Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

Аччиц чойдан бўл- 
син. Бундай 
аччиц гаплардан биз ҳам бснасиб қолмадик. 
(С. Анорбоев.) Биринчи мисолдаги аччиқ чой ибораси синтактик 
боғланма бўлиб, ҳар бир сўз лексик мач^посида қўлланмоқда. 
Иккинчи миоолдаги аччиц гап ибораси фразеологик қўшилма 
ҳисобланади, чунки бунда гап сўзи ўз маъиосида, аччиц сўзи эса 
кўчма маънода (койитувчи, ранжитувчи 
маъноларида) ишла- 
тилган.
Яна тубандаги мисоллар чоғиштирилсин: Биз 
ишнинг кўзини 
билувчи кадрларни тарбиялаишмиз керак. Бу 
чолнинг кўзи 
ҳали яхши кўради. 
Ғалабанинг калити бизнинг цўлимизда! 
(Яшин.) 
Ш кафнинг калити кимда экан? ва бошқа шу кабилар.
Фразеологик қўшилмаларпи компонентларининг ўзаро ало- 
қага кириши, уларнинг қайси сўз туркумлари орқали ифодала- 
ниши жиҳатдан уч турга ажратиш мумкин: а) қаратқичли фра- 
зеологик қўшилма, б) 
сифатловчили фразеологик қўшилма,
в) предикативли фразеологик қўшилма.
Қаратқичли фразеологик қўшилмаларда биринчи сўз ўз лек- 
сик маъносида келган компонент қаратқич келишигида (ё бел- 
гили, ё белгисиз шаклда), иккинчи сўз — кўчма маънода келган 
компонент қаралмиш ҳолида бўлади:— Уртоцлар,— деди Қулму- 
род,— бу далилларнинг ҳаммасидан маълум бўлишича, жино- 
ятнинг ипи бориб «Нўъмон ўғли» деган йигитга тацалади
,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(С . Айний.) И ш н и н г К ўзи н и топдим, деб ўйладинг-да. (А . М ух- 
тор.) Бу мисоллардаги жиноятнинг ипи 
(жиноятнинг бошла- 
ниши, сабаби маъносида), ишнинг кўзи (ишнинг йўли, усули, 
методи маъносида) иборалари 
қ а р а т қ и ч л и ф р а з е о л о -
г и к қ ў ш и л м а л а р д а н д и р .
Жамиятнинг гули, тинчлик кабутари, пахтанинг тили, меҳнат- 
нинг меваси, жиноятнинг изи каби иборалар ҳам фразеологик 
қўршлма жумласига киради.
Сифатловчили фразеологик қўшилмаларда биринчи сўз — 
кўчма маънода келган компонент сифатловчи, иккинчи сўз — ўз 
маъносида келган компонент сифатланмиш вазифасида келади: 
Тўхтамурод умрида дадасидан бунчалик ц а т т и қ гапэшитма- 
ган эди... Дадасининг а ч ч и қ с ў з л а р и миясига қадалди-қолди. 
(С . Анорбоев.) Мисоллардаги қаттиҳ гап (койитувчи, ранжитув- 
чи маъносида), аччиқ сўзлар (койитувчи, ранжитувчи; таъсирли 
маъносида) иборалари с и ф а т л о в ч и ф р а з е о л о г и к ҳў-
ш и л м а л а р д а н д и р.
Сифатловчили (|)разеологик қўшилмага оғир йигит, қалтис 
ҳазил, нозик масала, нордон сўзлар, қўли гул киши каби ибора- 
лар ҳам мисол бўла оладн.
Предикативли фразеологик қўшилмаларда биринчи компо- 
нент — ўз маъносида келган аналигик типдаги қўшма феълнинг 
етакчи қисми, иккинчи компонент— кўчма маънода келган ана- 
литик типдаги қўшма феълнинг кўмакчи қисми алоқага кирган 
бўлади: Б у касалнинг эндигина иштпақаси о ч и л д и . Қомсомол 
яна кўрсин, о в о зга қ ў й с и н . Мисоллардаги иштаҳаси очилди 
(иштаҳага кирди, энди овқатланишга киришди маъносида), 
овозга қўйсин (овоз натижасини билсин, сайлаб кўрсин маъ- 
ноларида) иборалари п р е д и к а т и в л и ф р а з е о л о г и к қў- 
шилмалардан саналади.
Уққа тутди, тўпга тутди, қўл кўтарди, ҳақинг кетмайди, ваъ- 
да берди каби иборалар ҳам предикативли фразеологик қўшил- 
малар жумласига киради.
Н< 
$
*
34-