан пассив сўздан актив 
| ўзга айланиши мумкин, историзмлар эса бундай хусусиятга эга 
змас.
Шундай қилиб, эскириб, истеъмолдан чиқиб қолган, ўзининг 
зкшшалентига эга бўлмаган сўзларга историзмлар дейилади.
Мисоллар: улоба, уркамоч, бохсум, тутмоқ (озиқ-овқат ном- 
лари); наврўзий, ширдоғ, дакма, ялак, 'ёғли; хон, бек, подшо, 
пнзир, амир, миршаб, элликбоши, мингбоши, қўрбоши ва шу ка- 
бнлар.
Юқорида историзм сўзлардан келтирилган 
мисоллар Ок- 
'|цбр|> революциясидан илгариги даврга хос бўлса, совет даврида 
нсторизмга айланган сўзлар ҳам бор: батрак, қўшчи (союзи), 
нэп. рабфак, ширкат, нарком кабилар.
Буидай сўзлар тарих китобларида, тарихий мавзуларда ёзил- 
1 .П1 бадиий асарлар (роман, қисса, драма, достонлар)да ва 
б/п.заи дипломатия услубида қўлланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

20- §. Неологизмлар. Неологизм юнонча сўз бўлиб, пеоз — 
янги, 1одоз — сўз, яъни я н г и с ў з демакдир.
Жамиятда бўладиган ўзгаришлар, янги воқеа-ҳодисалар, пай- 
до бўладиган янги объектларга боғлиқ ҳолда янги сўзлар ҳам 
майдонга келади. Ҳар бир тилда, жумладан ўзбек тилида ўз сўз 
бойлиги асосида янги сўзлар (лексик неологизмлар ва семан- 
тик неологизмлар) яратилади.
Демак, янги объект, янги воқеа-ҳодисаларни ифодаловчи 
янги сўзлар н е о л о г и з м л а р дсйилади.
Мисоллар: аълочи, ўқувчи, ўхшатиш, сифатлаш, муз ёрар, 
томорқа, халқаро, миллатлараро, фарҳодчилар, турсунойчилар 
кабилар.
Тилшуносликда янги маъно каеб этган эски сўзлар (муқад- 
дас, ходим, домла каби), яъни ссмаитик неологизмлар, бошқа 
тиллардан яқинда кирган сўзлар (жскаватор, телевизор, космо- 
навт каби) ҳам неологизмлар қаторига киритилади.
Ҳозирги ўзбек адабий тили лекснкаси, бир томондан, ўз сўз 
бойлиги асосида яратилган неологизмлар билан бойиган бўлса, 
иккинчидан, рус тили ва у орқали бошқа тиллардан кирган ян- 
ги сўзлар (русча ва интернационал сўзлар) билан бойиган ҳам- 
да бойиб бормоқда.
21-