Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

Қаяон кийсанг апглас, унутпма бўзинг.
(Аҳм ад Югнакий
Бу байтдаги иккинчи мисранинг кўчма маъноси (афоризмнинг 
моҳияти) биринчи мисрада изоҳлангандир.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Қафасдан бўшалган ҳар қуш 
Қайтиб ўзини солурму?
(Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий.)
Бу афоризмнинг кўчма маъноси — эркинликка эришган меҳ- 
наткашлар эксплуататорларга қайта таслим бўлишни истамай- 
дилар, демакдир.
Афоризмлар ҳам маҳоллар каби шакл жиҳатдан икки тур- 
лидир:
й) прозаик шаклдаги афоризмлар:
М уш укка риоят кабутарга офатдир ва шағал жонибин1 тут- 
моҳ товуқ тухмин қурутмоқдир. (А . Навоий.) Бу афоризм душ- 
ман томонини олма, уни ҳимоя қилма, душманга омон берма, 
деган кўчма маъноларни ифодаламоқда.
Ифлос қўл билан отилган балчиқ тоза кишига асло юқмайди. 
(Ш . Рашидов.)
Бу афоризм туҳматчи, ғийбатчиларнинг бўҳтони, душман- 
ларнинг иғвоси виждонли кишиларни, дўстларни чўчита олмайди, 
деган кўчма маънони билдирмоқда.
б) поэтик шаклдаги афоризмлар:
Эрурман васлинга доим талабгор,
Нечаким тун узун бўлса, тонги бор.
(Хоразмий.)
Бу афоризм ҳар қандай меҳнат, ҳар қандай қийинчилик- 
ларнинг охирида роҳат, албатта, бўлади, деган маънони ифода- 
ламоқда,
Ут иши — қовурмоқ,
Ел иши — совурмоқ.
(А. Навоий.)
Бу афоризм дўст ҳамиша яхшилик, душман эса доимо ёмон- 
лик қилади, деган маънони билдириб келмоқда.
«
Сарву гулу лола харидори бор,
Л ек сомоннинг дағи бозори бор.
(А. Навоий.)
Бу ҳикматли ибора орқали ҳар нарсанинг ўз талабгори, ҳар 
бир ошиқнинг ўз маъшуқаси бор, деган маъно ифодаланмоқда.
Марксизм классиклари томонидан айтилган қимматли ибо- 
ра ва шиорлар, шунингдек, машҳур шахслар, давлат арбобла- 
ри тарафидан айтилган қимматли ифодалар ўз характери жи- 
ҳатдан афоризмларга яқиндир: Д и н — халқ учун афюндир.
1 Жониб — томон, тараф маъносидадир.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(К. М аркс.) Меҳнат — барча бойликларнинг манбаидир. (Ф . Э н - 
гельс.) Агар душман таслим бўлмаса, уни янчадир (М . Горь- 
кий.) ва шу кабилар.
Булар ўзбек тилида янги ифодалар бўл.иб> рус тилидан тар- 
жима қилиш натижасида майдонга келгандир. Бундай мисол- 
лар рус тилининг ўзбек тили фразеологиясини бойитишда ҳам* 
баракали таъсирини кўрсатади.
Мегафорик иборалар ҳам фразеологик бирлашманинг тур- 
ларидан биридир. Бундай иборалар кўпинча икки сўздан, баъ- 
зан уч-тўрт сўздан таркиб топиб, бирикма ҳолича бир кўчма 
маънони билдиради. Метафорик иборалар: предметларни бир-би- 
рига ўхшатиш усули билан ифодалайдш Метафорик иборалар 
кўпинча адабий тилда қўлланади.
Мисоллар:
Бу —