Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

Кўзлари хуморингдан.
(Ҳ. Олимжон.)
Бу банддаги Ватан сўзи боғ, гулэор сўзлари орқали, яъни 
Ватаннинг бир бўлаги билан, шунингдек, севимли қиз (ёр) 
сўзи кўзлари хумор, яъни дилбар чеҳрасининг бир бўлаги орқа- 
ли ифода этилмоқда.
Яна: Республиканинг колхоз қишлоғида туғилган кўплаб 
кичкинтой гр а ж д а н л а р и жуда соз шароитда яшаш ва ўқиш 
имкониятига эга. («Қизил Узбекистон».)
Навоийлар замонасида эски ўзбок тилида ва боғловчиси 
такрорланувчи боғловчи тарзидя ншлатилган бўлса, ҳозирги 
аамон ўзбек адабий тилида у (ип) якка богловчи саналади.
Колхоз раиси ўзи учун м а ш и н а сотиб олди.
Биринчи мисолда болалир сўзн гражданлар сўзи орқали,| 
яъни ҳали ҳуқуққа эга бўлмаган ёшлар — кичкинтойлар тушун- 
часи мамлакатнинг ҳуқуққа эга бўлган кишилари — гражданн 
лар тушунчаси билан; иккинчи мисолда кўплик тушунчаси бир-! 
лик тушунчаси билан (Навоий сўзи орқали) ва охирги мисолда 
тур тушунчасини билдирувчи антомобиль сўзи тўда маъносини 
билдирувчи машина сўзи орқали нфодалапган.
Сўзларни метафора, мстоинмия, синекдоха 
ёрдами билан: 
кўчма маъноларда қўллаш тил луғат составининг, айниқса сўз- 
лар семантикасининг доирасини кенгайтиради 
ва лексикани; 
бойитади.
Сўзларни кўчма маънода ишлатишнинг турларидан бўлган 
метафора, метонимия ва сииекдоха бадиий адабиётда муҳим 
тасвирлаш воситаларидан ҳисобланади.
8- 
§. Сўз маъноларининг 
ўзгарувчанлиги. 
Тил кишилик 
жамияти билан бирга пайдо бўлган, у билан боғлиқ ҳолда ри- 
вожланиб келмоқда. Бу тараққиёт давомида тилнинг луғат сос- 
тави — сўз бойлиги аста-секинлик билан ўзгаради ва бойнб бо- 
ради. Луғат составидаги айрим сўзлар эскириб, 
истеъмолдан 
чиқиб қолади, анчагина янги сўзлар пайдо бўлади ёки бошқа 
тиллардан янги сўзлар қабул қилинади. Тилнинг грамматик
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қурилиши эса жуда ҳам секинлик билан ўзгаради, силлиқла- 
шади ва мукаммаллашиб боради.
Тил луғат составининг ўзгариши билан боғлиқ равишда сўз 
маънолари ҳам ўзгара боради. Бу ўзгариш тилнинг бутун тари- 
хий тараққиёти давомида юз беради. Баъзи сўзлар шаклан ўз- 
1 армай, маъно томондан ўзгаради, бир маънони билдирган сўз 
бир неча маънони ифодалай бошлайди ва ҳоказо.
Тилда “мавжуд бўлган сўз маъноларининг тарихий ўзгари- 
шидан сўз маъноларининг кенгайиши ва торайиши тўғрисида 
тўхтаб ўтайлик.
Маънонинг кенгайиши. Замон ўтиши билан тилдаги баъзи 
сўзлар дастлабки англатган маъноларидан ташқари, яна бошқа 
инги маъноларни ифодалай бошлайди.
Масалан, ўзбек тилида ватан сўзи дастлаб бировнинг мудки, 
уйи маъносини ифодалаган. Қейинчалик, у сўз дастлабки маъ- 
носи билан бир қаторда район, иттифоқчи республика ва С С С Р
маъноларини ҳам билдира бошлайди.
Мисоллар чоғиштирилсин: Раҳимнинг туғилган ватани — Са- 
марқандда. Бизнинг ватанимиз — С С С Р нинг 
пахта 
базаси. 
Совет ватани — тинчлик таянчи ва бошқалар.
Кураш сўзининг маъноларига зътибор беринг, Б у икки пол- 
вон курашда ғолиб чиқди. Аъло ўқиш учун кураш — ҳар бир 
студентнинг бурчи. Социалистик мамлакатлар, жаҳондаги барча 
прогрессив инсоният тинчлик учун кураш олиб бормоқда.
Совет даврида ўзбек тили луғат составида мавжуд бўлган 
маълум сўзларнинг маънолари кенгая бошлади. Ҳозирги ўзбек 
миллий адабий тилида бурчак, тўгарак, оила, ўзлаштириш, кар- 
най, йўл, кеча, ютуқ, бошланғич, қурол каби сўзлар маънолари 
кснгайган сўзлардан саналади.
Маънонинг торайиши. Даврлар ўтиши билан икки ё уч маъ- 
нопи ифодалаган сўз бир ёки икки маъносини йўқотиб, биргина 
миъносини сақлаб қолади. Бундай семантик ҳодиса тилда сўз 
миъноларининг торайиши номи билан юритилади.
Масалан: ўзбек тилида ичкари сўзи ҳам бирор бино ё нарса- 
нинг ички қисмини, ҳам илгари хотин-қизларнинг ҳуқуқсизли- 
гини ифодалаган бўлса, ҳозирги даврда у сўз фақат биргина 
маъно (маълум бино ёки нарсанинг ичкариси)ни билдиради.
«Кийик сўзи XI асрда Маҳмуд Кошғарий изоҳига кўра,— 
деб ёзади кўзга кўринган олим С . Муталлибов,— ҳар бир ваҳ- 
ший ҳайионга нисбатан ҳам қўлланган. Сўнг уларнинг бир хили- 
гагина; оҳуга хосланиб қолган. Бу мисолда сўз маъноси тўлиқ 
рашнндл торайгандир»1.
Ҳозирги ўзбек миллий адабий тилида иш.чи, ош, жой, ҳарф 
бор, ҳикмат сўзлари маъноси торайган сўзлар жумласидандир.
1 Қаранг: