Psixodiagnostika predmeti va vazifalari

5 Bodalev A.A., Stolin B.B. Obhaya psixodiagnostika. M., 2001 (mazmunidan olindi

Toiiq dastur asosida 9337 kishi tadqiq qilindi. F. Galtonning fikricha metodik testlar amaliyoti - fantaziya emas, balki u eksperimentni talab etadi. Bu intuitsiyaga asoslangan tekshirish va sinashning ming yillik amaliyotidan dastlabki muhim chekinish edi.

Eksperiment fanning haqiqiy asosi sifatida qarala boshlandi. Bu haqida Dj. Kettell ham ta’kidiab o‘tgan. Uning fikricha, psixologiyaning asosini eksperiment va oichash tashkil etsagina u haqiqiy va aniq fan bo‘!a oladi. XX asming 30 yillari boshi ko‘pchilik davlatlarda testlaming keng qoilanilishi bilan xarakterlanadi. l'ransiyada testlar defektologiya maqsadlarida hamda kasbga yoiialtirish sohasida, AQShda testlar ishga, oliy o‘quv yurtiga qabul qilishayotganda talaba va o‘quvchilar bilimlarini baholash uchun hamda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda qoilanila boshlandi. Sobiq SSSRda esa testlar asosan 2 sohada: xalq maorifi va kasbga yo‘naltirish, kasb tanlash sohasida ishlatildi. Lekin testlar natijalari inson taqdiri bilan bogiiq boiganligi sababli testlarni qoilashga nisbatan bir-biriga qarama-qarshi boigan fikrlar paydo bo‘idi, ya’ni uni ma’qullovchilar hamda uni inkor etuvchi fikrlar vujudga kelib, turli hukumat organlari va matbuotga testlarni qoilashni to‘xtatish da’volari bitilgan matbuotlar soni juda ko‘payib ketdi. Bu davr sobiq ittifoqda testlar xalq maorifi va sanoatda intensiv ravishda nazoratsiz qoilanilishi bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha kuzatiladigandek, amaliyot nazariyadan ilgarilab ketdi. Ommaviy test tadqiqotlarining sifati jiddiy tekshirilmay, o‘quvchilami aqlan zaif bolalar sinflariga o‘tkazib yuborish o‘tkazilgan qisqa testlar asosida boshqa omillarni hisobga olmagan holda amalga oshirildi. Sanoatda ham xuddi shunday testlar asosida ishchilarni shaxsiy qobiliyatlari va qiziqishlari hisobga olinmay turli kasblarga taqsimlash hollari kuzatildi. Shu tariqa xalq maorifi tizimi va sanoat sohasiga katta ziyon yetkazildi. 1936 yilda “xalq komissariyati tizimidagi buzg‘unchiliklar to'g‘risida”gi qonun chiqib, testlarni qoilash butunlay ta’qiqlab qo‘yildi. 30 yillarda testlar bo‘yicha amaliy ishlar sustlashgan boiishiga qaramay, bu metod imkoniyatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish to‘xtab qolgani yo‘q. Testlarning bir qismi topshiriq, sinov ko‘rinishida qoilanilaverdi. Biroq bu sinov va topshiriqlar testlardan prinsipial jihatlan farq qiladi. 1-farq. Test - psixologiya va boshqa bir qancha fanlarda ilmiy asoslangan empirik tadqiqot metodi boiib hisoblanadi. 2-farq. Testlar yangi mazmun kasb eta boshladi. Testlar psixologiyaning shaxsni, uning qobiliyalami o'rganish kabi sohalarida nazariy tadqiqot quroli (instrument) rolini o‘ynay
boshladi. Shu tariqa amaliyot bilan nazariya oitasida aloqa o‘rnatildi. Hozirgi paytda qoilaniladigan testlar ishonchlilik va validlikka ega boigan testlardir. Shunday qilib psixologik testlar - bu muayyan psixologik xususiyatni (oichash) aniqlash imkonini beradigan nazariy va amaliy jihatdan asoslangan topshiriq, mulohazalar tizimidir. Nazariy asoslanganlik hozirgi zamon psixologiya fani yutuqiaridan kelib chiqib, test va uning natijalarini har tomonlama tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Empirik asoslanganlik esa tajribaga, oichash va eksperimentga murojaat qilinishi bilan bogiiq. Proyektiv metodlar tarixi Proektiv metodikalar klinik yo'nalishlarga ega boigan o‘ziga xos, turli-tuman psixodiagnostik vositalar guruhidir. Klinik yo'nalish deganda bu yerda shaxsning
