Pul, kredit va banklar

 
4.4. O‘zbekiston pul tizimining elementlari 
 
Bozor qitisodiyoti sharoitida mamlakat pul tizimi elementlari muhim 
ahamiyat kasb etadi, pul tizimi elementlarining to‘liq amal qilishi va barqarorligi 
milliy iqtisodiyotining rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston pul tizimining elementlari mamlakatimiz 1991 yilda 
mustaqillikka erishgandan boshlab tashkil topa boshladi. U o‘z ichiga 
quyidagilarni oladi. 
– pul birligi «so‘m» bo‘lib, 1 so‘m 100 tiyindan iborat; 
– baho masshtabi tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif asosida 
belgilanadi;
– muomalada qog‘oz va tanga pullar to‘lov vositasini bajaradi. Qog‘oz 
pullar 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000 so‘m qiymatdagi banknotlardan, 
tanga pullar 1, 3, 10, 50 tiyin, 10, 25, 50 va 100 so‘mdan iborat;
– banknot va tangalarni emissiya qilish va muomaladan qaytarib olish
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga yuklatilgan bo‘lib, muomaladagi 
barcha pullar uning majburiyati hisoblanadi; 
– Markaziy bank pul – kredit siyosati instrumentlari asosida mamlakatda 
pul muomalasini tartibga soladi; 
– mamlakatda pul aylanmasi va naqd pulsiz hisob – kitob shaklidan iborat 
bo‘lib, pul aylanishi tarkibida asosiy ulush naqd pulsiz hisob – kitoblar hissasiga 
to‘g‘ri keladi. Markaziy bank pul muomalasi aylanmasini tashkil etadi va hisob – 
kitoblarningshakllarini belgilaydi. 

---

5-mavzu: Pul nazariyalari 
 
5.1.Pul nazariyasining mohiyati
5.2.Pulning metallik nazariyasi
5.3.Pulning nominallik nazariyasi
5.4.Pulning miqdoriy nazariyasi
 
5.1.Pul nazariyasining mohiyati
Pul nazariyasining olamshumul ilmiy ahamiyati shundaki, u barcha iqtisodiy 
fanlarning bazisi hisoblanadi. Haqiqatda ham birorta iqtisodiy adabiyot mavjud 
emaski, agar pul yoki u bilan bog‘liq munosabatlarni o‘zida aks ettirmagan bo‘lsa.
Pulning nazariy tabiati bir nechta bo‘lib, qator kontseptsiyalarda uning 
mavjudligini tabiiy asoslari va amal qilishining sabablari keltiriladi. Shartli 
ravishda buni “tovarli” va “tovarsiz” kontseptsiyalarga ajratish mumkin
22
.
Tovarli kontseptsiyada pulning qimmatliligini aniqlashda asosiy e’tibor real 
foydali hisoblangan ichki qiymatiga qaratiladi. Bu borada juda keng tarqalgan 
pulning metallilik nazariyasi e’tiborga olinadi. 
Pulning tovarsiz kontseptsiyasida uning tovarni sotib olish huquqini 
beruvchi qiymati, simvoli, ieroglifi, umumiy ko‘rinishi kabi belgilariga e’tibor 
qaratiladi.
Albatta, pul nazariyasining ko‘pqirraliligi va uning iqtisodiy kategoriya 
sifatida amal qilishi juda ko‘p iqtisodchi olimlar, mutaxassislar, ekspertlar 
tomonidan e’tirof etilgan. E’tiborli jihati shundaki, iqtisodchi olimlar, ekspertlar va 
mutaxassislarning pul nazariyasi va uning iqtisodiy kategoriya sifatida amal qilishi 
haqidagi qarashlari, ta’limotlari va g‘oyalari juda ko‘p hollarda bir – biridan farq 
qiladi. Buning asosiy sabablaridan biri, bizning nazarimizda, iqtisodiy nazariyachi 
olimlar, mutaxassislar va ekspertlarning pul nazariyasi haqidagi asarlarining turli 
vaqtda, turlicha ishlab chiqarish sharoitida va turli hududlarda yaratilganligidir. 
Jamiyatda mehnat taqsimotining mavjudligi, kishilarni bir – biriga bog‘lab 
turadilar, ular o‘rtasida mahsulotlar va resurslar almashuvini ta’minlaydigan 
mexanizmni amal qilishini talab etadi. Ushbu mexanizm bozor bo‘lib, bozor 
kishilar faoliyatini tartibga soladi va ularning manfaatlarini bir – biriga mos 
kelishini ta’minlaydi. Kishilar faoliyatini harakatga keltiruvchi, ular o‘rtasidagi 
ayirboshlashni ta’minlovchi va ularning manfaatlarini tartibga soluvchi vosita 
sifatida pul maydonga chiqadi. 
22
Dengi. Kredit. Banki: ucheb, – 2 izd., pererab. i dop. / pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, Izd – 
vo Prospekt, 2008. –S. 224. 

---

Ma’lumki, jamiyatda ayirboshlash munosabatlarining dastlabki davrlarida 
kishilar barterdan juda keng ravishda foydalangan, keyinchalik ular barter, ya’ni 
tovarni – tovarga almashtirish jarayoni ma’lum qiyinchilik va qo‘shimcha vaqtni 
talab etishi natijasida, bozor ishtirokchilari pulni kashf etdilar. 
Pul – barcha tovarlarning umumiy ekvivalenti sifatida maydonga chiqadigan 
“maxsus tovar” bo‘lib, uning yordamida barcha tovarlar qiymati o‘lchanadi.
Pulning jamiyatda amal qilishi va uning evolyutsiyasi bilan bog‘liq masalalar 
iqtisodiy adabiyotlarda pul nazariyasi sifatida talqin etiladi. Ushbu iqtisodiy 
adabiyotlarda pul nazariyasining iqtisodiy kategoriya sifatida amal qilishi quyidagi 
uchta guruhga ajratib o‘rganiladi.