Polimerlarni qayta ishlash texnologiyasi

Asosiy adabiyotlar 
1.
"Osnovi texnologii pererabotki plastmass" pod red. V.N.Kuleznyova i
V.K.Guseva, Moskva, "Ximiya", 1995 g. s.408-430
Qo`shimcha adabiyotlar 
2.
G.A.SHvetsov i dr. "Texnologiya pererabotki plastmass", Moskva,
"Ximiya", 1988 g. s. 228-241
81
10-MA`RUZA 
POLIMERLARNI POLIMERLAR BILAN VA POLIMERLARNI 
METALLAR BILAN BIRLASHTIRISH 
Polimerlarni qayta iShlaShda va ulardan buyum olishda polimerlarni
polimerlar bilan va polimerlarni metallar bilan birlaShtiriShning bir qator usullari
mavjud va ular asosiy operatsiyalar qatoriga kirali. Bunda biriktirilgan
materiallarning mustahkamligi biriktiriShda hosil bo`lgan boqlaniShga juda ham
boqliq bo`ladi va bu olingan materialning sifatini ko`rsatadi. Ma`lum
ekspluatatsion xossaga ega bo`lgan buyum olish uchun payvandlaSh (svarka),
changlatiSh (napilenie), metall bilan qoplaSh va elimlaSh (skleivanie) qo`llaniladi.
Polimerlarni payvandlaSh. 
Ajralmas boqlanishlar barpo qilishda har xil usullar bilan ularning

---

boqlaniSh yuza chegarasida kuchli fizikaviy va kimyoviy boq hosilqilishdir. Agar
texnologiya to`qri tanlangan bo`lsa, payvandlaSh chegarasi umuman yo`qolishi
mumkin va olingan buyum monolit holatda bo`ladi.
Payvand
boqlaniSholish
uchun
qo`llaniladigan
texnologik
sxema
quyidagidan iborat:
1)
Payvandlanadigan yuzalarni tayyorlaSh (mexanik kirlanishlar,
moylanishlar, oksidlanishlardan tozalaSh);
2)
Yuzalarni bir-biriga kontaktga keltiriSh;
3)
SiqiSh bosimi, isitiSh, eritmalar va kimyoviy reagentlar ta`sir ettiriSh;
4)
Yuqori haroratda uShlab turiSh yoki sovitiSh;
5)
Mexanik iShlov beriSh (zaruriyat tuxilganda).
PayvandlaSh jarayoni uzlukli yoki uzluksiz bo`liShi mumkin. Uzluksiz
jarayon list va plyonkadan uzluksiz payvandlaSh chok hosil tufayli upakovka
materiallari olishda qo`llaniladi.
PayvandlaSh uchun barcha tipdagi termoplastlar, to`rsimon polimerlar va
zinapoya tuziliShiga ega bo`lgan makromolekulali polimerlar va boshqalar.
PayvandlaSh elimlaSh, zaklepka bilan birlaShtiriSh, agar payvandlaSh
lozim bo`lgan detalni kogeziya energiyasi zichligi bir xil bo`lgan polimerlardan
iborat bo`lsa, boltlar yordamida biriktiriSh mumkin bo`lmasa hamda juda katta
iShlab chiqarish jarayonini talab etsa, presslaSh usullariga haraganda afzal
qisoblanadi.
Ajralmas boqlanishlarhosilqilishdagi usullarni tanlaShda payvandlaSh
jarayonida sodir bo`ladigan fizik-kimyoviy jarayonlarni biliSh kerak. Ikki asosiy
jarayon polimer detallari yuzalarini biriktiriShga olib keladi: atomlararo yoki
molekulalararo boqlanishlar. Atomlararo payvandlab boqlaniShda kimyoviy
jarayonlar, ikkinchi holatda esa fizikaviy, ya`ni diffuzion jarayonlar sodir bo`ladi.
82
Metallashtirilgan plastmassalar.
Ularning metall va plastmassalar bilan solishtirganda afzalligi.
Metallga nisbatan
Plastmassaga nisbatan
1.Arzon xom ashyo
1. Dekorativ tashqi ko`rinishi yuqori
2. Zichligi kam (4-9 marta)

