Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

2-§. XIX asr o`rtalarida Qoraqalpoqlar 
Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Qoraqalpoqlar Ural, Emba, Volga, Orol bo`ylari 
va Sirdaryo quyi havzalarida ko`chib yashashlariga tashqi omillar sabab bo`ldi. 
Ular XIX asr boshlarida quyi Amudaryo, Orolning janub va janubi-g’arbida 
muqim hayot tarziga o`ta boshladilar. Qoraqalpoqlar qozoq va turkmanlar 
hujumiga uchrab Xiva fuqaroligiga o`tishga majbur bo`ldilar. Ularga mulk er-
davlatga qarashli er bergani uchun soliq to`lab, majburiyat o`taganlar. 

---

245 
Qoraqalpoqlar o`troqlashgach dehqonchilik asosiy o`rin egallay borgan, 
chorvachilik etakchi soha bo`lib qolavergan. Dehqonchilik qizg’in paytlarda 
ekinzorlarga o`tov tikkanlar.
Qaroqchilar qoraqalpoq o`toviga hujum qilib mol va ayollarini olib ketgan. 
Baliqchilik va ovchilik ham muhim o`rin egallab, baliq asosiy tirikchilik manbai 
edi. Sharqdan G’arbga ketayotgan savdo karvonlari qoraqalpoqlardan tuzlangan 
baliq olib ketgan. Hunarmandchilik qoraqalpoqlarda unchalik rivojlanmagan 
bo`lsada asosan ro`zg’orga zarur buyumlar tayyorlanib, ortganini bozorga 
chiqargan.
XIX asrda ham qoraqalpoqlarda urug’-aymoqchilik mustahkam tarzda 
davom etib, xitoy - qipchoq, mang’it va kenagas qabilalarining urug’lari «14 
urug’» aris (birlashma)sini tashkil qilgan. Qo`ng’irot birlashmasi (arisi) ikki 
qismga: shulluq va jovungirga bo`lingan. Shulluq 8 qabiladan iborat edi. Jovungir 
katta aris hisoblanmasa ham bir qancha urug’larga bo`lingan. 
XIX asr ikkinchi yarmida er-suv, chorva urug’niki hisoblansada urug’ 
oqsaqollari, biylar va ruhoniylarning ulushi katta miqdorni tashkil qilishi 
tabaqalanish kuchayishini yanada tezlashtirgan. Urug’ tarkibiga kirgan oilalar soliq 
to`lash va majburiyat o`tashda qarzga botishi mulk egalariga qaram bo`lib 
qolishiga sabab bo`lgan. Urug’larini boshqarish biy va uning oqsoqollari qo`lida 
edi. Biy urug’ a’zolariga hadya in’om qilgan, jazolagan. Har bir urug’ va 
qabilalardan tuzilgan jangovor otryadlarni boshqarish uchun qoraqalpoq harbiy 
boshliqlaridan tashqari Xiva harbiylaridan yuzboshilar tayinlangan.
XIX asr o`rtalarida butun qoraqalpoq urug’larini boshqarish, soliqlar 
undirish, harbiy xizmatni o`tash majburiyatlariga doir ishlarni yanada tartibga 
solish maqsadida Beklarbegi tayin etilgan. Ayrim tumanlarni idora qilish uchun 
Amudaryo va Orol bo`yiga Xiva xoni qarindoshlari va yaqin kishilarini, qozi va 
ruhoniylarni jo`natib turgan. Ularga qoraqalpoq yoshlarini Xiva madrasalariga 
jo`natib turish vazifasi yuklatilgan.
Qoraqalpoqlarda asosiy soliq turi er solig’i - salg’it hisoblanib, u ovul 
boshiga hisoblanib olingan. Urush paytlarida qoraqalpoqlar «qozon puli» solig’i 

---

246 
to`lagan. Ariq qazuv majburiyati - har bir oiladan bitta erkak 12 kun ishlab bergan. 
Urush paytida jamoa 2 minggacha navkar berishi lozim bo`lgan yoki navkar bera 
olmagan jamoa 180-252 ming so`m yig’ib bergan. 
Qoraqalpoqlarda bir urug’dan qiz berish, undan qiz olish taqiqlangan, 
boshqa urug’dan qiz olib qochish odat hisoblangan. Har bir urug’ning dafn 
marosimi o`ziga xos bo`lib, qabristoni ham alohida bo`lgan. To`y yoki dafn 
marosimida urug’ a’zolari ishtirok etishi shart bo`lgan. Qoraqalpoqlar 
ko`chmanchilikdan o`troqlikka o`tishgacha bo`lgan uzoq davrda-xalq bo`lib 
shakllanish jarayonida o`ziga xos qadriyatlar yaratib, turmush tarzi shakllandi. 
«Qirqqiz» kabi dostonlarda mardlik, Vatanga sadoqat, sof sevgi kabi g’oyalar 
qoraqalpoq hayotidan o`rin oldi. Qoraqalpoq xalq og’zaki ijodida kulgi qahramoni 
bo`lgan Umrbek laqqi obrazi orqali salbiy illatlar hajv qilinib, ezgulik ulug’landi.