Psixodiagnostika Universitetlar uchun darslik

4.11 .
Oiladagi bolalar soni va
ularning tug'ilish tartibi tufayli aql-idrokdagi farqlar
Tug'ilish tartibi turli xil psixologik xususiyatlar bilan bog'liq degan fikrni
F. Galton o'zining "ingliz
ilm-fan odamlari. Ularning tabiati va ovqatlanishi"
1
(English men of Science. Their nature and nurture,
1874). Galtonning ta'kidlashicha, Britaniya ilm-fanining taniqli odamlari
ko'pincha oilada birinchi tug'ilganlar. Psixologik
o'zgaruvchilarning tug'ilish tartibi bilan o'zaro bog'liqligi ko'plab olimlarni qiziqtirdi
, ushbu hodisani tushuntirishga bir necha bor urinishlar qilindi. Taniqli korxonalardan biri-
A. Adler tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiyat nazariyasida ma'lum bir rol o'ynagan
yolg'on — "an'analarni saqlash"to'g'risidagi Nizom. Ushbu gipotezaga
ko'ra, birinchi tug'ilgan bola keyinchalik paydo bo'lgan bolaga qaraganda
an'anaviy oilaviy yo'nalishlarni qabul qilishga ko'proq mos keladi. Boshqa nuqtai nazar tarafdorlari tomonidan taqdim etiladi
"oilaviy resurs" nazariyalari, unga ko'ra har bir yangi bola
oilaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini keskinlashtirishga olib keladi, shu jumladan-
"Oziqlanish" atamasi ostida Galton inson tanasiga ta'sir qiluvchi barcha atrof-muhit omillarini tushundi.
2 3 2 4-bob. Aqlni o'lchash
1
2 3 4 5 6 7 8 9
Tug'ilish ketma-ketligi
Shakl. 4.15. Tug'ilish tartibi, oilaning kattaligi va aql-zakovati
choy pullari, uy maydoni va ota-onalarning e'tiborlari. Tug'ilish
tartibining so'nggi nazariyalari Frank Sallovay tomonidan ishlab chiqilgan nazariyani o'z ichiga
olishi mumkin (Sulloway, 1996). U (Adler gipotezasi ta'sirisiz emas) shunday deb hisoblaydi
birinchi tug'ilgan bolalar
ota-onalar va oilaviy poydevorlarni qurish va saqlashda afzalliklarga ega, keyinchalik tug'ilganlar esa isyonkor tendentsiyalarida yanada muvaffaqiyatli
bo'lishadi, ular yanada radikaldir.
Ko'p bolali oilalar farzandlari odatda
kichik oilalarga qaraganda razvedka testlarida past ko'rsatkichlarga ega va bu ko'pchilik
tomonidan uzoq vaqtdan beri kuzatilgan. Oila sonidan tashqari, intellektual rivojlanish,
xorijiy tadqiqotlar materiallari asosida tug'ilish tartibi sezilarli darajada ta'sir qiladi.
C. Zajonc va O. Markus (Zajonc, Markus, 1975) L.
belmont va F. Maroll (Belmont, Marolla, 1973) ma'lumotlarini tahlil qildilar, ular 386000 dan ortiq sub'ektlarni
(harbiy xizmatga chaqirilganlardan tashkil topgan juda o'xshash namuna)
o'rganib chiqdilar, bu quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi (natijalar
grafikda keltirilgan — rasm. 4.15): )
* Raven testi bilan o'lchangan aql darajasi bolalarda Uve bilan kamayadi-
oila sonining shaxsiyati;
* bir xil miqdordagi bolalari bo'lgan oilalarda ilgari tug'ilganlar-
keyinchalik tug'ilganlar bilan taqqoslaganda aqlning yuqori darajasi (
ikkinchisida aqlning pasayishi genetik holat bilan izohlanmaydi).-
4.11. Oiladagi bolalar soniga qarab aql-idrokdagi farqlar... 2 3 3
tion, chunki bitta oiladagi bolalarda ota-ona genlarining kombinatsiyasi
har doim tasodifiydir).
Ushbu farqlarning sabablari adabiyotda bir necha bor muhokama qilingan. R. Zajonz
va X. Markus (Zajonc, Markus, 1975), "oilaviy resurs"nazariyasining izdoshlari
,
ular topilgan naqshlarni tushuntirib beradigan birgalikdagi ta'sir modelini taklif qilishdi. Modelning boshlang'ich pozitsiyasi
shundaki, bolaning
intellektual darajasi oilaning, uning barcha a'zolarining intellektual darajasi bilan belgilanadi. Har bir oila a'zosining aql-idrok darajasini bilib
, "oilaning intellektual darajasining o'rtacha ko'rsatkichi"deb ataladigan narsani hisoblash qiyin
emas. Masalan, agar har bir ota-onaning aql darajasi
120 ga teng bo'lsa, unda birinchi bolada aql teng bo'lgan
intellektual muhitda shakllanadi 80 (120 + 120+0 = 240; 240:3 = 80). Ikkinchi bola, prepolo-
press, birinchisining ko'rsatkichi 30 ga etgan paytda tug'ilgan. Shunday
qilib, ikkinchi farzand tug'ilganda oilaning intellektual darajasi 67,5 ga tushdi
va hokazo.ushbu modelga ko'ra
, bolalarning tug'ilgan kunlari orasida sezilarli interval bo'lgan kichik oilalarda
intellektual rivojlanish uchun eng qulay sharoitlarni kutish kerak.
Keyinchalik mualliflar
intellektual rivojlanish modelida hisob-kitoblarni sezilarli darajada murakkablashtiradilar. Zajonc va Markus intellektual rivojlanish modelini
quyidagi differentsial tenglama bilan ifodalaydilar:
qayerda
- oiladagi bola tomonidan t yil i da erishilgan aqliy etuklik darajasi
ning n a'zolari, orasida
bolalar; sum +
har yili to'planadigan intellektual o'sish hajmini ifodalaydi-Intel tomonidan aniqlangan o'sishni aks ettiradi-
lektual oilaviy muhit;
- maxsus turg'unlik bilan belgilanadigan yillik o'sish-
oiladagi so'nggi bolaning rivojlanish organlari.
Model oilaviy muhit omillarining
bolaning intellektual rivojlanishiga ta'siri turli yoshlarda bir xil emasligiga ishonadi. Masalan,
3 yoshli bola uchun birodar yoki opa-singilning ko'rinishi bolaga qaraganda ancha muhimdir
12 yil. Model mualliflari oilaning
bolaning intellektual rivojlanishiga ta'sirini sigmovid deb ataladigan narsa bilan ifodalash mumkinligini taklif qilishdi-
Nuh yosh funktsiyasi, boshqacha aytganda, tur funktsiyasi
bu erda k-o'sish doimiysi, at-yosh. Shunday qilib, ikkita atama va-
xotinlar ushbu funktsiyadagi yillik o'sish sifatida:
2 3 4 4-bob. Aqlni o'lchash
bu erda W