Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Turkistondagi jadidchilik harakati 2 dushmanga: 1) chor ma’muriyatiga, 
2)mahalliy johil ruhoniylarga qarshi kurash jarayonida kurtak yoydi. Turkistondagi 
ikkinchi jadid maktabiga 1898 yil Qo`qonda Salohiddin domla asos soldi, shu yili 
To`qmoqda ham ochildi. 1899 yil Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda 
Mannon qori jadid maktablariga asos soldilar. Turkiston o`lkasida 1903 yil 102 ta 
boshlang’ich va 2 ta o`rta jadid maktablari bor edi.
XX-asr boshida jadidlardan Behbudiy, Ayniy, Avloniy, Fitrat, Munavvar 
qori, Bobooxun Salimov ziyolilarning butun bir avlodini tarbiyalash ishini 
boshladi. Toshkent jadidlarining otasi sifatida Munavvar qori Abdurashidxonov 
katta obro` qozondi. XX-asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Frag’ona 
vodiysi shaharlarida o`nlab «usuli jadid» maktablari ochildi. «Usuli jadid» 
maktabining birinchi qaldirg’ochlari Behbudiy, Shakuriy, Azjiy, Munavvar qori, 
Avloniy, Zohiriy, Olimiy, So`fizoda, Fitrat, Ayniy, Hamza edi.

---

297 
Turkiston jadidlarining rahnamosi – Mahmudxo`ja Behbudiy (1875-
1919) Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog’ida 1875 yil 19 yanvarda ruhoniy 
oilasida tug’ilgan. Otasi Behbudxo`ja Solixo`ja o`g’li YAssaviy avlodlaridan, 
onasi asli xorazmlik bo`lgan. Otasi 1898 yil vafot etgach, u tog’asi, qozi 
Muhammad Siddiq tarbiyasida bo`ldi va undan arab, forsiy tillarni o`rgandi. 
Behbudiy Samarqand va Buxoroda tahsil olib, imom-xatib, qozi, mufti darajasiga 
ko`tarildi. U G’aspiralining turkiy xalqlarni jahonning ilg’or ma’rifati bilan 
qurollantirish harakatiga qo`shildi.
Bu ezgu orzularni G’aspirali 1881 yil yozgan «Rusiya musulmonchiligi» 
kitobida asoslab bergan edi. G’aspirali g’oyalarining tez yoyilishiga uning 1892-
1897 yy. Turkistonda bo`lishi sabab bo`ldi. Milliy o`zlikni anglash, milliy 
uyg’onish kurashining bayroqdori bo`lgan Behbudiy 1899-1900 yy. G’arb va 
SHarq mamlakatlariga safar qilib, Baytullohni ziyorat qilib qaytgach yangi usul 
maktablari ochishga kirishdi va o`z uyida ham maktab ochdi.
1906 yil avgustda Nijniy Novgorod shahrida Rossiya mustamlaka qilgan 
musulmon hududlari aholisi va madaniyati muammolariga bag’ishlangan
anjumanda Behbudiy ma’ruza qildi. Behbudiy xalqni yakdil millat qilish uchun 
faqat yangi usul maktablaridan tashqari yana milliy matbuot va milliy teatr zarur 
dedi. O`zbek dramaturgiyasining ilk namunasi Behbudiyning «Padarkush» asarini 
«Turon» truppasi sahnaga qo`ydi. Buhbudiy matbuot va noshirlik sohasida 1913 
yil «Samarqand» gazetasini va «Oyina» jurnalini (avgustda) chiqardi. «Oyina» 
jurnali Tatariston, Kavkaz, Eron, Afg’oniston, Hindiston va Turkiyagacha tarqalar 
edi. Behbudiy o`z nomi bilan «Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini va 
uning qoshida «Kutubxonai Behbudiya»ni ochdi.
Behbudiy asos solgan milliy matbuot – gazeta va jurnallarda millat va 
Turonning dolzarb muammolaridan bahs ochildi. «Oyina» jurnalida Fitratning 
millat va Vatan fojialaridan o`kingan «Himmat va sabot bo`lmagan millatning 
haqqi hayoti yo`qdur» deb nomlangan maqolalari bosilgan va unda adib 
«Tushundigim zamon ko`nglum yonar, yig’lamoq istarman, ko`z yoshlarim 
kelmaydur»,- deb o`kingan. Behbudiy jadidlar matbuotida yozgan 200 dan ortiq 

---

298 
maqolalarida millat, Turkiston, milliy qadriyatlarni himoya qilish, xalqlarning 
erkini ta’minlash, ma’rifatli qilish g’oyalari asosiy o`rinda turdi.
Buyuk ma’rifatchi Behbudiy «Millat o`zini anglagandagina ijtimoiy-siyosiy 
masalalarga boshqalar bilan teng aralasha oladi», - degan fikrda sobit turdi. U 
millat o`zini anglashida milliy tarixni bilishning ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. 
Behbudiy ijtimoiy-siyosiy jihatdan ilgarilab ketganligini va uzoqni ko`ruvchi 
nazariyatchi-siyosatchi bo`lganligini 1906 yil bol’sheviklar partiyasi ishlab 
chiqqan siyosiy dasturni rad qilganlikda ko`rish mumkin.
Behbudiy ma’rifatchi sifatida jadid maktablari uchun 6 ta fan asoslari 
bo`yicha: «Qisqacha umumiy jug’rofiya», «Bolalar maktublari», «Muxtasari tarixi 
islom», «Aholi geografiyasiga kirish» kabi darslik va qo`llanma yozdi. Behbudiy 
Buxoro istibdodini demokratik jamiyat tizimi bilan almashtirish yo`lida siyosiy 
faoliyat 
ko`rsatdi. 
Behbudiy 
haqida 
«Yosh 
buxoroliklar» 
harakatining 
yo`lboshchilaridan biri Fayzulla Xo`jaev «Turkistonning o`sha vaqtdagi 
jadidlaridan unga teng keladigani yo`q», - degan edi. Borlig’ini millat, Vatan 
ozodligiga bag’ishlagan, turkiylarning XIX - XX asr chorrahasidagi porloq yulduzi 
bo`lgan Behbudiy 1919 yil Buxoro amiri jallodlari tomonidan qatl qilindi.