Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Ideolistik tarix nazariyasi asosan g’oyalar, axloqiy tushunchalar, ma’naviy ruhiy 
kechinmalar asosida tarixga munosabat bildiriladi. Tarixga tabiiy (naturalistik) 
yondashish - tarix nazaryasining yirik oqimi bo`lib, unda hissiyot va tuyg’u orqali 
inson tabiatiga baho beriladi. Hissyot va tuyg’u orqali olamni anglash, o`tmishni 
baholash bu oqimning mohiyatini belgilaydi. Materialistik tarix nazariyasida – 
1
Kаrimоv I. А. Biz kеlаjаgimizni o`z qo`limiz bilаn qurаmiz. T. 7. – T., 1999. – B. 137–153. 
2
Kаrimоv I.А. Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo`lidа. T.6. – T., 1998. – B.127. 

---

9 
asosan iqtisodiy omilliarga e’tibor beriladi. Unda tarixni yo`naltiruvchi kuch 
sifatida tarix haqiqati va mohiyatini moddiy ehtiyoj orqali tushunishga undaydi. 
Insonning tarixda tutgan o`rnini aniqlashning indiviualistik, ya’ni alohida shaxs 
misolida va jamoatchilik, fuqarolar uyushmasi jihatlaridan qarab fikr qiluvchi tarix 
nazariyasi yo`nalishlari ham bor. 
Taraqqiyot bevosita tarix nazariyasining asosi hisoblanib, tarix nazariyasi 
Gerodot va Fukididning antik davrdagi tarixiy harakat kuchi haqidagi 
tadqiqotlaridan boshlanadi. Ulardan farqli Avgustin xristian cherkovi mohiyatidan 
kelib chiqib, ilohiy davlat tarix nazariyasini yaratdi. Avgustin va uning izdoshlari 
tarixni ilohiylashtirishga, tarix falsafasini ilohiy tafakkur orqali idrok etishga 
da’vat etgan. Bu nazariya uzoqroq yashadi va ommalashdi.
Ilmiy tarixshunoslik shakillanganga qadar fol’klor yoki epik tarixshunoslik 
(germenevtika) 
voqealarni 
ifodalash 
usuli 
hisoblangan. 
Qadimiy 
epik 
tarixshunoslikning asosini tarixiylik va badiiylik tashkil etib, hozirgi vaqtda epos 
va tarixshunoslik ilmda ikki xil mazmunga ega. Tarix - fan hisoblanadi, epos esa - 
san’at. Fan va san’at turli metodlarga va o`ziga xos xususiyatlarga ega.
Qadimgi tarixchilarning asarlari epik tarixshunoslik shaklida shakllandi. Eng 
qadimgi tarixiy manba Gerodotning (mil. av. V asr) «Tarix» kitobi hisoblansada, 
birinchi ilmiy tarix Fukididning (mil. av. V-IV) asaridir. Polibiyning (mil. av. II 
asr) «Umumjahon tarixi» esa eng muhim davlatlarni o`zaro bog’liqlikda 
tasvirlagan birinchi asardir. Unda birinchi marta amaliy (pragmatik) tarix iborasi 
uchraydi. Sharq tarixchilaridan birinchi bo`lib At-Tabariy tarixiy voqealarni aniq 
tarixiy dalillar asosida («Tavorixi Tabariy») yoza boshlagan. Natijada Narshaxiy 
va Beruniy dastlab mahalliy tarixshunoslikda daliliy ilmiy tarix yaratdilar. 
XVIII asrda tarix nazariyasida yangi ta’limot paydo bo`ldi. Yangi g’oya - 
tarixda yakka shaxslar, individualizm orqali hayotni anglash, hayot qonuniyatlari 
ana shular ta’sirida amalga oshishini istaydigan, jamiyatni ruhlantirishga moyil 
bo`lgan g’oyalar Avgustin nazariyasini sindirdi. Gegel dunyoviy aql, umuminsoniy 
tafakkur, insoniyat foaliyati va idroki uyg’unligi asosida vujudga kelgan, ong va 

---

10 
tafakur hukmron bo`lgan yaxlit borliqni tarix deb tushunadi. Gegelning tarixga 
munosabati tarix falsafasining yangi davrini ochib berdi. 
XIX asr va XX asr boshida vujudga kelgan tarix nazariyasi XVIII asr tarix 
nazariyasi bilan ma’lum darajada yaqinlashdi va ayrim xollarda u bilan bahs ham 
yuritadi. Bu davlardagi tarix nazariyasi ayrim paytlarda tarixiylikka, tarixiy 
haqiqatga, Artur SHopengauer, Osvald Shpengler misolida tushkunlikka, 
pessimizmga moyil, ba’zida esa Arnold Toynbi kabi optimizm va baland ruhdagi 
mushohadalar oqimiga og’ib turadi. Ayni paytda ilohiy tarix nazariyasi ko`proq 
yoyilmoqda. 
Marksizm asoschilarining tarixiy materializm g’oyasi tarixni nazariy 
umumlashtirish, uning asosiy qonuniyatlarini o`rganishga bag’ishlangan o`zlariga 
xos «ilmiy» g’oyani ilgari surdilar. Kommunistik mafkura nazariyotchilarining 
turli «izm»lari kishilik tarixining hayot haqiqatini to`la qamrab ololmadi. 
Marksistik mafkura insoning tarixiy tafakkuri va qarshlari xolis, erkin 
rivojlanishiga shaxsning ozod yashashiga imkon bermadi. Bir g’oyani, 
konsepsiyani ilgari surganlar. O`z maqsadlari doirasidan kelib chiqib tarixga 
yondashdilar. Natijada tarixga noxolis qarash, bir yoqlamalik tendensiyasi vujudga 
kelib, tarix soxtalashtirildi. 
O`tmishni baholashning xolisona yo`li unga hayot haqiqati, shaxs va jamiyat 
o`rtasidagi bog’liklik, uyg’unlik, jamiyat taraqqiyotidagi munosabatlar, manfaatlar 
orqali baho berishdir. Haqiqiy tarix fani - bu inson va tarix, inson taqdiri va tarixiy 
jarayon, insoniyat taraqqiyoti va voqealar o`rtasidagi aniq bog’liqlik mahsuli 
sifatida dunyoga keladi. Gegel iborasi bilan aytganda tarix fani bu - 
dunyoqarashlar, tarixiy tafakkur va tarix xotirasi haqidagi fandir. U ma’naviyat 
fenomeni sifatida inson va tarixiy tafakkur o`rtasidagi bog’liklikni o`rganadi. Tarix 
davlatchiligidan boshlanadi, «xalq davlat qurilishisiz hech qanday tarixga ega 
emas», - deydi alloma.