Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xiva-Rossiya munosabatlarida muhim jihat - o`zaro savdodan ikki davlat 
ham birdek manfaatdor edi: Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan savdo 
yo`llari xavfsiz edi; Rossiyada ishlab chiqarilgan tayyor iste’mol mollariga Xiva 
xonligida ehtiyoj baland edi. Rossiya Xiva xonligiga o`z mahsulotlarini sotadigan 
bozor deb qarar edi. Chunki: 1) Rossiya mahsulotlari Evropa tovarlari bilan 

---

193 
raqobat qila olmayotgan bir davrda bu «bozor» juda muhim edi; 2) Xiva xonligi 
Rossiya sanoati uchun arzon xomashyo etkazib beruvchi o`lka hisoblanardi.
Xivadan Rossiyaga paxta, ipak, bo`z, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari, 
quritilgan meva olib borilgan. Xiva savdogarlari Nijniy Novgorod yarmarkasida 
qatnashganlar. Rossiyadan Xivaga metall, to`qimachilik mahsulotlari, rangli 
bo`yoqlar, mo`yna terilari, qurol keltirilgan. Biroq, Xiva-Rossiya o`rtasida yaxshi 
qo`shnichilik munosabatlariga to`sqinlik qilgan omillar: savdo karvonlariga hujum 
xavfining mavjudligi, ikki davlat ham Kichik juz qozoqlarini va qoraqalpoqlarni 
o`z fuqarolari deb hisoblashlari. Har ikki davlatning o`zaro savdodan olinadigan 
boj hajmi masalasida uzoq vaqt bir to`xtamga kela olmaganliklari bilan bog’liq edi.
Xiva-Rossiya munosabatlari keskinlashuvi. Rossiyaning maqsadi O`rta 
Osiyo davlatlarini, xususan Xivani egallash bo`lib, turli bahonalarni ro`kach qilib, 
bosim o`tkazishni kuchaytirib borgan. Ayni paytda, qozoq juzlarini, 
qoraqalpoqlarni va turkman qabilalarini Xivaga bo`ysunmaslikka da’vat etgan. 
Podsho Rossiyasi Xiva xonligi tarkibidagi turkmanlarning yovmut qabilasini 
Rossiya fuqaroligiga o`tish istiqbollarini hamda savdo karvonlari xavfsizligini 
ta’minlash bahonasida chegarada iste’hkomlar qurish imkoniyatini o`rganish 
maqsadida 1819 yil Xivaga zobit N.Muravyov boshchiligida ekspedisiya yuborgan. 
Rossiyaning tajovuzkorligi 1822 yil O`rta juz, 1824 yil Kichik juz 
xonliklarini bo`ysundirganida yaqqol ko`rindi. Endi Rossiya chegarasi Xiva 
xonligi chegarasiga yaqinlashib qoldi. Xiva xonligi qozoq cho`llarining ikki 
davlatni ajratib turuvchi hudud bo`lib qolishi uchun harakat qildi. Rossiya esa buni 
istamadi, natijada ikki davlat o`rtasidagi munosabat keskinlasha bordi.
Xiva-Rossiya 
munosabatlari 
keskinlashgan 
sharoitda