---

2. Atmosfera, erituvchilar, nur ta`siriga
chidamli
3. Oddiy usul bilan buyum tayyorlash
mumkin
3. Kimyoviy ta`sirga chidamli
4. Silliq yuzali buyum olish oson
4. Issiqlik ta`siriga chidamliroq
5. Murakkab detallarni quyish oson
5. Edirilishga chidamli
6. Korroziyaga chidamliligi yuqori
6. Yuza issiqlik o`tkazuvchanligi yaxshi
(yuqori)
7. Issiqlik va elektr o`tkazuvchanligi
kam
7. Payvandlab biriktirish imkoniyati bor
8. TovuShni yomon o`tkazadi
8. Mexanik mustahkamligi yuqoriroq
9. Ezilishga turg’unligi yuqori
9. PardozlaSh imkoniyati keng
Diffuzion jarayonda termoplastlarni payvandlaShda polimerlarni oquvchan
holatda bo`liShida makromolekulalarni yoki ularni kismlari (diffuziyasi orqali
o`rta qatlam boq hosil bo`ladi).
Buni payvandlaSh yuzasini qizdiriSh yoki eritmalar ta`sirida olib boriSh
mumkin. SHuning uchun payvandlaSh issiqlik diffuziyasi va eritmalar
diffuziyalariga bo`linadi.
Diffuzion payvandlaSh
Diffuzion payvandlashning bir necha turlari mavjud: qizdirilgan asbob
orqali; issiq gaz bilan; infraqizil nurlar bilan; TVCH yordamida ta`sir etish orqali.
Shuningdek polimerni payvandlaShni uning eritmasi iShtirokida ham bu jarayonni
olib boriSh mumkin.
Payvandlashni asosiy texnologik parametrlari quyidagilar: harorat (T
k
), isitiSh
vaqti (τ
K
), payvandlanadigan yuzani siqiSh bosimi (R) hamda payvandlanadigan
chokni bosim ostida sovitiSh vaqti.
PayvandlaSh
diffuzion
jarayon
desak,
ya`ni
segment
yoki
makromolekulalarni ikki qatlami orqali o`tiShi unda isitiSh vaqti quyidagicha
aniqlanadi:

---

τ
k
= τ
0
exp(D/RTk)
bu erda
τ
0
- diffuzion jarayon vaqti;
D - diffuzion jarayonini aktivlash energiyasi.
Ikki yuzani bir-biri bilan kontaktlaSh vaqti va bosimi materialni
qovuShqoqligiga boqliq. Yuqori qovuShqoqlikka ega bo`lgan polimerlarda
makromolekulani
diffuziyasi
sekinlaShgan
bo`ladi,
Shuning
uchun
payvanlanadigan yuzani yuqori bosim qiymati payvandlanadigan ikki yuzani
kontaktini va polimer segmentlarni diffuziyasini yaxshilashga olib keladi, lekin
83
ortiq yuqori bosim payvandlangan chokni xaddan taShhari yupqalaShga olib
keladi va agarda plyonkani birlaShtirayotgan bo`lsak materialni chokdan siqib
chihariShga olib keladi. PayvandlaSh niqoyasiga etganda chok T Tyum.temp
gacha sovutiladi. SovitiSh bosim ta`siridan keyin amalga oShirilsa talabga to`qri
keladi.
Xar xil polimerlarni payvandlaShda har xil qo`Shimchadan yoki statik
sopolimerdan (interpolimer) foydalaniladi. Odatda, bularni makromolekulasi
tarkibidagi
zanjir
polimerlarni
molekulalari
tarkibida
bo`liShi
yaxShi
payvandlaniShga olib keladi.
Yuqori qovuShqoqlikka ega ega bo`lgan polimerlar Shu polimer tarkibiga
kirgan prisadkalar yordamida payvandlanadi. Bu prisadka tarkibiga plastifikatorlar
qo`Shilsa yoki molekula massasi kam bo`lgan Shu polimer (oligomer) qo`Shilsa
payvandlaSh unumli bo`ladi.
PayvandlaSh jarayonida orientirlangan yoki strukturadagi polimerda teskari
orientatsiya ketiShi mumkin. Kristall polimerlari payvandlanadigan chokini
sovutganda chokda rekristallizatsiya qam ketadi. Buning natijasida chok
strukturasi qolgan hajmstrukturasidan farq qilishi mumkin.

---

PayvandlaSh davrida (issiqlik ta`sirida, sovutilganda) chok atrofida qoldiq
kuchlaniSh paydo bo`ladi. Bundan qutiliSh uchun payvandlanadigan buyum
ekspluatatsiyadan oldin ma`lum vaqt ichida uShlab turiSh kerak. SHuning uchun
payvandlanadigan buyum "termoobrabotka" qilinadi va bu usul qoldiq
kuchlaniShni
yo`qotiShga
olib
keladi.
Termoobrabotka
harorati
ShishalaniShharoratiga yaqin bo`liShi kerak.