anomal holatlarini aniqlash emas, balki hulq-atvorning individual uslubi, nizoli va boshqa holatlarda affektiv hissiyot hamda kechinmalami, shaxsning ongsizlik holatlarini aniqlashga qaratilgan metodikalar tushuniladi. Proektiv metodikalar tarixi 1904 - 1905 yillarda K.Yung tomonidan yaratilgan so‘zli assotsiatsiyalar testiga borib
taqaladi. Keyinchalik assotsiativ testning turli variantlari aybdorlik hissini aniqlash (yolg‘on detektor M.Vertgayler va A.R. Lauriya), normani patologiyadan ajratish va boshqalar uchun qoilanildi. Tugallanmagan hikoya yoki gap testi ham Yungning assotsiativ testidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Proektiv diagnostikaning kelib chiqishi 1921 yilda G.Rorshax tomonidan Bemda, nemis tilida “Psixodiagnostika” asarining nashr qilinishi bilan bogiangan. 0 ‘zi rassomlikdan voz kechishiga qaramay,
Gennon Rorshax san’at va rassomlik tarixi bilan ko‘proq qiziqardi. Unga malum boiishicha, buyuk Leonardo da Vinchi o‘z hayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzoq vaqt davomida kuzatish va ulami tahlil qilish orqali mashq qildirar edi. Bu xususiyat, ya’ni atrofimizdagi predmetli dunyoni “jonlantirish” barchaga, ayniqsa rassomlar va yosh bolalarga xos boigan xususiyatdir. G.Rorshaxning taxminiga ko‘ra, siyoh dogiari, ya’ni koi'ishga yo‘naltirilgan siyoh dogiari motor (harakat) fantaziyalarini
jonlantiradi. G.Rorshaxdan avvai siyoh dog‘lari bilan boshqa psixologlar, masalan Rossiyada F.E.Ribakov; A.Bine va V.Anri Fransiyadam ukspcrimcntlar o‘tkazishgan. Biroq G.Rorshax birinchi borib limtaziya obrazlarini shaxsning asosiy sifat va xislatlari bilan aloqasini isbotlab berdi. Rorshax g‘oya va tadqiqotlari hozirgi kunda ikki yirik yoiiaiishda - Amerika (Vesk, Klopfer, Daviolson) va Yevropa (Bohm, doosii — listeri) yo‘nalishlarida namoyon bo’ladi.
Rossiyada Rorshax testini qoilashga dastlabki urinishlar 20 - 30 yillarga to‘g‘ri kelib, u asosan shaxs anomal xususiyatlarini aniqlash, nevroz va psixopatlar diagnostikasi, shuningdek epilepsiya kasalligini tadqiq qilishda fo‘ydalanildi. 60 yillardan boshlab
Rorshax testi psixologlarning tadqiqot va klinik diagnostik ishlarida keng tadbiq qilina boshlaydi. Dastlabki metodik qoilanmalar yuzaga keladi. Bu testdan tashqari proektiv metodikalar qatoriga 3935 yilda dastlab jumalda nashr qilingan tematik appersepsion
testini bam (TAT) kiritish mumkin. Bu test fantaziyani eksperimental o‘rganish metodikasi sifatida yuzaga keldi. Uning avtori G. Myurrey hisoblanadi. Rorshax testi singari bu testning ham o‘z tarixi mavjud. Psixolog va psixiatrlarga shu narsa oldindan
ma’lum ediki, tekshiriluvchilar uchun maxsus tanlab olingan syujetli rasmlar asosida tuzilgan hikoyaga qarab, insonning qiziqishlari, mayllari haqida xulosa chiqarish mumkin. Ba’zida esa psixikaning kasallik holatini ham aniqlash mumkin. Bir qarashda TAT fikri, G.Rorshax g'oyasiga qaraganda ancha sodda va aniq ko‘rinar edi. Ammo bunda “avtor” aynan qaysi shaxsiy tajribasi uning “qahramonlar”i taqdiri va portretini to‘g‘ridan to4g‘ri aks etadi-yu va qaysilari qarama-qarshi ma’noda aks etishini tushunish murakkab edi.
30-50 yillar davomida oHkazilgan tadqiqotlar Myurreyning TAT hikoyalarida uyqudan qolish, bo‘lib o‘tgan muvaffaqiyatsizliklar yoki omad aks etishi haqidagi fikrini tasdiqladi.