Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

 
4-§. Dehqonchilik, er egaligi munosabatlari. 
Ilm-fan va madaniyat 
Dehqonchilik va chorvachilik. Temuriylar dashtlarni o`zlashtirib, 
tashlandiq erlarni obod qilgan xususiy sohibkorlarni qo`llagan, ular 1,2 yil hamma 
soliq va to`lovlardan ozod etilgan. Temuriylar davrida Samarqand vohasida eng 
yirik sug’orish tarmog’i bo`lgan Zarafshon daryosidan bosh olgan Darg’om 

---

130 
anhoridan chiqarilgan qadimgi Angor kanali tiklandi. Natijada Qashqadaryo 
vohasiga qo`shimcha suv chiqariladi.
Mirzo Ulug’bek davrida Buxoro vohasining Somonchuq dashtiga suv 
chiqarilib, yangi erlar o`zlashtirildi. Shohrux tomonidan Murg’ob daryosining bosh 
to`g’oni - Sultonband tiklanib, sug’orish tarmoqlari loyqadan tozalanadi. Natijada 
Marv shahri va Murg’ob vohasining suv ta’minoti tubdan yaxshilanadi.
Sulton Husayn Mirzo tashabbusi bilan Marviruddan yangi kanal chiqarilib, 
katta er maydoni sug’orildi. Navoiy tashabbusi bilan Tus viloyatida Turuqband suv 
ombori qurdiriladi. Undan 10 farsax (60-70 km) kanal qazilib Mashhadga suv olib 
kelinadi.
Xo`jalikning iqtisodiy hayotida ayniqsa yaylov chorvachiligi: yilqichilik, 
tuyachilik, qoramolchilik muhim o`rin tutgan.
Er va mulkchilikning XV asrda Movarounnahr va Xurosonda 4 shakli: 
mulki devoniy - davlat erlari, mulk - xususiy erlar, mulki vaqf - madrasa, masjid 
erlari, jamoa erlari bo`lgan. Sug’oriladigan erlarning eng katta qismi davlat mulki 
hisoblangan, bu erlarga sulton yoki amirlar egalik qilardi.
Temuriylar davrida davlat erlarini «suyurg’ol» tarzda in’om qilish keng 
tarqaladi. Suyurg’ol egalari tobeligini kuchaytirish maqsadida markaziy hokimiyat 
ba’zan ularning er maydonlarini qisqartirar yoki haq-huquqlarini cheklab, 
bo`ysunmagan taqdirda, suyurg’ol huquqidan mahrum etilar va boshqa shaxsga 
berilar edi.
Bu davrda bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga yaxshi xizmati 
uchun tarxonlik yorlig’i berish an’anaga aylanadi, uni olgan mulkdorlar soliq, 
to`lov, majburiyatdan ozod bo`lgan. Tarxon yorlig’i odatda amirlar, beklar, saroy 
amaldorlari, saidlar va yuqori tabaqa vakillariga berilgan. Bunday yorliq olgan 
mulkdor ismiga «tarxon» martabasi qo`shib aytilgan.
«Mulki vaqf» XV asrda ham avvalgidek juda ko`p er va suvdan iborat edi. 
YAna do`kon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor rastalari, karvonsaroylar ham 
vaqf qilinib, ulardan tushgan daromad masjid, madrasa, tabiblar uyi, xonaxohlar 
jihozi va ta’miri uchun hamda mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan 

---

131 
nafaqalar, langarxona (musofirxona) va shifoxonalarning kundalik xarjlari uchun 
sarf etilgan. 
Soliq turlari. Sug’orma dehqonchilik erlaridan olinadigan asosiy soliq - 
xiroj deb atalgan. Xiroj mahsulot yoki pul bilan to`langan, u hosilga va erning 
unumdorligiga qarab belgilangan. Daryo va buloq suvlari bilan sug’oriladigan 
obikor erlardan xiroj hosilning 1/3 qismi (33 %) miqdorida olingan. Lalmikor 
erlardan hosilning 1/6, 1/8, ya’ni 16,5 %, 12,5 % miqdorida soliq undirilgan.
Mulk erlarining bir qismidan hosilning 1/10 qismi (10 %) miqdorida «ushr» 
olingan, bunday erlar ulamolar va mashoyixlar tasarrufida bo`lgan. CHorva 
mollaridan 1/40, ya’ni 2,5 % miqdorda «zakot» olingan.
Asosiy soliqlardan tashqari mahalliy aholi begor ishlarida ham qatnashgan. 
Begorda qatnashgan kishi asbob-uskunasi va ovqatini o`zi bilan olib kelishi lozim 
bo`lgan. «Begor»- mahalliy aholiga yuklatilgan saroy, jamoat binolari, mudofaa va 
sug’orish inshootlarini, yo`l qurish ishlarida ommaviy ishlab berish majburiyati.